Tarixi Azərbaycan ərazisində e.ə. 1-ci minillikdə artıq Manna və Matiyen kimi dövlət qurumları mövcud olmuş, kuti, lullubi, kaspi tayfaları, həmçinin uti, qarqar, leq, lupen (lpin), silv (çilb), gel, savdey və s. alban tayfaları yaşamışdır.

E.ə. 7-ci əsrin ortalarında mərkəzi Ekbatana, yəni müasir Həmədan ətrafında yerləşən Midiya dövləti qurulur. Bu dövlət e.ə. 6-cı əsrin ortalarında fars mənşəli Əhəmənilər sülaləsinin hücumları nəticəsində süquta uğrayır və Əhəmənilər dövlətinin əsası qoyulur. Keçmiş Midiya ərazisi Əhəmənilər dövlətinin tərkibində bir inzibati ərazi vahidinə - Midiya satraplığına çevrilir.

Nəhayət, e.ə. 4-cü əsrdə Əhəmənilər dövləti Qavqamela döyüşündə Makedoniya İmperiyasına məğlub olur.

Atropatena dövlətinin hökmranlığı e.ə. 4-cü əsrdən eramızın 3-cü əsrinə qədərki müddətə təsadüf edir.

E.ə. 331-ci ildə Əhəmənilər dövlətinin ərazisi Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən fəth edilir, həmin dövrdə Midiya satrapı olan Atropat isə İsgəndərin hakimiyyətini qəbul edərək öz satrap titulunu saxlaya bilir.

İsgəndərin e.ə. 323-cü ildəki vəfatıyla vahid Makedoniya İmperiyası tədricən süquta uğrayır. Midiya satraplığının ərazisi cənubda yerləşən Böyük Midiya və şimalda yerləşən Kiçik Midiya olaraq iki yeni satraplığa bölünür. Atropat bu dövrdən başlayaraq Kiçik Midiya satraplığını idarə edir.

Keçmiş Makedoniya İmperiyası ərazisinin bölüşdürülməsiylə yaranmış Selevkilər İmperiyası Böyük Midiya ərazisini bilavasitə öz idarəsi altına saldığı halda, Selevkilərin hakimiyyəti Atropat tərəfindən tanınmır, və o müstəqil hökmdara çevrilir.

Atropatın idarə etdiyi Kiçik Midiya tədricən onun adıyla "Midiya Atropatena" və ya sadəcə "Atropatena" olaraq tanınmağa başlayır. Sonralar bu tarixi ərazinin adı "Azərbaycan" şəklini alır.

Atropatena dövlətinin mərkəzi Qazaka şəhəri təyin olunur. Atropatena sonralar Parfiya dövlətindən asılı vəziyyətə düşür, dövləti idarə edən Atropatidlər sülaləsi isə parf mənşəli Atropatena Arşakiləri sülaləsiylə əvəz olunur. Buna baxmayaraq, Atropatena öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilir.

Eramızın 3-cü əsrinin əvvəllərində isə həm Parfiya, həm də Atropatena bir digər fars mənşəli sülalə - Sasanilər sülaləsi tərəfindən fəth edilir, beləliklə Sasanilər dövlətinin əsası qoyulur.

Sasanilər dövlətinin hökmranlığı 3-7-ci əsrlərə təsadüf edir.

Atropatena ərazisi 3-cü əsrdə Sasanilər dövlətinin tərkibində bir əyalətə çevrilir və "mərzban" titulunu daşıyan idarəçiyə tapşırılır. Sonralar, təxminən 6-cı əsrdə dövlət ərazisində "kust" adını daşıyan 4 iri inzibati ərazi vahidi yaradılır və müxtəlif əyalətlər onların tərkibinə salınır. Hər kust "sepəhbod" (və ya "ispəhbəd") adını daşıyan bir idarəçiyə tapşırılır.

Sasanilər dövlətinin tərkibində aşağıdakı kustlar yaradılır:

1) "Kust-ī Xwarāsān" - şimal-şərq və ya Xorasan kustu

2) "Kust-ī Xwarwarān" - cənub-qərb kustu

3) "Kust-ī Nēmrōz" - cənub-şərq kustu

4) "Kust-ī Ādūrbādagān" və ya "Kust-ī Kapkoh" - şimal-qərb, Azərbaycan (Adurbadaqan) və ya Qafqaz (Kapkoh) kustu

Bu inzibati bölgüyə əsasən, Sasanilər dövlətinin şimal-qərb əraziləri, o cümlədən Qafqaz dağlarından cənubda yerləşən və Qafqaz Albaniyasının tərkib hissəsi olan, gələcəkdə isə "Şirvan", "Arran" və s. adlar daşıyacaq ərazilər Adurbadaqan kustuna daxil edilir.

Atropatenanın şimal sərhədləri həm müstəqil olduğu, həm də Sasanilərin bir əyaləti olduğu dövrlərdə əsasən Araz çayından cənubda yerləşən ərazilərə çatır. Lakin bəzi yunan tarixçiləri Atropatena ərazisinin həm də Qafqaz dağlarına qədər uzandığı fikrində idilər, bu isə Atropatenanın müxtəlif dövrlərdə həmçinin Arazdan şimaldakı əraziləri əhatə etdiyinə işarə edir.

İslamaqədərki dövrdə Atropatenanın tərkibinə Xəzər dənizi sahilində yerləşən Kaspiana (sonralar Paytakaran/Balasakan, hazırda Muğan bölgəsi), Urmiya gölündən qərbdə yerləşən Siqriana (hazırda əsasən Qərbi Azərbaycan ostanı ərazisi), Van gölündən şərqdə yerləşən Basoropeda, Favnitida (hazırda Zəngəzur bölgəsi) kimi ərazilər daxil idi.

Adurbadaqan kustunu təşkil edən daha kiçik inzibati ərazi vahidləri olan şəhristanlar haqqında məlumat "Şəhristaniha-yi İranşəhr" (Šahrestānīhā-ī Ērānšahr) əsərində verilmişdir:

Adurbadaqan kustunda Qanzak şəhristanı Turun oğlu Frasiyak (Əfrasiyab) tərəfindən tikilmişdir. Amol şəhristanı ölüm dolu imansızın biri (zəndiq-e pormərg) tərəfindən tikilmişdir. Spitamanın oğlu Zərdüşt bu şəhristandan idi. Bağdad şəhristanı Əbu Cəfər tərəfindən tikilmişdir ki, ona Əbu Dəvaniq (kafirlərin dədəsi) deyirlər.

Erməni yazıçısı Movses Xorenatsinin yazdığı kitabı alman alimi Yozef Markvart (Joseph Marquart / Joseph Markwart) alman dilinə tərcümə edib və 1901-ci ildə Berlində dərc edib. Sasanilər dövründən qalma və orta fars (pəhləvi) dilində yazılmış hansısa digər, naməlum bir qaynaqdan yararlanan bu əsərdə Adurbadaqan kustunun yerinə "Kapkoh kustunun" adı keçir və onun aşağıdakı diyarlardan ibarət olduğu qeyd edilir:

1 - Atrpatakan (Atropatena),

2 - Armn, yəni Haik (Ərmən),

3 - Warğan, yəni Wirk (Gürcüstan),

4 - Ran, yəni Alvank (Albaniya),

5 - Balasakan (Biləscan - Muğan),

6 - Sisakan (hazırkı Sünik və ya Zəngəzur),

7 - Are (Rey),

8 - Gelan Şancan (Gilan - Zəncan),

9 - Dlmunk (Deyləman),

10 - Dmbavand (Dəmavənd),

11 - Taprstan (Təbəristan - hazırkı Mazandaran),

12 - Rvan (Royan-Xəzər dənizinin cənubunda),

13 - Aml (Amol-Mazandaranda bir şəhər)

Əbülqasım Firdovsi bu kustun adın "Azərabadgan" şəklində qeyd etmişdir. Onun şeirində Ərməniyyə, Ərdəbil və Gillərin yurdu (yəni Gilan) bu kustda göstərilibdir.

İslamdan sonrakı dövrdə İbn Xordadbeh (9-10-cu əsr) və Əbu Reyhan əl-Biruni (9-cu əsr), islamaqədərki dövrdə mövcud olmuş Adurbadaqan kustunun adını "Azarbazkan" kimi qeyd etmişdirlər. İbn Xordadbeh öz "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsərində keçmişdə Sasanilər dövlətinin şimal hissəsini idarə edən ispəhbədin "Azarbazkan ispəhbəd" olaraq adlandırıldığını, ərəblərin gəlişindən sonra şimal ərazilərində yaradılmış və təxminən keçmiş Adurbadaqan kustunun ərazisini əhatə edən "əl-Cərbi" bölgəsinə Ərməniyyə, Azərbaycan, ər-Rey, Dəmavənd, Təbəristan, ər-Ruyan, Amul, Sariyə, Şalus, əl-Lariz, əş-Şirriz, Tamis, Dihistan, əl-Kəlar, Cilan, Bədəşvarcar, əl-Bəbr, ət-Taylasan, əl-Xəzər, əl-Lan, əs-Saqalib və əl-Əbar bölgələrinin daxil olduğunu qeyd etmişdir.

Azərbaycanın şimal sərhədinin Sasanilər dövründə Dərbəndədək uzandığı barəsində həmin şəhərin hasarlarındakı pəhləvi yazıları məlumat verir; bu yazılar b.e. 553-cü ilində Azərbaycandakı sasani mərzbanı Bərzniş tərəfındən tərtib edilmişdir:

Mən, şimal qəbilələrinin Azərbaycana hücumunun qarşısını almaq məqsədilə Dərbəndin şimal hissələrində qalalar tikmək üçün Ənuşirəvan tərəfindən məmur olaraq təyin olundum.

Hazırkı Azərbaycan ərazisi və ətraf bölgələr 642-ci (hicri 22-ci) ildə Ərəb xilafəti ordusu tərəfindən fəth edildi. Ərəb hakimiyyəti dövründə üç tarixi-coğrafi ərazi – Azərbaycan, Arran və Ərməniyyə bir inzibati vahidə birləşdirilərək idarə olunmuş, sonrakı dövrlərin ərəb coğrafiyaçıları isə bu səbəbdən bu inzibati vahidi və onun bütövlükdə əhatə etdiyi bölgəni bəzən "əl-Cərbi", bəzən "ər-Rihab", bəzən "Ərməniyyə", bəzən də "Azərbaycan" adlandırırdılar.

Ərəblərin hakimiyyəti dövründə müəyyən bir inzibati bölgü mövcud idi. Xilafət dövründə ölkə vilayətlərə, vilayət quralara, qura (kura) nahiyələrə, nahiyə isə rustaqlara bölünürdü. Rustaqlar bir neçə kənddən və mülklərdən ibarət bir inzibati bölgü təşkil edirdi. Hər rustaqın tərkibində bir neçə qəryə (kənd) və ziya (mülk) var idi.

9-cu əsr tarixçisi və coğrafiyaçısı əl-Yaqubinin yazdığı "Kitab əl-buldan" əsəri, bu adı daşıyan ilk əsərdir. Burada qeyd edilir:

من أراد إلى آذربيجان، خرج من زنجان، فسار أربع مراحل إلى مدينة أردبيل، وهي أول ما يلقاه من مدن آذربيجان. ومن أردبيل إلى برزند من كور آذربيجان مسيرة ثلاثة أيام، ومن برزند إلى مدينة ورثان من كور آذربيجان، ومن ورثان إلى البيلقان، ومن البلقان إلى مدينة المراغة، وهي مدينة آذربيجان العليا. ولآذربيجان من الكور أردبيل، وبرزند، وورثان، وبرذعة، والشيز، وسراة، ومرند، وتبريز، والميانج، وأرمية، وخوي، وسلماس. وأهل مدن آذربيجان وكورها أخلاط من العجم الآذرية والجاودانية القدم أصحاب مدينة البد التي كان فيها بابك، ثم نزلتها العرب لما افتتحت، وافتتحت آذربيجان سنة اثنتين وعشرين، افتتحها المغيرة بن شعبة الثقفي في خلافة عثمان بن عفان؛ وخراجها أربعة آلاف ألف درهم، يزيد في سنة وينقص في أخرى.

Tərcüməsi:

Azərbaycana getmək istəyən biri Zəncandan dörd mərhələylə Ərdəbil mədinəsinə (şəhərinə) yola düşür, və bu, Azərbaycan müdunundan (şəhərlərindən) çatacağı əvvəl (birinci) olanıdır. Ərdəbildən Bərzəndə getmək, ki bu Azərbaycan qurasındandır, üç gün çəkir. (Sonra) Bərzənddən Varsan mədinəsinə (şəhərinə), ki bu Azərbaycan qurasındandır, və Varsandan Beyləqana, və Beyləqandan Marağa mədinəsinə (şəhərinə)(gedirlər), və bu Yuxarı Azərbaycanın (Azərbaycan əl-Ülya)(آذربيجان العليا) mədinəsidir (şəhəridir). Azərbaycanın quralarından Ərdəbil, Bərzənd, Varsan, Bərdə, Şiz, Sərat (yəni Sərab), Mərənd, Təbriz, Məyanic (yəni Miyanə), Urmiya, Xuvey (yəni Xoy), və Salmasdır. Və Azərbaycan müdununun (şəhərlərinin) və quralarının əhli əl-əcəm əl-azəriyyə və əl-cavidaniyyə əl-qədimin qarışığıdır - (əl-cavidaniyyə əl-qədim) Babəkin olmuş olduğu Bəzz mədinəsinin əshabı (sahibləri) idilər. Ərəblər Azərbaycanda 22-ci ildə (miladi təqvimlə 642-643-cü illər arası), (buranın) Osman bin Əffanın xəlifəliyi dövründə əl-Muğirə bin Şubə ət-Təqəfi tərəfindən fəth olunmasından sonra məskunlaşmışdırlar. (Buranın) xəracı dörd [milyon] dirhəmdir, bir ildə çox, bir digər ildə isə az olur.

10-cu əsr coğrafiyaçısı İbn əl-Fəqih əl-Həmədani "Kitab əl-buldan" adını daşıyan ikinci əsərdə (İbn əl-Fəqihin əsəri həmçinin "Müxtəsər kitab əl-buldan" adıyla tanınır) bildirir:

وحدّ آذربيجان من حدّ برذعة إلى حدّ زنجان، ومن مدنها: بركري، وسلماس، وموقان، وخويّ، وورثان، والبيلقان، والمراغة، ونريز، وتبريز، ويتّصل الحدّ الثاني من الجانب الشرقيّ ببلاد الديلم، والطّرم، وجيلان، ومن مدنهم: برزة، وسابرخاست، والخونج، والميانج، ومرند، وخويّ وكولسره، وبرزند، وكانت خرابا فمدّنها الأفشين ونزلها، والطريق من برزند إلى ورثان وهي آخر عمل آذربيجان اثنا عشر فرسخا، ومنها: جنزة، وجابروان، وأرمية مدينة زردشت، والشيز وبها بيت نار آذرجشنس، وهو عظيم القدر عند المجوس، ورستاق السّلق، ورستاق سندبايا، والبذّ، ورستاق ما ينهرج، ورساتيق أرم، وخراج آذربيجان ألفا ألف درهم، وورثان آخر عمل آذربيجان من ذلك الوجه

— İbn əl-Fəqih, "Kitab əl-buldan", səh. 285-286

Tərcüməsi:

"Və Azərbaycanın həddi Bərdə həddindən Zəncan həddinə qədərdir, və onun şəhərləri bunlardır: Bərkəri, Səlmas, Muğan, Xuvey (Xoy), Varsan, əl-Beyləqan, əl-Marağa, Neriz, Təbriz. Cənubi-şərqdən Azərbaycanın ikinci sərhəddi əd-Deyləm, ət-Tarm və Gilan biladları (diyarları) ilədir. Azərbaycanın buradakı şəhərləri bunlardır: Bərzə, Saburxast, əl-Xunəc, əl-Məyanic, Mərənd, Xuvey (Xoy), Gülsurə, Bərzənd. Bərzənd şəhəri xarabalıq idi, əl-Afşin buranı abadlaşdırdı və məskən etdi. Bərzənddən Varsana – bura Azərbaycanın axırıncı (sərhəd) əyalətidir – 12 fərsəxdir. Cənzə, Cabravan, Zərdüşt şəhəri Urmiya, Azərcüşnəs, onun məbədi yerləşən əş-Şiz – bura isə atəşpərəstlərin ən hörmətli yeridir -, əs-Salaq rustaqı, Sindəbaya rustaqı, əl-Bəzz, Məyənhər rustaqı, Urm rustaqı buraya (Azərbaycana) daxildir. Azərbaycanın xəracı 2 milyon dirhəmdir. Varsan şəhəri Azərbaycanın o tərəfdən olan axırıncı əyalətidir."

9-10-cu əsr coğrafiyaçısı İbn Xordadbeh "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" adını daşıyan ilk əsərin müəllifidir. O, bu əsərində Sasanilər dövrünün inzibati bölgüsünə toxunaraq, ərəblərin gəlişindən sonra şimal ərazilərində yaradılmış "əl-Cərbi" bölgəsini belə təsvir edir:

والجَربى بلاد الشمال ربع المملكة وكان أصبهبذ الشمال على عهد الفرس يسمى اذرباذكان أصبهبذ وفي هذا الحيّز إرمينية و آذربيجان والريّ ودُماوَنْد ومدينة دماوند شَلَنبَة قال بهرام جور‏:‏ مَنَم شير شَلَنبَه ومنم بَبْرِ تَلَه وفيه طبرستان والروبان وآمُل وسارية وشالوس واللاّرز والشِّرز وطميس ودِهستان والكلار وجيلان وبدشوارجر وملك طبرستان وجيلان وبدشوارجر يسمى جيل جيلان خراسان قال محمد بن عبد الملك‏:‏ قد خُضِبَ الفيل كعاداته لجيل جيلانِ خراسانِ والفيل لا تُخضَبُ أعضاؤه إلاّ لذي شأنٍ من الشانِ وفي هذا السقع الببْر والطيلسان والخَزَر واللان والصقالب والأبَر‏.‏

Tərcüməsi:

Əl-Cərbi, bütöv məmləkətin dörddə bir hissəsini təşkil edən şimal ölkələridir, və şimal ispəhbədi farsların dövründə "Azarbazkan ispəhbəd" adlanırdı. Bunun tərkibinə daxildirlər: Ərməniyyə, Azərbaycan, ər-Rey və Dəmavənd. Dəmavəndin (əsas) şəhəri Şələnbə (adlanır). Bəhram Cur (yəni Bəhram Gur) dedi:

Mən Şələnbənin şiriyəm,

Mən o şirəm [pələngəm] ki, döyüşə atılır

Burada həmçinin Təbəristan, ər-Ruyan, Amul, Sariyə, Şalus, əl-Lariz, əş-Şirriz, Tamis, Dihistan, əl-Kəlar, Cilan, Bədəşvarcar yerləşir. Təbəristan, Cilan və Bədəşvarcar məlikinə (hakiminə) "Cil Cilan Xorasan" deyirlər. Məhəmməd ibn Əbdülməlik [əz-Zəyyat] dedi:

Fili adət üzrə bəzədilər,

Cil Cilan Xorasan üçün.

Filin əzalarını belə bəzəmirlər,

[Bunu] yalnız ən vacib işlərə görə [edirlər]

Burada həmçinin əl-Bəbr, ət-Taylasan, əl-Xəzər, əl-Lan, əs-Saqalib (və) əl-Əbar (yerləşir).

İbn Xordadbehin "Azərbaycan qurasının (vilayətin tərkib hissəsi olan inzibati ərazi vahidi) mədinələri (şəhərləri) və rustaqları (bir neçə kənddən və mülklərdən ibarət inzibati ərazi vahidi)" siyahısı da ibn əl-Fəqihin siyahısını demək olar ki eyniliklə təkrarlayır:

Əl-Marağa və əl-Miyanıc və Ərdəbil və Varsan və Sisar və Bərzə və Saburxast və Təbriz – Məhəmməd ibn ər-Rəvvadın əl-Əzdinin idarəsi altındadırlar; və Mərənd – Məhəmməd ibn əl-Bəisindir; və Xuvey (Xoy) və Külsarə və Muğan – Şəkləyə aiddir; və Bərzənd və Cənzə, Əbərvizin mədinəsi (şəhəri) və Cəbrəvan və Nəriz – Əli ibn Murranın mədinəsi (şəhəri); və Urmiya – Zərdüştün mədinəsi (şəhəri); və Salmas və əş-Şiz – orada Azərcüşnəs od məbədi yerləşir, hansı ki məcusilərin ən mötəbər yeridir. Hər bir məlik (şah) taxta oturmazdan əvvəl əl-Mədayindən bura piyada ziyarətə gəlir; sonra Bacrəvan və rustaq əs-Sələq və rustaq Sindəbayə və əl-Bəzz və rustaq Urm və Bəlvankərc və rustaq Sərat və Dəskiyavər və rustaq Məyənhərəc.

Azərbaycanın şimal və cənub sərhədlərini dəqiqliklə göstərən 9-10-cu əsr coğrafiyaçısı Təbəri "Tarix ər-rüsul vəl-müluk" (həmçinin "Tarix ət-Təbəri" adıyla da tanınır) əsərində yazır:

Azərbaycan böyük ölkə olub, cənubunda Həmədan, şimalında isə Dərbənd yerləşir.

Təbəri “Tarix ət-təbəri” əsərində 710-cu il (hicri 91-ci il) hadisələrindən danışarkən ərəb sərkərdəsi Məsləmə bin Əbdülməlikin xəzər-ərəb müharibələri dövründə xəzərlərə qarşı döyüşmək üçün səfərə çıxdığını bildirdiyi hissədə Dərbənd şəhərini Azərbaycan şəhərlərindən biri olaraq təsvir edir:

وفيها غزا أيضا مسلمة الترك، حتى بلغ الباب من ناحية أذربيجان، ففتح على يديه مدائن وحصون

— Təbəri, “Tarix ət-təbəri”, 6/454

Tərcüməsi:

"Və bu ildə (hicri 91) Məsləmə bin Əbdülməlik türklərə (xəzər türklərinə) qarşı hücuma keçərək Azərbaycan nahiyələrindən olan əl-Bab (Dərbənd) şəhərinə çatdı. Qala və şəhərləri fəth etdi."

Coğrafiyaçı əl-İstəxri “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” adını daşıyan digər əsərin müəllifi olub. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Ramil Ağayevə görə, əl-İstəxri bu əsərini 930-933-cü illər (hicri-qəməri təqvimiylə 318-321-ci illər) arasında yazmışdır. Müəllifin bu əsər üçün istifadə etdiyi əsas mənbələrdən biri Əbu Zeyd əl-Bəlxinin “Suvar əl-​Əqalim” (“İqlimlərin təsviri”) adlı coğrafi əsəri olmuşdur.

Əl-İstəxri ilə tarixçi İbn Hövqəl 950-951-ci illər arasında (hicri tarixi ilə 340-cı ildə) görüşmüşdülər. İbn Hövqəl əl-İstəxrinin xahişi ilə əl-İstəxrinin “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” əsərinə düzəlişlər etmiş, və öz məlumatlarını da buraya əlavə etmişdir. İbn Hövqəl özünün “Surət əl-ard” əsərini yazarkən (ki bu əsər də “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” adıyla tanınır) əl-İstəxridən əhəmiyyətli dərəcədə bəhrələnmişdir. İbn Hövqəlin əsəri əl-İstəxrinin əsərinə çox oxşayır, lakin onun eyni surəti, təkrarı deyildir.

Coğrafiyaçı əl-İstəxri 930-933-cü illər arası yazdığı “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” əsərində qeyd edir:

فأما أرمينية والران وأذربيجان فإن جمعناها فى صورة واحدة ، وجعلناها إقليما واحدا ، والذي يحيط بها مما يلى المشرق الجبال والديلم وغربى بحر الخزر ، والذي يحيط بها مما يلى المغرب حدود الأرمن واللان وشىء من حد الجزيرة ، والذي يحيط بها مما يلى الشمال اللّان وجبال القبق ، والذي يحيط بها مما يلى الجنوب حدود العراق وشىء من حدود الجزيرة.

فأما أذربيجان فإن أكبر مدينة بها أردبيل

Tərcüməsi:

"Biz Ərməniyyə, Arran və Azərbaycanı xəritədə birləşdirir və ona bir iqlim (ərazi) kimi baxırıq. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – Cibal və Deyləm, habelə Xəzər dənizinin qərb hissəsi; qərbdən – Ərmən hüdudu, Alanlar hüdudu və Cəzirə ərazisinin bir hissəsi; şimaldan – Alanlar və Kəbk (Qafqaz) dağları; cənubdan – İraq hüdudu və Cəzirə hüdudunun (şərq) hissəsidir. Azərbaycana gəlincə, onun ən böyük şəhəri Ərdəbildir.

Burada ərəbdilli mətndə istifadə olunan "iqlim" (إِقْلِيم) sözü, mənşəcə yunan dilindəki "klíma" (κλίμα) sözündən gəlir, və müsəlman şərqinin orta əsr kosmoqrafiya elmində işlənən bir coğrafi bölgünü əks etdirir. Həmin dövrün təsəvvürlərinə görə, Yer kürəsi yeddi qurşağa (iqlimə) bölünürdü: birinci iqlim təqribən Hind-Çin və Hindistan yarımadalarının cənubundan başlanır, yeddinci iqlim isə şimal qütbü qurşağına yaxınlaşmaqla indiki İrlandiya (əl-İrland) adasından keçirdi. Bu bölgü üzrə Azərbaycan torpaqları dördüncü və beşinci iqlimlərdə yerləşirdi. Dördüncü iqlim gündüzlə gecə bərabərləşdikdə, günorta çağı kölgənin uzunluğu 4 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmin 1/3 hissəsi qədər olduğu yerdə başlanır; qurtarması isə yenə gündüzlə gecə bərabərləşdikdə, günorta çağı kölgənin uzunluğu 5 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmin 1/3 hissəsi ölçüdə olan yerdə başa çatır.

Əl-İstəxri əsərinin digər yerində Azərbaycan və Arran sərhədlərinə yenidən toxunur:

وحدّ الرّان من باب الأبواب إلى تفليس إلى قرب نهر الرسّ مكان يعرف بحجيران ، وأذربيجان حدها حتى ينتهى إلى ظهر الطّرم إلى حدّ زنجان إلى ظهر الدّينور ، ثم يدور إلى ظهر حلوان وشهرزور حتى ينتهى إلى قرب دجلة ، ثم يطوف على حدود أرمينية ، وقد بيّنا حدّ أرمينية قبل هذا.

Tərcüməsi:

Və Arranın həddi Bab əl-Əbvabdan Tiflisədək və Araz çayı yaxınlığında Həciran (yəni Naxçıvan) adı ilə məşhur olan məkanadək uzanır, və Azərbaycanın sərhədləri Tarım və Zəncanın son həddinə çatan dağ silsiləsidir. Sonra bu silsilə Dinəvərin son hüduduna çatır, sonra Hülvan və Şəhrizorun o tərəfinədək uzanır, nəhayət, Dəcləyə yaxınlaşır, sonra isə Ərməniyyə hüdudlarını əhatə edir."

10-cu əsrdə yaşamış, Azərbaycanın hər tərəfini gəzib onun xəritəsini tərtib edən tarixçi İbn Hövqəl, İstəxrinin dediklərini tamamlayaraq, Azərbaycan, Arran və Ərməniyyənin ümumi xəritəsini yaratmış və bunu "Surət Ərməniyyə və Azərbaycan vər-Ran", yəni "Ərməniyyə, Azərbaycan və Arranın surəti (burada xəritəsi)" adlandırmışdır. O, bir digər xəritəsində Xəzər dənizi və ətrafını da təsvir edərək, bütün sahil ərazisini Dərbəndədək Azərbaycan adlandırmışdır.

İbn Hövqəlin “Kitab Surət əl-ard” (bu əsər də həmçinin “Kitab əl-məsalik vəl-məmalik” adıyla tanınır) əsərində bu sətirləri oxuyuruq:

فلنرجع الان الي حد بلد الروم غرباً فنصف اقاليمها الي آخر الاسلام في حد المشرق و الذي نبتدا به ارمينيه و الران و اذربيجان و قد جعلنا هذا اقليماً واحدا لانه لا يملكه الا ملك واحد فيما شاهدته في عمري و من تقدمني كابن ابي الساج و مفلح غلامه وديسم بن سادلوبه و امرزبان بن محمد المعروف باسلارأنفا وسالفا لمثل الفضل بن يحيى وعبد الله بن مالك الخزاعي وغيرهما.

والذي يحيط به مما يلي المشرق الجبال و الديلم و غربي بحر الخزر والذي يحيط به مما يلي المغرب حدود الارمن واللان وشي من حذ الجزيره والذي يحيط به من جهه الشمال اللان وجبال القبق والذي يحيط به من الجنوب حدود العراق و شي من حدود الجزيره

Tərcüməsi:

"İndi qərbə, Rum sərhədlərinə tərəf dönüb, onun şərq hüdudlarında, islamın ən uzaq hədlərində olan vilayətləri təsvir edək. [Haqqında] yazmağa başlayacağımız ilk ölkələr Ərməniyyə, Arran və Azərbaycandır. Bu ölkələri biz bir iqlim (ərazi) hesab etmişik, və onlar həqiqətən də tək hökmdar tərəfindən idarə edilir, hansına ki özüm öz həyatımda şahid olmuşam, və həmçinin məndən əvvəl gələnlər [də şahid olublar]. Belə hökmdarlar [bunlar idi]: İbn əbil-Sac və onun qulu Müflix, Dəysəm bin Şazələvəyh, əl-Mərzuban bin Məhəmməd, hansına ki əs-Sallar deyirlər, və ən əsası əl-Fəzl bin Yəhya və Abdulla bin Malik əl-Xuzai və başqaları. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – Cibal və Deyləm, habelə Xəzər dənizinin qərb hissəsi; qərbdən – Ərmən hüdudu, Alanlar hüdudu və Cəzirə ərazisinin bir hissəsi; şimaldan – Alanlar və Kəbk (Qafqaz) dağları; cənubdan – İraq hüdudu və Cəzirə hüdudunun (şərq) hissəsidir.

İbn Hövqəl öz əsərində Arran, Azərbaycan və Ərməniyyədən həm ayrı-ayrılıqda bəhs edir, həm də bəzən bu bölgələri bildirmək üçün sadəcə "Azərbaycan" adından istifadə edir:

ثمّ تلوتها بصورة اذربيجان وشكّلت ما فيها من الجبال والطرق والأنهار العذبة كالرسّ والكر الى أن رسمت بحيرة خلاط وبحيرة كبوذان وكلتاهما غير متّصلتين بشيء من البحار وأثبتّ فيها جبل القبق

— ibn Haqvəl, “Surət əl-ard”, 1/17, Livan, Beyrut şəhəri, Mənşurət darul məktəbə əl-həyə nəşri

Tərcüməsi:

"Sonra Azərbaycanın xəritəsini dərc etdim. Oradakı dağları, yolları, Kür və Araz kimi şirin sulu çayları, həmçinin Xilat (Van) və Kəbuzan (Urmiya) göllərini də təsvir etdim. Bu göllərin hər ikisi heç bir dəniz ilə birləşmir. Elə orada mən Qabq (Qafqaz) dağını göstərdim."

Müəllif “Xəzər dənizi” adlı paraqrafda da Arran ərazisini Azərbaycanın tərkibində göstərir:

وكتب موازيا لساحل البحر الأعلى الغزيه ثمّ يلى ذلك موازيا للساحل الخزر ثمّ اذربيجان ثمّ الجيل ثمّ طبرستان

Tərcüməsi:

“Dənizin yuxarı hissəsində sahilboyu “əl-Quziyyə” yazılmışdır, onun ardınca isə sahilboyu əl-Xəzər, Azərbaycan, Cil, Təbəristan gəlir."

İbn Hövqəl əsərinin bir digər yerində dəqiqlik gətirərək, Arranın Dərbənddən Tiflisədək uzandığını və Azərbaycana tabe olduğunu qeyd edir:

وبنواحى ورثان وبرذعه وجزيرتى باب الأبواب اللتين فى وسط بحيرة الخزر فوّة غزيرة كثيرة فائقة فى الجودة تحمل فى بحيرة الخزر الى جرجان ويقصد بها بلاد الهند على الظهر وهذه الفوّة فى جميع بلد الران من حدّ باب الأبواب الى تفليس وقرب نهر الرسّ الى نواحى خزران وهى مملكة تحت يد صاحب اذربيجان فى جبال تتّصل بجبال الطرم المتّصلة من غربىّ بحر الخزر بجبال الرىّ وطبرستان وجرجان الى نيسابور

Tərcüməsi:

Varsan, Bərdə və Bab əl-Əbvabın (Dərbəndin) nahiyələrində və Xəzər dənizinin ortasındakı ada(lar)da qırmız (qızılboya / boyaqotu / marena bitkisi) var. O, Xəzər dənizi ilə Cürcana daşınır, oradan da quru yolla Hind ölkəsinə aparılır. Qırmız (bitkisi) Bab əl-Əbvabın (Dərbəndin) hüdudlarından Tiflisədək bütün Arranda, Araz çayı yaxınlığından Cürzan (Gürcüstan) nahiyələrinədək (hər yerdə) vardır; Azərbaycan sahibinin (hökmdarının) əli altındakı (hakimiyyəti altındakı) bu son məmləkət Tarım dağlarına uzanan dağlarda yerləşir, (hansıları ki) Xəzər dənizinin qərbində Rey, Təbəristan və Cürcanın dağları ilə Nişapuradək bitişikdir.

10-cu əsrin ikinci yarısında yaşamış tarixçi Şəmsəddin əl-Məqdisi (həmçinin əl-Müqəddəsi olaraq tanınır) "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsərində Arran, Azərbaycan və Ərməniyyəni birləşdirən "ər-Rihab iqlimi" olaraq tanınan bölgəni belə təsvir edir:

إقليم الرحاب

لما جل هذا الإقليم وطاب، وكثرت فيه الثمار والأعناب. وكانت مدنه من أنزه البلاد كموقان وخلاط وتبريز التي شاكلت العراق ورخصت به الأسعار، واشتبكت فيه الأشجار، وجرت خلاله الأنهار. وحوت جباله الأعسال، وسهوله الأعمال. وبواديه الأغنام. ولم نجد له إسماً عاماً يجمع كورة سميناه الرحاب وهو إقليم للإسلام فيه جمال

...

والطرق إليها صعبة، وللنصارى بها غلبة. وهذا شكله وصورته. وقد جعلنا هذا الإقليم ثلاث كور أولها من قبل البحيرة الران ثم أرمينية ثم آذربيجان. فأما الران فإنها تكون نحو الثلث من الإقليم في مثل جزيرة بين البحيرة ونهر الرس ونهر الملك يشمقها طولاً، قصبتها برذعة ومن مدنها: تفليس، القلعة، خنان، شمكور، جنزة، يرديج، الشما خية، شروان، باكوه، الشا بران، باب الأبواب،الأبخان، قبلة، شكي، ملازكرد، تبلا. وأما أرمينية فإنها كورة جليلة رسمها أرميني بن كنظر بن يافث بن نوح ومنها ترتفع الستور والزلالي الرفيعة كثيرة الخصائص قصبتها دبيل ومن مدنها: بدليس، خلاط، أرجيش، بركري، خوي، سلماس، أرمية، داخرقان، مراغة، أهر، مرند، سنجان، قاليقلا، قندرية، قلعة يونس، نورين. وأما آذربيجان فإنها كورة اختطها اذرباذ بن بيوراسف بن الأسود بن سام بن نوح عليه السلام قصبتها وهي مصر الإقليم أردبيل بها جبل مساحته مائة وأربعون فرسخاً كله قرى ومزارع يقال أن به سبعين لساناً كثرة خيرات أردبيل منه. أكثر بيوتهم تحت الأرض ومن مدنها: رسبة، تبريز، جابروان، خونج، الميا نج، السراة، بروى، ورثان، موقان، ميمذ، برزند. فإن زعم زاعم أن بدليس من إقليم أقور واستدل بأنها كانت في ولايات بني حمدان أجيب بأنه لما ادعاها أهل الإقليمين جعلناها من هذا لانا وجدنا لها نظيراً في الاسم وهي تفليس، وأما الولايات فليست حجة في هذا الباب الا ترى أن سيف الدولة كانت له قنسرين والرقة ولم يقل أحد أن الرقة من الشام.

Tərcüməsi:

Ər-Rihab iqlimi

Bura möhtəşəm və xoş bir iqlim olduğundan meyvəsi və üzümü boldur. Muğan, Xilat və İraqa bənzər Təbriz kimi şəhərləri bölgənin ən gözəllərindəndir. Burada qiymətlər aşağıdır, ağaclar sıxdır, və onların aralarından çaylar axır. Dağlarının hər tərəfində bal, düzənliklərdə [ağaclar], dərələrdə qoyun [sürüləri] var.

Biz onun üçün (yəni bu bölgənin tamamı üçün) mahallarını birləşdirəcək ortaq bir ad tapamadıq. Biz ona ər-Rihab adını verdik, və bu iqlim islama aiddir (yəni burada əhalinin əksəriyyəti müsəlmandır) və oranın bir cazibəsi var.

...

Oradakı yollar çətin keçilir, və nəsarilər (yəni xristianlar) çoxluq təşkil edir. Bu isə, iqlimin bir təsviri və rəsmidir.

Biz bu iqlimi (yəni ər-Rihab bölgəsini) üç quraya (كور) böldük. Bunlardan birincisi - gölün (yəni Xəzər dənizinin) boyunca yerləşən Arran, sonra Ərminiyyə, sonra Azərbaycandır.

Arrana gəldikdə, bura iqlimin (yəni ər-Rihab bölgəsinin) üçdə bir hissəsini təşkil edir və göl (yəni Xəzər dənizi) ilə Araz çayı arasında bir cəzirə mislindədir (yarımadaya bənzəyir). Məlik çayı (burada əslində Kür çayı nəzərdə tutulur) isə buranı uzununa iki yerə bölür. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) Bərdə, müdunundan (şəhərlərindən) isə bunlardır: Tiflis, Beyləqan, Şəmkir, Cənzə (Gəncə), Yərdic, Şamaxı, Şirvan, Bakı, Şabran, Bab əl-Əbvab (Dərbənd), Əbxan, Qəbələ, Şəki, Malazkird və Tebla.

Ərminiyyəyə gəlincə, bu böyük bir quradır. Buranın sərhədləri Ərmini bin Kənzər bin Yafəs bin Nuh tərəfindən təyin edilmişdir. Məşhur və bir çox yaxşı keyfiyyətə sahib yataq örtükləri və yun yataq dəstləri buradan gətirilir. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) Dəbil (Dvin), müdunundan (şəhərlərindən) isə bunlardır: Bidlis, Xilat, Ərciş, Bərkəri, Xoy, Salmas, Urmiya, Dehxarqan, Marağa, Əhər, Mərənd, Səncan, Qaliqala, Qəndəriyyə, Qəlat Yunis və Nurin.

Azərbaycana gəlincə, bu bir quradır ki, sərhədləri Adərbad bin Bivərəsf bin əl-Əsvəd bin Sam bin Nuh əleyhissəlam tərəfindən təyin edilmişdir. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) və (bu) iqlimin Misri Ərdəbildir. Burada yüz qırx fərsəx ərazini əhatə edən bir dağ var. Buralar bütövlükdə kəndlər və əkin sahələridir. Deyirlər ki, burada yetmiş dildə danışırlar. Ərdəbilin bir çox xeyirləri (sərvətləri) oradandır. (Bu iqlimin) sakinlərinin evlərinin əksəriyyəti yer altındadır. (Buranın) müdunundan (şəhərlərindən) bunlardır: Rasba, Təbriz, Cəbrəvan, Xunəc, Məyanic (Miyanə), əs-Səra (Sərab), Baruy, Varsan, Muğan, Miməd, Bərzənd.

Əgər kimsə Bidlisin Bəni Həmdanın vilayəti (idarəsi altında olan bölgə) olduğuna işarə edərək, onun Aqur iqliminə (yəni Cəzirə bölgəsinə, Yuxarı İkiçayarasına/Mesopotamiyaya) aid olduğunu iddia etsə, o zaman cavab verərəm ki, [bu şəhərə] hər iki iqlimin (yəni həm Aqur, həm də ər-Rihabın) sakinləri tərəfindən iddia edildiyi halda, biz [Bidlisi] ona görə buraya (ər-Rihaba) aid etdik ki, biz onun adında [başqa bir şəhərlə] uyğunluq tapdıq, bu da Tiflisdir. Vilayətə (yəni idarə olunan əraziyə) gəldikdə isə, bu, bu məsələdə bir sübut deyil. Məgər bilmirsən ki, Kinnəsrin və Rəqqə Seyfəddövlənin iqtidarında idilər, lakin heç kim Rəqqənin Şama aid olduğunu deməz.

10-cu əsrin sonunda (miladi təqvimlə 982-983-cü illər; hicri-qəməri təqvimiylə 372-ci il) naməlum müəllif tərəfindən yazılmış "Hüdud əl-aləm" coğrafi traktatında Azərbaycan, Ərməniyyə və Arranın sərhədləri belə təsvir olunur:

سه ناحیتست بیکدیگر پیوسته وسوادهاءایشان بیکدیگر اندر شده و مشرق این ناحیت حدود گیالن است و جنوب وی حدود عراق است و جزیره،​ و مغرب وی حدود رومست و سریر، و شمال وی سریرست و خزران

[Bu] üç nahiyədir [ki,] bir-birinə bitişikdir, və kənd kəsimləri bir-biriylə qarışır. Bu nahiyələrin şərqində Gilan hüdududur, və onların cənubunda İraq hüdudu və Cəzirə, və onların qərbində Rum hüdudu və Sərir, və onların şimalında Sərir və Xəzrandır (xəzərlərin torpaqlarıdır).

Tarixi qaynaqlarda Azərbaycan şəhərlərinin yerləşməsi barədə müxtəlif fikirlər var. Məsələn, Arran və Şirvan şəhərləri gah Azərbaycan məmləkətinin hissəsi sayılırlar, gah da Azərbaycan məmləkətindən müstəqil görsədilirlər.

Tehranda buraxılmış "Türklər və İranda onların tarix, dil və varlığı haqda tədqiqat" kitabının müəllifi Həsən Raşidinin nəzərinə görə, Azərbaycanın adı "məmləkət" və "vilayət" olaraq işlənəndə iki fərqli coğrafi anlam daşıyır. "Məmləkət" qavramı işlənəndə Arran və Şirvan "vilayətləri" onun tərkib hissələri olaraq hesab olunur, ancaq "vilayət" qavramı daşıyanda "Azərbaycan məmləkəti" içindəki Arranla qonşu sayılır.

Təbrizdə buraxılmış "İran Azərbaycanı və Qafqaz Azərbaycanı" kitabının müəllifi Pərviz Zareh Şahmərəsi bunun iqtisadi və ticari səbəblərlə bağlı olduğunun qənaətindədir.

Xarəzmşahlar dövlətinin hökmranlığı 11-13-cü əsrlərə, Eldənizlərin (Azərbaycan Atabəylərinin) hökmranlığı isə 12-13-cü əsrlərə təsadüf edir.

13-cü əsrdə yaşamış coğrafiyaçı Zəkəriyyə əl-Qəzvini "Əsər əl-bilad və əxbar əl-ibad" əsərində Muğanın Azərbaycanda yerləşdiyini qeyd edir:

موغان: ولاية واسعة بها قرى ومروج بآذربيجان، على يمين القاصد من اردبيل إلى تبريز، وهي جروم وآذربيجان كلها صرود كانت منازل التركمان لسعة رفغها وكثرة عشبها، والآن اتخذها التتر مشتاة وجلا عنها تركمانها

Tərcüməsi:

Muğan: geniş vilayətdir. Onun kəndləri və çəmənləri Azərbaycanda, Ərdəbildən Təbrizə gedən yolun sağındadır. Bura isti ölkədir, Azərbaycanın başqa yerləri isə bura nisbətən soyuqdur. Burada türkmanların mənzilləri var.

12-13-cü əsrlərdə yaşamış suriyalı ərəb coğrafiyaçı Yaqut əl-Həməvi, 1224-1228-ci illər arası yazıb bitirdiyi "Mucəm əl-buldan" adlı kitabında Azərbaycan sərhədlərinin Bərdəyə və Ərzincana qədər uzandığını və Deyləm, Cil (yəni Gilan) və Tarım bölgələriylə həmsərhəd olduğunu qeyd edir:

وحد أذربيجان من برزذعة مشرقا إلى أرزنجان مغربا ويتصل حدها من جهة الشمال ببلاد الديلم والجيل والطرم وهو إقليم واسع ومن مشهور مدائنها تبريز وهي اليوم قصبتها وأكبر مدنها وكانت قصبتها قديما المراغة ومن مدنها خوي وسلماس وأرمية وأردبيل ومرند وغير ذلك، وهو صقع جليل ومملكة عظيمة الغالب عليها الجبال وفيه قلاع كثيرة وخيرات واسعة وفواكه جمة ما رأيت ناحية أكثر بساتين منها ولا أغزر مياها وعيونا لا يحتاج السائر بنواحيها إلى حمل إناء للماء لأن المياه جارية تحت أقداه أين توجه وهو ماء بارد عذب صحيح وأهلها صباح الوجوه حمرها رقاق البشرة ولهم لغة يقال لها الأذرية لا يفهمها غيرهم وفي أهلها لين وحسن معاملة إلا أن البخل يغلب على طباعهم وهي بلاد فتنة وحروب ما خلت قط منها فلذلك أكثر مدنها خراب وقراها يباب، وفي أيامنا هذه هي مملكة جلال الدين منكبرني بن علاء الدين محمد بن تكش خرارزم شاه

Tərcüməsi:

Azərbaycanın həddi şərqdə Bərdəyə, qərbdə Ərzincana qədərdir, şimal tərəfdən sərhədi əd-Deyləm, əl-Cil və ət-Tarm biladları (diyarları) ilə birləşir. Bura geniş iqlimdir (bölgədir). Məşhur şəhərlərindən Təbrizdir, o bu gün Azərbaycanın paytaxtı və ən böyük şəhəridir. Qədim paytaxtı Marağa olub. Şəhərlərinə Xuveyy (Xoy), Səlmas, Urmiya, Ərdəbil, Mərənd və başqaları daxildir. Bura çox böyük yer və əzəmətli məmləkətdir. Əksər hissəsi dağlıqdır, çoxlu qalaları, bol nemətləri, saysız meyvələri vardır. Mən bundan çox bağları, bol sulu çayları və bulaqları olan başqa yer görməmişəm. Onun nahiyələrini səyahət edən şəxsə özü ilə su qabı götürməyə ehtiyac yoxdur, çünki hara getsə, ayağının altından soyuq, şirin və sağlam sular axır. Əhalisi xoş çöhrəli, alyanaq, zərif dərilidir. Onların dilinə əl-azriyə (əl-azəriyyə) deyirlər. Bu dili başqaları anlamır. Buranın əhalisi yumşaq xasiyyətli, xoşrəftardırlar, ancaq xəsislik təbiətlərində üstünlük təşkil edir. Bu ölkədə qarışıqlıq və müharibələrin araları kəsilmir. Buna görə də şəhərlərinin çoxu xaraba, kəndlər isə boşdur (əhalisizdir). Bizim dövrümüzdə bura Cəlaləddin Mankburni ibn Əlaəddin Məhəmməd ibn Təkin (Təkş) Xarəzmşahın məmləkətidir.

Yaqut əl-Həməvi həmin əsərində Muğan vilayətinin də Azərbaycanda yerləşdiyini qeyd etmişdir:

مُوقانُ: بالضم ثم السكون، والقاف، وآخره نون، قال ابن الكلبي: موقان وجيلان وهما أهل طبرستان ابنا كماشح بن يافث بن نوح، عليه السّلام، وأهله يسمّونه موغان، بالغين المعجمة، وهي عجمية، ويجوز أن يجعل جمعا للموق وهو الحمق: ولاية فيها قرى ومروج كثيرة تحتلها التركمان للرّعي فأكثر أهلها منهم، وهي بأذربيجان يمرّ القاصد من أردبيل إلى تبريز في الجبال

— Yaqut əl-Həməvi, "Mucəm əl-buldan", 5/525, Dar Sadr, 1397 (1993)-cü il, Livan, Beyrut şəhəri

Tərcüməsi:

Muqan: əvvəl damma ilə, sonra sükunla və qafla. İbn əl-Kəlbi deyib: "Muqan və Cilan Təbəristan əhlindəndirlər. Onlar ikisi Kəmaşihin, Kəmaşih Yafəsin, Yafəs isə Nuhun, ona salam olsun, oğludur." [Muqan] əhalisi buranı [ğayn (ğ)(غ) hərfi ilə] Muğan adlandırır, bu əcəmcədir [iran dillərindədir, ərəb sözü deyil]. Çoxlu kənd və otlaqları olan vilayətdir. Türkmənlər burada öz mal-qarasını otarmaq üçün məskən salmışlar. Əhalisinin əksəriyyətini də onlar təşkil edir. [Muqan] Azərbaycandadır. Ərdəbildən Təbrizə yola düşən dağlıq yolla gedir.

Müəllif, qalıqları hazırda Ermənistanda, İrəvandan cənubda yerləşən Dvin şəhərinin "Arran nahiyələrindən" biri olan və "Azərbaycan hüdudunun axırında" yerləşən bir şəhər olduğunu da qeyd etmişdir:

دَوِينُ: بفتح أوله، وكسر ثانيه، وياء مثناة من تحت ساكنة، وآخره نون: بلدة من نواحي أرّان في آخر حدود أذربيجان بقرب من تفليس، منها ملوك الشام بنو أيوب، ينسب إليها أبو الفتوح نصر الله بن منصور بن سهل الدّويني الجيزي، كان فقيها شافعي المذهب، تفقه ببغداد على أبي حامد الغزّالي وسافر إلى خراسان وأقام بنيسابور مدة ثم انتقل إلى بلخ، وسمع الحديث على أبي سعد عبد الواحد بن عبد الكريم القصري وعبد الرزاق بن حسان المنيعي وغيرهما، ذكره أبو سعد في شيوخه فقال: مات ببلخ في سنة 546.

Tərcüməsi:

Dvin: əvvəli fəthə, ikincisi kəsrə, hərəkəsiz yə, sonuncusu nun: Arran nəvahisindən (nahiyələrindən), Azərbaycan hüdudunun axırında (Azərbaycanın axır sərhəddində), Tiflis yaxınlarında bələd (şəhər). Oradan Şam hökmdarları Əyyub oğulları [Əyyubilər] çıxıb; Əbul-Futuh Nəsrullah ibn Mənsur ibn Səhl əd-Dəvini əl-Cizi [əl-Cəziri] buraya nisbət edilir. O, şafii məzhəbli fəqih (hüquqçu) idi. Bağdadda Əbu Hamid əl-Ğəzaliyə fiqh öyrətmiş, sonra Xorasana səfər etmiş, bir müddət Nişapurda iqamət etmiş, sonra Bəlxə köçmüşdür. Əli bin Əbu S`əd Əbdülvahid ibn Əbdülkərim əl-Qasri və Əbdürrəzzaq bin Həssan əl-Mənii və başqalarından hədis dinləmişdir. Əbu Sə`d “əş-Şuyux”da qeyd edir ki, o, 546-cı ildə Bəlxdə ölüb; ...

Müəllif əsərinin digər yerində Səysəban/Sisəvan (digər adıyla Sisəcan/Sisakan/Sünik), yəni tarixi Zəngəzur ərazisinin Arranda, Beyləqanın isə Azərbaycanda yerləşdiyini qeyd etmişdir:

سَيْسَبَانُ: بفتح أوّله، وسكون ثانيه، وسين أخرى مفتوحة، وباء موحدة، وآخره نون، والعجم تقول سيسوان، بالواو عوضا عن الباء: بلدة من نواحي أرّان، بينها وبين بيلقان أربعة أيّام من ناحية أذربيجان، خبرني بها رجل من أهله

Tərcüməsi:

Səysəban: əvvəli fəthəli, ikincisi sükunlu, sonrakı “sin” fəthəli, ”bə” bir nöqtəli və axırı “nun”, əcəmlər Sisəvan deyirlər: Arran nəvahisindən (nahiyələrindən) bələd (şəhər), onunla Azərbaycanın nahiyələrindən olan Beyləqan arasında 4 gün(lük məsafə) vardır. Bunu mənə oranın camaatından bir nəfər xəbər verdi.

Müəllif bundan əlavə "əl-Bərşəliyyə" adlı bir bölgəni və Naxçıvan şəhəri daxil olmaqla Bəsfurcan (Vaspurakan) bölgəsini Arran ərazisinə daxil edir:

البرشلية موضع بأران له ذكر في أخبار ملوك الفرس

Tərcüməsi:

Əl-Bərşəliyyə Arranda yerdir, fars hökmdarlarının xəbərlərində (məlumatlarında) xatırlanmışdır (ona toxunulmuşdur).

بَسْفُرجانُ: بضم الفاء، وسكون الراء، وجيم، وألف، ونون: كورة بأرض أرّان، ومدينتها النّشوى، وهي نقجوان، عمّر ذلك كله أنوشروان حيث عمّر باب الأبواب، وقد عدّوه في أرمينية الثالثة.

Tərcüməsi:

Bəsfurcan: dammalı “fə”, sükunlu “ra”, “cim”: Arran ərzində (torpağında) quradır (kuradır), və mədinəsi (baş şəhəri) ən-Nəşəvadır, hansı ki, Naxçıvan adlandırılır. Bu şəhəri Ənuşirəvan Bab əl-Əbvab (Dərbənd) şəhərini tikdirdiyi zaman tikdirmişdir. (Bəsfurcanı) Üçüncü Ərməniyyədən sayırlar.

13-cü əsrdə yaşamış ərəb tarixçisi Əbu Şamə Şəhabəddin əl-Məqdisi “Üyun ər-rəvzəteyn fi əxbar əd-dəvləteyn” əsərində (həmçinin "Kitab ər-rəvzəteyn fi əxbar əd-dəvləteyn ən-nuriyyə vəs-səlahiyyə" adıyla tanınır) Dvin şəhərini birbaşa Azərbaycan ərazisinə daxil edir:

بلد دوين وَهِي بَلْدَة من آخر بِلَاد أذْرَبِيجان مِمَّا يَلِي الرّوم

— əl-Maqdisi, “Uyunur Ravzateyn fi Əxbar əd-Dəvlətəyn”, 1/354

Tərcüməsi:

Dvin bələdi (şəhəri) Azərbaycan biladının (şəhərlərinin) axırıncısıdır, (Dvin şəhərindən) sonra ər-Rum başlayır.

12-13-cü əsrlərdə (1160-1234-cü illər) yaşamış İbn əl-Əsir də həmçinin "Əl-kamil fit-tarix" əsərində, gürcülərin 1162-ci (hicri 557-ci) ildə Dvin şəhərinə hücumları haqqında məlumat verərkən oranı Azərbaycan şəhərlərindən biri olaraq təsvir etmişdir:

اجتمعت الكرج في خلق كثير يبلغون ثلاثين ألف مقاتل، ودخلوا بلاد الإسلام، وقصدوا مدينة دوين من أذربيجان، فملكوها ونهبوها، وقتلوا من أهلها وسوادها نحو عشرة آلاف قتيل، وأخذوا النساء سبايا، وأسروا كثيراً، وأعروا النساء وقادوهم حفاة عراة، وأحرقوا الجوامع والمساجد؛ فلما وصلوا إلى بلادهم أنكر نساء الكرج مافعلوا بنساء المسلمين، وقلن لهم قد أحوجتم المسلمين أن يفعلوا بنا مثل ما فعلتم بنسائهم؛ وكسونهن، ولما بلغ الخبر إلى شمس الدين إيلدكز، صاحب أذربيجان والجبل وأصفهان، جمع عساكره وحشدها، وانضاف إليه شاه أرمن بن سكمان القطبي، صاحب خلاط، وابن آقسنقر، صاحب مراغة وغيرها، فاجتمعوا في عسكر كثير يزيدون على خمسين ألف مقاتل، وساروا إلى بلاد الكرج

— İbn əl-Əsir, “Əl-kamil fit-tarix”, 9/45-458

Tərcüməsi:

Gürcülər bu il şaban ayında (hicri təqvimiylə 557-ci ilin şaban ayı, miladi təqvimlə 1162-ci ilin iyul-avqust ayları arası) sayısı 30 minə çatan böyük bir ordu topladılar və İslam ölkələrinə hücum etdilər. Azərbaycanın Dvin şəhərinə hücum etdilər, şəhəri zəbt edərək yağmaladılar. Dvin və kəndlərində 10 min adamı öldürdülər. Qadınları və bir çox şəxsi öldürdülər. Qadınları soyundurub çılpaq və yalın ayaq vəziyyətdə apardılar, məscid və camiləri yandırdılar. Gürcülər öz ölkələrinə getdikdə gürcü qadınları müsəlman qadınlara edilənlərə etiraz etdilər, “müs­ləmanları sizin onların qadınlarına etdiyiniz şeylərin eynisini bizə etməyə məcbur etdiniz” dedilər və müsləman qadınları geyindirdilər. Azərbaycan, əl-Cibal və İsfahan hakimi olan (atabəy Şəmsəddin) Eldəniz bunu eşidən kimi ordu topladı, Əxlat hakimi ibni Sökmən və Marağa hakimi ibni Ağsunqur da Eldənizlə birləşdilər. Beləcə 50 mindən artıq mücahiddən ibarət bir ordu toplandı. Doğruca Gürcü torpaqlarında hücum etdilər.

İbn əl-Əsir həmin əsərin digər yerində, gürcülərin 1199-cu (595-ci) ildə Dvin şəhərinə hücumları haqqında məlumat verərkən yenə qeyd etmişdir:

في هذه السنة استولى الكرج على مدينة دوين ، من أذربيجان ، ونهبوها ، واستباحوها ، وأكثروا القتل في أهلها ، وكانت هي وجميع بلاد أذربيجان للأمير أبي بكر بن البهلوان

— İbn əl-Əsir, “Əl-kamil fit-tarix”, 10/283

Tərcüməsi:

Bu il (hicri 595) gürcülər Azərbaycanın Dvin şəhərini istila etdilər. Şəhəri yağmalayaraq xalqın malını və canını mübah saydılar. Xalqdan bir çoxunu öldürdülər. Dvin və Azərbaycanın tamamı əmir Əbu Bəkir bin Pəhləvana tabe idi.

Müəllif bununla yanaşı Ani şəhərinin Arran şəhərlərindən biri olduğunu qeyd edir:

في هذه السنة، في شعبان، اجتمعت الكرج مع ملكهم، وساروا إلى مدينة آني من بلاد أران، وملكوها، وقتلوا فيها خلقا كثيرا، فانتدب لهم شاه أرمن بن إبراهيم بن سكمان صاحب خلاط، وجمع العساكر، واجتمع معه من المتطوعة خلق كثير، وسار إليهم ، فلقوه، وقاتلوه، فانهزم المسلمون، وقتل أكثرهم، وأسر كثير منهم، وعاد شاه أرمن مهزوما لم يرجع معه غير أربع مائة فارس من عسكره.

Tərcüməsi:

Bu ilin (hicri 556) şaban ayında gürcülər krallarının əmrində toplanaraq Arran şəhərlərindən olan Ani şəhərinə hücum etdilər və şəhəri ələ keçirdilər. Orda bir çox şəxsi öldürdülər. Əxlat hakimi ibni Sökmən əsgər toplayaraq onların köməyinə getdi. Həmçinin bir çox könüllü mücahid də ona qoşuldu.

Məhəmməd ibn Nəcib Bəkran, Sultan II Məhəmməd Xarəzmşaha təqdim etdiyi "Cahannamə" kitabında qeyd edir:

گر - جیحونی است در حدود آذرباذکان بر سه فرسنگی شهر بردعه که آن را کر خوانند

Tərcüməsi:

Qur - Bərdə şəhərinin üç fərsəngində, Azərbaycan hüdudunda bir çaydır ki, ona Kür deyirlər.

از آذرباذکان جنزه کنجه را خوانند هم از حدود آذرباذکان نشوی نخجوان را خوانند آذرباذکان ولایتست و قصبه آن را اردبیل خوانند.

Tərcüməsi:

Azərbaycandan "Cənzə" Gəncəyə deyirlər, Azərbaycan hüdudunda da (olan) "Nəşəvə" Naxçıvana deyirlər. Azərbaycan (bir) vilayətdir və onun qəsəbəsinə Ərdəbil deyirlər.

اندراب در آذرباذکان شهری معروفست که آنرا بردعه خوانند

Tərcüməsi:

Əndərab Azərbaycanda məruf (tanınmış) şəhərdir ki, ona Bərdə deyirlər.

Teymurilər dövlətinin hökmranlığı 14-16-cı əsrlərə təsadüf edir.

15-ci əsrin əvvəlində, 13 noyabr 1400-cü ildə (hicri qəməri təqvimiylə 803-cü ilin rəbiüləvvəl ayının 25-ində) yazılmış bir sərhədnamə sənədində hazırkı Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrinin Azərbaycana bağlı olduğuna işarə edilir. Bu sənəddə Zəngəzur ərazisində yerləşən Tatev monastırının mülkləri olan Xut, Şinher, və Halzur kəndləri haqqında yazılıb.

Həmin sənəddə "ulka-ye Qapanat və Sisəcan tomən-e Nəxçevan min kure-ye Azərbaycan", yəni "Azərbaycan qurasından Naxçıvan tüməninin Qapanat və Sisəcan ölkələri" ifadəsi keçir.

Burada "ölkə" (ulka) və "tümən" (tomən) ifadələri "qura" (kure) ifadəsi kimi inzibati ərazi vahidlərinin adlarıdır. "Ölkə" (ulka) bir torpaq mülkiyyəti forması olaraq, şah tərəfindən şəxsən əmirə, yaxud tayfaya müəyyən məqsəd və xüsusi şərtlərlə bəxş olunan bir ərazinin adı idi. Mənşəcə türk-monqol əsilli olan "tümən" isə 10.000 əsgər verə biləcək inzibati-ərazi vahidini bildirirdi.

Sənədin farsca mətni:

مناصب الكاء قپانات و سيسجان تومان نخچوان من كوره آذربيجان در دارالقضات معسكر ضفر اثر تصديق شده كه تمامت محدوده شش دانك املاك قريه خوط و شينهر و حالزور اول وادي رودخانه قريه اورط كه داخل ميانه سنور قريه خوط و بوردي ميشود و عبور الفاصله متيمد جاري بلسان المتعارف ابودرق ثاني يذهب الذي ذوغالودرق الي الفاصل ايضا ذوغالو زمين و ثاني عبور متصله بالماء مشهور هميد …

Səfəvilər dövlətinin hökmranlığı 16-18-ci əsrlərə təsadüf edir.

Səfəvilər dövründə "Azərbaycan əyaləti" dörd bəylərbəyliyə bölünmüşdü:

1. Şirvan
2. Qarabağ
3. Çuxursəəd
4. Təbriz

Şah İsmayılın oğlu, Səfəvi şahzadəsi və ədəbiyyatşünas Sam Mirzə Səfəvinin 1550-1561-ci illər arası (hicri qəməri təqvimiylə 957-968-ci illər arası) yazdığı "Töhfə-yi Sami" adlı təzkirəsində Mirzə Kafi (میرزا کافی) adlı şairin tanıtmasında Ordubad bir Azərbaycan şəhəri kimi təsvir edilib:

[Mirzə Kafi] Ordubad-i Azərbaycanın cümlə böyük zadəganlarındandır.

Həmçinin Sam Mirzə Səfəvi həmin əsərində əslən Göyçay yaxınlığından, hazırkı Ucar rayonunun Bərgüşad kəndindən olan Həbibi Bərgüşadinin tanıtmasında yazır:

... Bərgüşad-i Azərbaycandan ...

Səfəvilər dövründə, 16-cı əsrin ikinci yarısında, təqribən 1573-1574-cü illər arası (hicri qəməri təqvimiylə 981-ci ildə) yazılmış bir şeşdang qəbaləsində Qarabağ ərazisinin Azərbaycana bağlı olduğuna işarə edilir.

Bu sənəddə Qarabağın Köçəz bölgəsinin Xazaz (Xəzaz) kəndində bir mülkün Fəğani Aşıq Divanlı adlı şəxsə Nəfəsqulu Tuşmal Xəlil Fəxrəddinli adlı şəxs tərəfindən satılması qeyd olunur, və "qərye-ye Xəzaz min əmal-e Kuçəz təvabi-ye Ərran-e Qərabağ min kure-ye Azərbaycan", yəni "Azərbaycan qurasından Qarabağ Arranına tabe olan Köçəz əmalının Xazaz (Xəzaz) qəryəsi (kəndi)" ifadəsi keçir.

"Şeşdang" ifadəsi burada bir kəndin bütün ərazisi ("şeş" farsca altı, "dang" isə hər bir şeyin altıda biri deməkdir), "qəbalə" bir mülkün və sairənin alınıb-satılması haqqında rəsmi sənəd, "qəryə" isə "kənd" mənasını daşıyır.

Sənədin farsca mətni:

… تمامت ششدانك ملك قريه خزاز من اعمال كوچز توابع اران قراباغ من كوره آذربايجان مع حدود اربعه …

17-ci əsrdə yaşamış, əslən Təbriz şəhərindən olan alim Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizi, 1652-ci ildə (hicri qəməri təqvimiylə 1062-ci ildə), Hindistanda olduğu müddətdə yazdığı "Burhan-i qəti" kitabında Gəncə və Bərdə şəhərləri daxil olmaqla Arranın Azərbaycanın bir vilayəti olduğunu qeyd edir:

اران–به تشدید ثانی بر وزن بران، نام ولایتی است از آذربایجان که گنجه و بردع از اعمال آن است. گویند که معدن طلا و نقره در آنجا هست، و بی تشدید هم گفته اند. –و حنا را نیز گویند که بدان دست و پای و محاسن خضاب کنند.

— Hüseyn bin Xələf Təbrizi, "Burhan-i qəti", 1/96

Tərcüməsi:

Arran - ikincinin təşdidi ilə bərran vəznində. Azərbaycanın vilayətlərindən [birisinin] adıdır ki, Gəncə və Bərdə onun əmalındandır. Deyirlər ki, orada qızıl və gümüş mədənləri var. ["Arran" sözü] təşdidsiz də deyilir. Xınaya da ["arran"] deyirlər ki, onunla əl-ayaq və saqqalı xəzab edərlər.

17-ci əsrdə, 1660-cı illərdən başlayaraq İrana dəfələrlə səyahət etmiş fransız səyyahı Jan Şarden öz səyahət kitabında "Midiya" və ya "Midiya Atropatena" (yəni Azərbaycan) bölgəsinin hüdudlarının şimalda Dağıstana qədər olduğunu yazır (du côté du septentrion au Dagestan) və Dərbənd şəhərinin bu bölgəyə bağlı olduğunu qeyd edir:

Voyant ces beaux pâturages, je demandai à ce jeune seigneur avec qui j’allais, s’il y en avait de meilleurs en Médie, et d’aussi belles et aussi grandes plaines. Il me répondit qu’il en avait vu d’aussi belles vers Derbent (c’est la Médie atropatienne) mais non pas de plus vastes.

— Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin, en Perse, et autres lieux de l'Orient. Tome premier. (1686)

Tərcüməsi:

Bu gözəl otlaqlara seyr edərkən birlikdə səyahət etdiyim gənc zadəgandan Midiyada bundan yaxşı və ya bu qədər geniş və gözəl başqa bir düzənliyin olub-olmadığını soruşdum. [O] mənə cavab verdi ki, Dərbənd (bu Midiya Atropatenadadır) tərəflərində belə zəngin düzənliklər görüb, amma bu qədər də geniş və əzəmətli olanlarını görməyib.

18-ci əsrin əvvəllərində (1707-1725-ci illərdə) təqribən 20 il müddətində İsfahan şəhərində, Səfəvilərin şah sarayında yaşamış polşalı yezuit keşiş Yudaş Tadeuş Krusinskinin (Jan Tadeusz Krusiński)(1675–1751) yazdığı səfərnamənin 19-cu əsrdə Əbdürrəzzaq bəy Məftun Dünbüli tərəfindən edilmiş və ilk dəfə 1984-cü ildə Tehranda "Səfərnameye Kirusinski" adı altında nəşr edilmiş farsca tərcüməsində yazılıb:

دولت صفوی از شاه اسماعیل تا شاه سلطان حسین مقدار دوازده مملکت در تصرف داشتند: اول عراق عجم، دوم خوزستان، سیم، لرستان چهارم فارس و کرمان، پنجم مکران، ششم سمنان، هفتم قندهار، هشتم زابلستان، نهم و دهم خراسان و مازندران، دهم و یازدهم گیلان، یازدهم و دوازدهم آذربایجان که عبارت از ایروان و شیروان است و گرجستان و داغستان باشد.

Tərcüməsi:

Səfəvi dövləti Şah İsmayıldan Şah Sultan Hüseynə qədər 12 məmləkətə sahib idi: birincisi İraq-i Əcəm, ikincisi Xuzistan, üçüncüsü Luristan, dördüncüsü Fars və Kirman, beşincisi Məkran, altıncısı Simnan, yeddincisi Qəndəhar, səkkizincisi Zabulistan, doqquzuncusu və onuncusu Xorasan və Mazandaran, onuncusu və on birincisi Gilan, on birincisi və on ikincisi İrəvandan və Şirvandan və Gürcüstandan və Dağıstandan ibarət Azərbaycan idi.

1716-cı ildə (hicri-qəməri təqvimiylə 1128-ci ildə),Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin dövründə Mirzə Məhəmməd Hüseyn Müstəvfi tərəfindən yazılmış olduğu düşünülən və 1956-cı ildə Tehranda yenidən buraxılmış, İranın hərbi və maliyyə statistikasını da təsvir edən "Töhfə-yi şahi" (تحفه شاهی) əsərində Azərbaycan sərhədlərinə də toxunulur:

ساحل دويم در سرزمين ايران كناره درياي قلزم است كه از سمتي ملك روس، و از سمتي زمين ايران است. ابتداي اين دربند است كه باب‌الابواب نيز گويند از اعمال آذربايجان، و انتهاي او مشهد سر كه از اعمال مازندان است و ساحل قلزم از كناره زمين سه بيگلر بيگي نشين است: چنانچه اول از آذربايجان دربند و بادكوبه و ساليان. دويم از گيلان زمين، چنانچه انزلی بندربست از گیلان که بالیوز ارس می باشد و مشهدسر از اعمال مازندران انتهای کناره این دریا است. اما خلقت آذربايجان تابع اهل روم بوده‌اند راي بعضي از اهل تاريخ آن است كه اصل آنها تركمان است قريب العهداند كه شامل ايران شده و به مذهب تشيع گرديده‌اند، مگر قليلي از اهل شيروان و شماخي كه به دستور از اهل تسن‌اند و بنا برحفاظت سرحد روس ایل لزگی را که به قدر هشت لك خانه داراند در کوهستان های دربند و قبه ساکن نموده اند.

Tərcüməsi:

İran torpağında ikinci sahil Qülzüm dəryasının (yəni Xəzər dənizinin) kənarıdır ki, (bir) səmti rus mülkü və (digər) səmti İran torpağıdır. Bunun əvvəli Dərbənddir ki, Bab ül-Əbvab da deyirlər, (hansı ki) Azərbaycan əmalındandır, və onun sonu Məşhədsərdir (müasir Babülsər) ki, Mazandaran əmalındandır, və Qülzüm sahili torpağın kənarından üç bəylərbəyinin yeridir: belə ki, əvvəl (birincisi) Azərbaycandan Dərbənd və Badkübə (müasir Bakı) və Salyandır. İkincisi Gilanzəmindəndir, belə ki Ənzəli Gilanın bəndəridir (liman şəhəridir) ki, rus konsulunun (iqamətgahı) oldu, və (üçüncüsü) Mazandaran əmalından olan Məşhədsər (Babülsər) bu dəryanın (dənizin) kənarının sonudur. Amma Azərbaycan xalqı Rum əhlinə tabe idi. Tarix əhlindən bəzilərinin rəyi budur ki, onların əsli türkmandır, sözləri üst-üstə düşür ki, İrana şamil olub və şiə məzhəbini qəbul ediblər, məgər (lakin) Şirvan və Şamaxı əhlinin az (bir hissəsi) ki, düsturla (adətən) sünni əhlidirlər, və rus sərhədini (yəni ruslarla olan sərhədi) qorumaq üçün ləzgi eli ki, səkkiz lək xanələri var (yəni səkkiz yüz min evləri, ailələri var), Dərbənd və Quba dağlarında sakin edildi (yəni məskunlaşdırıldı). (s. 404–405)

اما سر حد روم از جانب آذربايجان جماعه از قجر افشار را در ارومي و ايروان جاده داده‌اند

Tərcüməsi:

Amma Rum sərhədinin Azərbaycan tərəfində qacar-əfşar camaatına Urmiyada və İrəvanda yer veriblər. (s. 406)

آذربايجان از تبريز و مراغه تا شیروان و دربند و سالیان تمام و كمال سه صد هزار تومان ماليات و صادر كه بيست و چهار لك روپيه مي‌شود، نصف بابت ماليات نقدي به خزانه پادشاهي داخل مي‌شود و نصف در ملك خرج مي‌شود

Tərcüməsi:

Azərbaycan [–] Təbrizdən və Marağadan ta Şirvana və Dərbəndə və Salyana [qədər: burada] tamam və kamal üç yüz min tümən maliyyat (yəni vergi) cəmlənir ki, iyirmi dörd lək (yəni iki milyon dörd yüz min) rupiyə olur, [maliyyatın/verginin] yarısı nağdi maliyyat (yəni nağd pul şəklində vergi) olaraq padşah xəzinəsinə keçir və yarısı mülkün (yəni Azərbaycanın) özündə xərclənir. (s. 420)

Əfşarlar dövlətinin hökmranlığı 18-ci əsrə təsadüf edir.

1736-cı ildə Əfşarlar dövlətinin əsasını qoyacaq və sonralar Nadir şah Əfşar olaraq tanınacaq Nadirqulu bəy hakimiyyətini bərqərar etmə yolunda bir neçə yürüşlər etmişdir.

19 iyun 1735-ci ildə (hicri şəmsi təqvimiylə 1147-ci ildə), 1730-1736-cı illərin Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin son döyüşü olan İrəvan yaxınlığında baş verən Muradtəpə döyüşündə Nadir osmanlı sərəskəri Köprülü oğlu Abdulla paşanın qoşunlarına qalib gəlir.

Məhəmməd Kazım Mərvi (Mərvəzi) 18-ci əsrin ikinci yarısında, Nadir şahın ölümündən sonra yazdığı "Aləmara-yi Nadiri" əsərinin müxtəlif hissələrində Azərbaycanın coğrafiyasına toxunur. Bunlardan biri olaraq, Nadirin qələbəsindən sonra baş verənlərin təsvirində yazır:

تدبیر و صلاح چنان دید که: اولا معاوت به ایروان و گنجه نماییم و آن بلده را که معظم بلاد آذربایجان است تسخیر {نماید}

Tərcümə:

Tədbir və səlahi o cür gördü ki: əvvələn İrəvandan Gəncəyə gedib və o şəhəri ki, Azərbaycan biladının (şəhərlərinin) böyüyüdür, təsxir (zəbt) [edə].

Zəndlər dövlətinin hökmranlığı 18-ci əsrə təsadüf edir.

Zəndlərin hakimiyyəti dövrünə aid iki fərmanda Azərbaycanın sərhədləri göstərilmişdir. Bu fərmanlardan biri Kərim xan Zənd tərəfindən 1764-cü ildə (hicri qəməri təqvimiylə 1177-ci ildə), digəri isə Əlimurad xan Zənd tərəfindən 1781-ci ildə (hicri qəməri təqvimiylə 1195-ci ildə) yazılmışdır. Həmin fərmanlarda Şirvan, Qarabağ, Təbriz, Gəncə və Naxçıvan Azərbaycan sərhədləri daxilində təqdim edilmişdir:

فرمان تعالی شد آنکه در این اوان عمدة المسیحیه پادری فرنسیه حکیم‏ وارد حضور و بعرض رسانید که بموجب ارقام سلاطین جنت مكان صفویه‏ انار اللّه برهانهم، همیشه پادریان فرنگیان و خلیفها در ممالک محروسه‏ ایران جا و مکان داشته هر یک برسم و آئین خویش بعبادت مشغول و تجار و سوداگران این طایفه بتجارت قیام و عشور و متوجهات حسابی خود را مهمسازی عمال خیریت اعمال دیوان مینموده‏اند، مشروط بر اینکه احدی‏ از آنها مرتکب امری که خلاف ملت مقدس اثنی عشر علیهم صلوات اللّه الملک الاکبر باشد بحسب ظاهر نکرده، احدی را هم با ایشان رجوعی نباشد. و هرگاه‏ جماعت ارامنه بآنها ضرر و نقصانی برساند بخلاف حساب متعرض احوال آنها شوند، بعد از ثبوت آن آنها را ترجمان نمایند و پادریان کرملیان‏ دو نیکان و جزونت و کنحوجی و اکوستن و غیره که در ولایت‏ آذربایجان از شیروان و قراباغ و دار السلطنه تبریز و گنجه و نخجوان و قلمرو عليشكی دار السلطنه اصفهان و الکاء فارس از شیراز و بندرعباس‏ و سایر ممالک محروسه میباشند و در هرجا که خواسته باشند توقف و سکنی کرده هر یک از ارامنه و عیسویان و اولاد ایشان که خواسته باشند نزد ایشان آمدوشد کرده تعلیم گیرند و درس بخوانند نیز ممانعت نکرده‏ چنانچه جماعت مذکوره اموات خود را در مقامی که بجهت مدفون آنها تعیین‏ مینمایند بدستور و آئین دین خود برده و دفن نمایند عایق و مانعی جهت آنها نباشد و امداد و اعانت لازمه در باره آنها به عمل آمده احدی نسبت به ایشان‏ ظلم و ستم ننماید. و در خصوص صدق ادعایات و عرض خود ارقام مذکوره را بنظر رسانند. لهذا عالیجاهان بیگلربیگیان عظام و حکام گرام و غیره عمال‏ ولایت محروسه در خصوص امور مذکوره بنحویکه حسب الارقام سلاطین‏ بشروط مذکوره مقرر شده از آنقرار معمول و عشور متوجهات حسابی تجار و سوداگران را باز یافت و تخلف از فرموده مبارک جایز نداشته مراعات ایشان را منظور دارند و در عهده شناسند.

تحریرا فی شهرشوال المكرم سنه 1177.

Tərcüməsi:

Fərman yüksəldi. Bu zamanlarda xristian mübəlliği (keşişi) Həkim Frənsiyə hüzura çatıb ərz etdi ki Allah hikmətini onlara öyrətmiş Səfəvi şahlarının qərarı əsasında, xristian mübəlliğlər həmişə Məmaliki Məhruse-yi İranda yerləri vardı (ev sahibi hesab olurlar) və öz adət ənənələri əsasında ibadət edib bu tayfanın tacir və alış – veriş edənləri divan sahibləriylə bir araya gəlirmişlər. Bu şərtlə ki onların heç birisi zahirdə əsnaəşər (on iki imam nəzərdə tutulur) əleyhum sələvato Allah ol molk o alakbər millətinin xilafında bir əmələ mürtəkib olmasın (12 imama qarşı çıxmasın) və heç kəsin onlara müraciəti olmasın. Və hər vaxt erməni camaatı onlara zərər və ziyan yetirsə və hesab-kitab qaydasından kənara onların əhvalına mötəriz olsalar, o sabit olandan sonra onları cəzalandırsınlar və Kərəmliyan (karmelitlər) Dominikan və Cəzvənət (yezuitlər) və Kənhuci və Ekostin (avqustinlər) və sairə padrelər (xristian mübəlliğlər) ki, Azərbaycan vilayətində, Şirvandan və Qarabağdan və darüssəltənə Təbrizdən və Gəncədən və Naxçıvandan, və darüssəltənə İsfahan[ın] qələmrov-i Əlişəkəri, və ölkə-yi Fars[da] (Fars ulkasında), Şirazdan və Bəndər Abbasdan və sair məmalik-i məhrusədə var idilər, və hər olduqları yerdə dayanıb məskunlaşsınlar, ermənilər və xristianların hər birisinin və onların yanına gedib təlim almaq istəyən övladlarının qabağı alınmasın və … Şəvval ayı, 1177-inci il

Kərim xan Zəndin sarayında yaşamış şair Mirzə Məhəmməd Sadıq Musəvi Nami İsfahani (1789-1790-cı illər arası (hicri qəməri təqvimiylə 1204-cü ildə) vəfat edib) 1780-ci illərdə yazıb bitirdiyi rəsmi salnamə olan "Tarix-i gitigüşa" (تاریخ گیتی گشا) kitabında qeyd edir:

رود ارس كه از مشاهير رودهايي كبيرست در وسط آذربايجان جاري و متصل به دريای خزر و باب الابواب و بلاد و الکای مذکور آنچه در ماورای رود مزبور واقع گردیده است مشهور است بولایت آن طرف آب ، که غرض از آ شیروانات و سالیان و بادکوبه و قبه و شاپوران و دربند باب الابواب

Tərcümə:

Araz çayı ki, böyük çayların [arasında] tanınmışlarındandır, Azərbaycanın ortasından axır və Xəzər dəryasına [yəni gölünə] birləşir[,] və Bab əl-Əbvab (Dərbənd) və qeyd olunan bilad [yəni şəhərlər] və ölkələrin [yəni ulkaların] arasında həmin ərazilər ki, qeyd olunan çayın o biri tayında yerləşirlər, çayın o biri tərəfindəki vilayətlər olaraq tanınırlar, ki Şirvanat və Salyan və Badkübə [yəni Bakı] və Qübbə [yəni Quba] və Şabran və Dərbənd Bab əl-Əbvab [ərazilərindən ibarətdirlər].

Qacarlar dövlətinin hökmranlığı 18-20-ci əsrlərə təsadüf edir.

Bu dövrdə baş verən əhəmiyyətli hadisələr 1804-1813-cü illərin Rusiya-İran müharibəsi, müharibənin nəticəsində 1805-ci ildə Kürəkçay müqaviləsinin və 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsinin imzalanması, 1826-1828-ci illərin Rusiya-İran müharibəsi və müharibənin nəticəsində 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasıdır. Bu dəyişikliklər Azərbaycan xanlıqlarının süqutuna və Azərbaycan coğrafiyasının bir hissəsinin Rusiyanın tərkibinə girərək bölünməsinə gətirib çıxardı.

"Tarix-i Zülqərneyn" əsəri Mirzə Fəzlullah Xavəri Şirazi (1776-1849) tərəfindən 1830-cu illərdə, Fətəli şah Qacarın (1772-1834) hökmranlığının son illərində və Türkmənçay müqaviləsinin bağlanılmasından bir neçə il sonra, şahın əmriylə yazılmışdır. Bu əsər 2002-ci il Tehranda yenidən buraxılmışdır. Bu əsərin bir neçə yerində Azərbaycan sərhədlərindən danışılır:

شهرهای مشهور این شانزده ایالت از آذربایجان، تبریز و اردبیل و خلخال و مراغه و خوی و ارومی و ایروان و شوش و گنجه و نخجوان است و از گرجستان، تفلیس و از شیروانات، شكی و شماخی و بنادر دربند و بادكوبه و قبه است كه در درجه چهل و دو واقع و در كنار دریای خزر اتفاق افتاده است.

از گیلانات، رشت و لاهیجان و فومن و كسگر و بندر انزلی و قصبات طالش و از طبرستانات، یكی استراباد است كه قبل ازین داخل خراسان بوده و ساری و بارفروش و آمل و تنكابن و اشرف كه ایضا در كنار بحر خزر است.

از خراسان، هرات و مروشاهیجان و طوس، كه مشهد مقدس رضوی است و تربت حیدریه و ترشیز و قوچان، كه معروف به خبوشان است و بزونجرد و كلات و درجزین و تون و طبس و بیرجند و نیشابور و سبزوار و بسطام و جاجرم و جوین و دامغان و سمنان و مزینان [است]. از غزنین، فراه و سبزاره قندهار و بلخ و نفس غزنین است كه اكنون خراب می‌باشد.

از عراق عجم، اول اصفهان است كه بهشت این جهان و از هر حیثیت بهترین شهرهای ربع مسكون است. پس از آن كاشان و قم و طهران و دماوند و یزد و قزوین و زنجان و همدان و نهاوند و بروجرد و تویسركان و جرفادقان و سلطان‌آباد كزاز و خوانساره [و] كرمانشاهان است.

از كردستان، سفندج و سلیمانیه شهرزور و از لرستان، خرّم‌آباد فیلی و بهبهان كه اكنون داخل ملك فارس است.

از خوزستان، شوشتر و دزفول و حویزه و رامهرمز كه در جمع فارس محسوب است. از فارس، خال رخسار عذاری جهان دلنواز شیراز [٦] جنّت طراز پس از آن لار و ابرقوه و جهرم و دارابجرد و فسا و نیریز و كازرون و مسقط و بحرین و بصره و بندر ابوشهر و بنادر كنگان و غیره است كه در كنار بحر عمان اتفاق افتاده و جزایر خارك و قشم و دیگر جزایر متعلق به بنادر فارس است و در ذكر آنها چندان فایده مترتب نیست.

از شهرهای كرمان، یكی نفس كرمان و بم و نرماشیر و بندرعباسی است كه در ساحل دریای هند و بصره است و جزیره هرموز متعلق به بندرعباسی است و در بحر متصل به این جزیره، مروارید خوب غوص می‌شود و به اطراف عالم می‌رود. شهر [های] مشهور مكران، یكی «كج» و دیگری «تیج» كه اكنون «كتیج» مركبا می‌گویند و در كنار بحر هندوستان است.

از زابلستان كه سیستانش نامند، شهر «بست» است و از «سجستان» كه عبارت از بلوچستان باشد «ذرنج» است كه زرند می‌نامند.

Tərcüməsi:

Bu on altı əyalətin məşhur şəhərləri Azərbaycandan Təbriz, Ərdəbil, Xalxal, Marağa, Xoy, Urmiya, İrəvan, Şuşa, Gəncə və Naxçıvandır, və Gürcüstandan Tiflis və Şirvanatdan Şəki, Şamaxı, bənadir-i Dərbənd və Badkübə (yəni Dərbənd və Bakı liman şəhərləri) və Qubadır ki, 42-ci dərəcədə və Xəzər dənizinin kənarında yerləşirlər.

Gilanatdan Rəşt, Lahican, Fumən, Kəsgər, Ənzəli bəndəri (liman şəhəri) və Talışın qəsəbatı (qəsəbələri), və Təbəristanatdan biri Əstərabaddır ki, keçmişdə Xorasana daxil idi, və Sari, Barfüruş, Amül, Tənkabun və Əşrəf ki, onlar da Xəzər dənizinin kənarında yerləşirlər.

Xorasandan Herat, Mərv-i Şahcahan və Tus, ki Məşhəd-i Müqəddəs-i Rəzəvidir, və Türbət-i Heydəriyə, Turşiz və Quçan, ki Xəbuşan olaraq mərufdur (tanınır), və Büzəncird, Kəlat, Dərcəzin, Tun, Təbəs, Bircənd, Nişapur, , Bəstam, Cacərm, Cüveyn, Damğan, Simnan və Məzinandır. Qəznindən Fərah, Səbzərə(-yi) Qəndəhar, Bəlx və Qəzninin yarısıdır ki, indi xarabaya çevrilib.

İraq-i Əcəmdən əvvəl (birinci) İsfahandır ki, bu dünyanın behişti (cənnəti) və hər bir cəhətdən rüb-i məskunun (dünya səthinin torpaqla, quruyla örtülü dörddə bir hissəsinin) şəhərlərinin ən yaxşısıdır. Ondan sonra Kaşan, Qum, Tehran, Dəmavənd, Yəzd, Qəzvin, Zəncan, Həmədan, Nəhavənd, Bürucird, Tuysirkan, Cürfadiqan, Sultanabad, Kəzzaz, Xansarə [və] Kirmanşahandır.

Kürdüstandan Səfəndəc və Süleymaniyyə-yi Şəhrizor, və Luristandan hazırkı Xürrəmabad və Behbahan ki, indi Fars mülkünə daxildir.

Xuzistandan Şuştər, Dezful, Huveyzə və Ramhörmüz ki, birlikdə Farsdan hesab edilirlər. Farsdan, ürəkoxşayan dünyanın üzünün yanağının xalı Şiraz [yeddi] cənnət kimi[,] ondan sonra Lar, Əbərkuh, Cəhrüm, Dərabcird, Fəsa, Neyriz, Kazirun, Məsqət, Bəhreyn, Bəsrə, Əbuşehr bəndəri (liman şəhəri), Kəngan bəndəri (liman şəhəri) və sairədir ki, Oman dənizinin kənarında başlayırlar, və Xark, Qeşm və digər adalar Fars bənadirinə (liman şəhərlərinə) bağlıdırlar, və [bu] onların zikrində nəsə bir fayda verəsi deyil.

Kirmanın şəhərlərindən biri Kirmanın yarısı, Bəm, Nərmaşir və bəndər-i Abbasidir ki, Hind dənizinin və Bəsrə [körfəzinin] sahilindədir, və Hörmüz adası bəndər-i Abbasiyə bağlıdır və dənizdə bu adaya bağlıdır, [suyuna] yaxşı mirvari qərq olub və aləmin ətrafına dolanıb. Kirmanın məşhur şəhər[lər]indən biri "Kəc" və digəri "Tic"dir ki, indi adları birləşdirildiyindən "Kətic" deyirlər, və Hindistan dənizinin kənarındadır.

Zabulistandan ki, ona Sistan deyirlər, Bəst şəhəridir, və Sicistandan ki, Bəluçistandan ibarət olub, Zərəncdir ki, Zərənd adlanır.

(səh. 14-15)

اهلش جمیعا داخل طبقه اسلام، مگر ارامنه گرجستان و آذربایجان و قلیلی از طوایف مجوس یزد و كرمان.

Tərcüməsi:

(İran) əhlinin cümləsi (hamısı) islam təbəqəsinə daxildir, Gürcüstan və Azərbaycan erməniləri və az sayda Yəzd və Kirman ətrafında yaşayan məcus tayfaları istisna olmaqla. (səh. 16)

و در ازای آن همه زحمات، یك وسیع‌المساحت آذربایجان را از قاپلان كوه تا دربند، به عهده اهتمام ولیعهد دوران محول و احكام قضا به امضای صاحبقران قضا امضا، مسجل آمد

Tərcüməsi:

... və o qədər çəkildiyi zəhmətlər əvəzində, Qaflantı dağından Dərbəndəcən geniş ərazili Azərbaycanı dövran vəliəhdinə tapşırdı və qəza əhkamı qəza sahibqıranının imzasına yetişdi ... (səh. 230)

این معنی محقق است كه جماعت بد عاقبت روسیه از روزی كه پای به خاك گرجستان و حدود آذربایجان نهادند، هیچ یك از ولایات را به ضرب و زور نگشادند. شهر تفلیس را گرگین خان والی –از قراری كه ذكر شد- درگشود و ایشپخدر ولایت گنجه را به سبب حرام‌زادگی نصیب بیگ شمس‌الدینلو و ارامنه آنجا مفتوح نمود. قلعه شوشی را به سبب خرافت ابراهیم خلیل خان جوانشیر تصرف كردند و هریك از ولایات آن طرف رود ارس را به نهجی كه ایراد می‌گردد و به حیله و تزویر به دست آور{د}ند.

Tərcüməsi:

Bu söz düzdür ki, Rusiyanın bədaqibət camaatı Gürcüstan və Azərbaycana girəndən, vilayətlərin heç birisini zorla almadılar. Tiflis şəhərini Gürgin xan-i vali dediyimiz kimi açdı və İşpəxdər Gəncə vilayətini Nəsib bəy Şəmsəddinli və ermənilərin haramzadəlikləriylə açdı. Şuşa qalası İbrahimxəlil xan Cavanşirin alçaqlıqlarıyla təsərrüf etdi və Araz çayının o tayındakı vilayətləri dediklərimiz kimi və hiylə və təzvirlə ələ aldılar. (səh. 257)

ذكر تسلط جماعت روسیه از روی تغلب به ولایت مغصوبه از آذربایجان و سرداری و …

Tərcüməsi:

Rusiya camaatının təqəllüb üzüylə Azərbaycanın qəsb olunmuş vilayətlərinə təsəllütünün zikri və sərdarı və ... (səh. 270)

مختصر فصول عهدنامه یازده‌گانه این كه: ناپلیون ایمپراطور فرانسه، جنود روسیه را از تفلیس و سایر محالات گرجستانات و ولایات آذربایجان متصرفی ایشان به هرنوع تواند یا به جنگ یا به صلح اخراج نماید

Tərcüməsi:

On bir fəsilli əhdnaməmin xülasəsi budur ki: Fransa imperatoru Napoelon, Rusiya ordusunun Tiflis və Gürcüstanın digər mahalları və Azərbaycanın təsərrüf olmuş vilayətlərindən hər model ki baсarır cəng ya sülh yolu ilə ixrac etsin. (səh. 270)

تخلیه ولایات گرجستان و آذربایجان،

Tərcüməsi:

Gürcüstanın və Azərbaycanın vilayətlərini təxliyə ... (səh. 257)

چون رای عالم آرا بر آن تعلق یافت كه در جمیع سرحد و شغور مملكت قلاع رزینه به جهت محافظت از دستبرد روسیه بسته گردد، لهذا حكم رفت كه جناب میرزا بزرگ فراهانی از آذربایجان به دربار سپهر مبانی شتابند. پس از ورود، مبلغ دویست هزار تومان زر نقد از خزانه عامره به جهت مصارف این كار عنایت رفت و حكم شد كه به دستیاری مهندسین انگریزی در حدود قارباغ و نخجوان و خوی و اردبیل و سرحد طوالش قلعه جات رفیع و خنادیق عمیق مهیا داشته ….

Tərcüməsi:

Çün aləm-aranın rəyi buna oldu ki, bütün məmləkət sərhədlərində Rusiyanın təcavüzü qabağında qalalar tikilsin, ona əsasən cənabi Mirzə Bozorg Fərahani Azərbaycandan dərbara istənildi. Girişdən sonra, iki yüz min tümən nağd qızıl xəzinədən bu işləri görmək üçün nəzərdə tutuldu, və hökm verildi ki, ingilis mühəndislərin köməyilə Qarabağ və Naxçıvan və Xoy və Ərdəbil hüdudlarında və Təvaliş hüdudlarında böyük qalalar və dərin xəndəklər hazır ola ... (səh. 309–310)

19-cu əsrdə, 1861-ci ildən olan nüsxəsi İranın “İslami Şura Məclisinin” kitabxanasında saxlanılan, Əbdülvahab Şahşani İsfahani tərəfindən yazılan “Bəhr əl-cəvahir fi elm əd-dəfatir” kitabında ərəb əlifbası sırası ilə Azərbaycan mahallarının adları belə verilir: Urmiya, Əhər, İrəvan, Badkübə (Bakı), Beyləqan, Təbriz, Xalxal, Xoy, Dərbənd, Salyan, Şirvan, Tarım, Quba, Qarabağ, Gəncə, Marağa, Mərənd, Salmas və Naxçıvan.

"Dəftər-i tarix" əsəri iranlı alim İrəc Əfşar tərəfindən yazılmış və 2002-ci ildə Tehranda buraxılmış mənbələr toplusudur. Orada 1895-ci ildə (hicri qəməri təqvimiylə 1274-cü ildə) Mirzə Əlinağı Məşirləşkər Nayini tərəfindən yazılmış bir qaynaqda İran-Rus muharibəsi barədə belə yazılıb:

تا به حال به لطایف حیل چند ولایت آذربایجان را به آن دولت واگذار و هشت كرور وجه نقد از خزانه سلطانی داده یك كرور نیز بر ذمه قبول نمودند….

Tərcüməsi:

İndiyə kimi çeşidli hiylələrlə Azərbaycanın neçə vilayəti o dövlətə verilib, və səkkiz kurur nağd pul səltənət xəzinəsindən və bir kururda qannama kimi qəbul olunub … (səh. 60)

Osmanlı dövründən olan qaynaqlarda Azərbaycan tarixi, o cümlədən Azərbaycanın coğrafiyasıyla bağlı geniş məlumat verilir. Övliya Çələbi, Katib Çələbi və digər osmanlı dövrü məşhur türk səyyahları Azərbaycan haqqında yazmışlar.

Türkiyə Respublikası Dövlət Arxivləri Baş İdarəsi (T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü) tərəfindən 1992-1993-cü illər arası buraxılan "Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan türk xanlıqları arasındakı münasibətlərə dair arxiv sənədləri"ndə (Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri) də Azərbaycanın 18-ci və 19-cu əsrlər tarixi, o cümlədən sözügedən dövrdə Azərbaycanın hansı əraziləri əhatə etməsinə işarə edən məlumatlar mövcuddur.

Rusiya qaynaqlarında da Azərbaycanın coğrafiyasıyla bağlı məlumatlar tapmaq mümkündür. Pyotr Muxanov, Stepan Burnaşov, Nikita Muravyov,Semyon Bronevski, Semyon Arapov kimi rusiyalı, habelə Aleksandr Tsaqareli kimi digər rusdilli yazıçı, dövlət xadimi və s. müəlliflərin məktub və əsərlərində 18-ci və 19-cu əsrlər Azərbaycanı haqqında məlumatlar verilib.

20-ci əsrin əvvəllərində vahid əraziyə malik olan Cənubi Azərbaycan son yüz ildə müxtəlif bölgələrə parçalanmışdır. Pəhləvi hakimiyyətinin süqutuna doğru Cənubi Azərbaycanın ərazisi əsasən Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Həmədan ostanları arasında bölünmüşdür. İran İslam Respublikası yaradıldıqdan sonra bu ostanların ərazisindən əlavə olaraq üç ostan və daha kiçik inzibati vahidlər yaradılmışdır. İnzibati bölgü siyasətinin cənubi azərbaycanlılar üçün necə böyük siyasi əhəmiyyətə malik olduğunu inqilabdan sonra ana dilindən istifadə ilə birgə, inzibati ərazi bölgüsündə etnik birliyin nəzərə alınması tələbinin irəli sürülməsi də təsdiq edir.

İranın müasir inzibati-ərazi bölgüsünün əsası Qacarlar sülaləsinin hakimiyyətinin (1795-1925) son dönəmində, 1906-cı ildə ölkə ərazisinin əyalətlərə bölünməsi ilə qoyulmuşdur. Bu bölgüyə əsasən, ölkə 12 vilayətə və bu vilayətlərin mərkəzləşdiyi 4 əyalətə (Şimal, Cənub, Qərb və Mərkəzi) bölünmüşdür.

Azərbaycan (yəni hazırkı Cənubi Azərbaycan bölgəsi) İranın ən böyük əyaləti olan Şimal əyalətinin tərkibinə daxil edilmişdir. Mərkəzi Təbriz şəhəri idi. Qacarlar dövründə vəliəhd Təbrizdə oturduğu üçün bu şəhər çox böyük siyasi əhəmiyyətə malik olub. Şimal əyalətinə hazırda İran İslam Respublikasının ayrı-ayrı inzibati vahidləri olan Həmədan, Zəncan, Qəzvin, Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan və Ərdəbil aid idi.

Bu zaman Cənubi Azərbaycanda Ərdəbil, Urmiya, Üskü, Üşnəviyyə, Əhər, Bünab, Astara, Biləsuvar, Təbriz, Culfa, Çəhriq, Xoy, Dehxarqan, Dilməqan, Savucbulaq, Sərab, Salmas, Şəbüstər, Sayınqala, Sufiyan, Təsuc, Sərəskənd, Qotur, Gogan, Köhnəşəhər, Gərgər, Maku, Marağa, Mərənd, Miyanıc, Miyandoab, Nəmin, Nir, Hirov (Xalxal) şəhərləri var idi (1, s.48).

Bu inzibati-ərazi bölgüsündə sonralar müəyyən dəyişikliklər edilmişdir. Qacarlar dövrünə aid olan ikinci bir bölgüyə görə, ölkə 6 əsas əyalətə - Şimal-qərb, Şimal, Şərq, Cənub, Qərb və İraqi-Əcəmə (Mərkəzi) bölünmüşdür. Bu bölgüdə Azərbaycan Şimal-qərb əyalətinə aid edilmişdir.

Tərkibinə Azərbaycanın daxil olduğu Şimal-qərb əyalətinə aid aşağıdakı vilayətlərin adı çəkilir:

• Ərdəbil (Ərşəq, Ucarud, Muğan (Biləsuvar), Nəmin, Nir, Astara, Meşkin),
• Urmiya (Mərgəvər, Tərgəvər, Ənzəl, Bəradost, Sumay-i Bəradost, Sulduz, Üşnəviyyə),
• Təbriz (Rudqat (Sufiyan), Ərvənəq, Gəni, Ənzab (buraya Təsuc, Şəbüstər, Xamənə, Kuzəkonan, Şərəfxana aid idi), Sərdrud, İskəndan, Üskü, Mehranrud (buraya Basmınc, Sədadya, Səhəndabad aid idi), Ucan (Hacıağa), Abbas (Tikmədağ), Bədustan, Xamənərud (Şəhrək),
• Xoy (Çors, Kirs, Ovacıq, Çaldıran, Qotur, Maku, Salmas, Dilməqan, Çəhriq, Köhnəşəhər, Xosrovabad, Sədiqiyan),
• Sərab (Şərəbiyan, Bəraquş, Xalxal),
• Sayınqala və Əfşar vilayəti (Tikantəpə, Yalqızağac, Həştrud (Sərəskənd qəsəbəsi),
• Qaracadağ vilayəti (Əhər, Kəleybər, Çələbiyan, Vərgəhan və Dizmar),
• Marağa (Dehxarqan, Mamaqan, Gogan, Bünab, Əcəbşir),
• Mərənd (Zunuz, Ələmdar, Gərgər, Culfa),
• Mokra (Savucbulaq, Lahican, Sərdəşt qəsəbəsi, Miyandoab),
• Miyanıc (Türkmənçay, Camalabad) (1, s.48).

Qacarlar dövrünün sonu, Pəhləvi dövrünün (1925-1978) əvvəllərində Təbriz şəhəri mərkəz olmaqla Azərbaycan İranın ən böyük əyaləti idi. Qacarlar sülaləsi devrildikdən sonra əyalətə idarəçilik vali tərəfindən həyata keçirilirdi. Əyalət hakimliklərə bölünürdü və onlara hakimlər başçılıq edirdilər. Hakimliklər bölüklərə, bölüklər isə öz növbəsində mahallara ayrılırdılar. Mahallar kəndlərdən ibarət idi. Kəndlərə isə kəndxudalar başçılıq edirdilər (2, s.61).

Bu dövrə aid inzibati-ərazi bölgüsünə Tohid Məlikzadə tərəfindən çap edilmiş Türkiyə Nizami Ordusu nümayəndəsinin 1927-ci ildə tərtib etdiyi “İran Azərbaycanı tədqiq raporu” adlı kitabda (kitab İranda “Azərbaycan Pəhləvi hakimiyətinin ilk illərində” adı ilə çap edilmişdir) rast gəlinir.

Burada Azərbaycanda 1920-ci illərdə mövcud olan inzibati-ərazi bölgü sistemi verilmişdir. Bu mənbəyə əsasən, Azərbaycan əyaləti 12 vilayətə bölünmüşdür.

Bu vilayətlər, onların bölündüyü bölük və mahallar bunlar idi:

• Təbriz hakimliyi (mərkəzi Təbriz): Rudqat (mərkəzi Sufiyan), Təsuc, Şəbüstər, Kuzəkonan, Şərəfxana, Basmınc, Səədabad, Mehranərud (Səhəndabad), Ucar (Hacıağa), Tikmədaş, Xanımrud (Şəhrək);
• Ərdəbil hakimliyi (mərkəzi Ərdəbil): Ərşələ, Ucarud, Muğan (Biləsuvar), Nəmin, Nir, Astara, Meşkin (Unar);
• Qaradağ hakimliyi (mərkəzi Əhər): Kəleybər, Çələbiyan, Vərgəhan, Dizmar;
• Mərənd hakimliyi (mərkəzi Mərənd): Gəlinqaya, Zunuz, Ələmdar, Gərgər, Culfa;
• Xoy hakimliyi (mərkəzi Xoy): Çors, Giris, Çaldıran, Qotur;
• Maku hakimliyi (mərkəzi Maku): Ovacıq (Kilsəkəndi), Şövt, Çaypara (Qaraziyaəddin), Ərəblər;
• Salmas hakimliyi (mərkəzi Dilman, yəni müasir Salmas şəhəri): Köhnəşəhər, Xosrovabad, Sadiqiyan, Çəhriq;
• Urmu hakimliyi (mərkəzi Urmiya): Mərgəvər, Dəşt, Bərdəsur, Sumay, Bəradost, Üşnəviyyə, Ənzəl, Tərgəvər;
• Mokra hakimliyi (mərkəzi Savucbulaq): Lahican, Sərdəşt, Miyandoab, Rəhmətabad;
• Marağa hakimliyi (mərkəzi Marağa): Dehxarqan, Mamaqan, Gogan, Bünab, Əcəbşir;
• Sayinqala və Əfşar hakimliyi (mərkəzi Sayınqala, yəni müasir Şahindej şəhəri): Tikantəpə, Yalqızağac, Həştrud (Sərəskənd);
• Miyanic hakimliyi (mərkəzi Miyanə, digər adı Miyanıc): Türkmənçay, Camalabad;
• Sarab hakimliyi (mərkəzi Sərab): Şərəbiyan, Alanbəraquş, Xalxal (Hirov) (2, s.61-64).

1932-ci ildə vahid Azərbaycan əyaləti iki əyalətə - Şərqi Azərbaycan əyaləti və Qərbi Azərbaycan əyalətinə bölündü. Bu bölgüdə Azərbaycan ərazisindən Xoy, Rzaiyyə, Savucbulaq, Şahpur, Maku, Miyandoab ayrılaraq yeni təşkil olunmuş 10-cu nahiyəyə daxil edildi. Bu bölgənin mərkəzi Rzaiyyə oldu. Şərqi Azərbaycana isə Astara, Dəbil, Bölük-i Səlasə, Təbriz, Culfa, Çaroymaq, Xalxal, Sərab, Sayınqala, Qaracadağ, Gərmrud, Mərənd, Marağa daxil idi (1, s.50).

1937-ci ilin noyabr ayında İranın yeni bölgüsü aparılarkən ölkə 6 ostana bölündü. Onların tarixi adları ləğv olundu. Ostanlar Şimal-qərb, Şimal, Cənub, Mekran, Şərq, Qərb ostanları adlandırıldı.

Cənubi Azərbaycan ərazisi 3-cü və 10-cu bölgə ilə birlikdə Şimal-qərb ostanına aid edildi. Bu ostan 6 şəhristandan (Ərdəbil, Təbriz, Xoy, Rzaiyyə, Marağa, Mahabad) ibarət idi.

• Ərdəbil şəhristanına Ərdəbil ətrafı, Ucarud, Muğan, Meşkin, Ərşəq, Nəmin, Vilgic, Astara, Xalxal və onun ətrafı;
• Təbriz şəhristanına Məvaze-yi Xan, Ucan, Abbas, Mehranrud, Üskü, Veydəhər, Dehxarqan, Sərdsəhra, Rudqat, Ərvənəq, Ənzab, Şəha, Mərənd, Gərgər, Yekanat, Bədustan, Xanımrud, Alan Bəraquş, Əhər, Diklə, Yaft, Üzümdil, Gərmadüz, Meyxan, Ənkut, Meşəpara, Dizmar, Didangəh, Keyvan-e Kəleybər, Sərab, Gərmrud, Yərvanan, Kələbuz, Kəndovan, Həştrud, Quruçay, Gərmxaran, Qoçkanlı;
• Xoy şəhristanına Xoy, Qotur, Çaybasar, Çaldıran, Ovacıq, Sökmənabad, Maku, Bəycik, Qaraqoyunlu, Çaypara;
• Rzaiyyə şəhristanına Rzaiyyə şəhəri (Urmiya şəhərinin Rza şah Pəhləvinin şərəfinə verilərək dəyişdirilmiş adı) və ətrafı, Nazlıçay, Bərgişli çay, Tərgəvər, Mərgəvər, Şahpur (Salmas şəhərinin dəyişdirilmiş adı), Çəhriq, Sumay-i Bəradost, Üşnəviyyə;
• Mahabad şəhristanına Mahabad şəhəri və ətrafı, Şəhr-i Viran, Qarasu, Sulduz, Köhnə Lahican, Teymur eli, Turcan, Axtaçı, Sərdəşt və ətrafı, Saqqız və Banə;
• Marağa şəhristanına Binacı, Dizəc, Satılmış, Səracı, Qavdul, Miyandoab, Acarlı, Çəhardolu, Şahindej, Tikantəpə, Səfaxana daxil idi (1, s.52).

1937-ci ilin dekabrında ostanlar üzrə bölgü yenidən aparıldı. Ölkə 10 ostana, 49 şəhristana və 290 bəxşə bölündü. Bu dəfə ostanların adları dəyişdirilərək 1-dən 10-a qədər rəqəmlərlə əvəz edildi. Bunlar müvafiq olaraq (Gilan mərkəzli) "birinci ostan", (Mazandaran mərkəzli) "ikinci ostan", (Şərqi Azərbaycan mərkəzli) "üçüncü ostan", (Qərbi Azərbaycan mərkəzli) "dördüncü ostan", (Kirmanşah mərkəzli) "beşinci ostan", (Xuzistan mərkəzli) "altıncı ostan", (Fars mərkəzli) "yeddinci ostan", (Kirman mərkəzli) "səkkizinci ostan", (Xorasan mərkəzli) "doqquzuncu ostan" və (İsfahan mərkəzli) "onuncu ostan" idi.

1930-cu illərdə aparılmış bölgülərdən sonra nəticə olaraq, Zəncan və Qəzvin şəhərləri və onların ətraf əraziləri Gilanda mərkəzləşmiş 1-ci ostana, Həmədan şəhəri və onun ətraf ərazisi isə Kirmanşahda mərkəzləşmiş 5-ci ostana qatıldı. Ərdəbilin Səfarud adlanan bölgəsi də 1-ci ostanın Rəşt şəhristanına birləşdirildi. Cənubi Azərbaycanın qalan ərazisi mərkəzi Təbriz olmaqla üçüncü ostan (Şərqi Azərbaycan), mərkəzi Rzaiyyə (Urmiya) olmaqla dördüncü ostan (Qərbi Azərbaycan ostanı) arasında bölüşdürüldü. Üçüncü ostana həmçinin Ərdəbil şəhəri, dördüncü ostana isə Xoy, Mahabad, Marağa və Bicar şəhərləri daxil idi.

1938-ci ildə yenidən inzibati bölgü aparıldı. İran ərazisi 17 ostana bölündü. Bu bölgüdə Zəncan ərazisi Mərkəzi ostana qatıldı.

1940-cı illərdə Saqqız bölgəsi Mahabaddan ayrılıb 5-ci ostanın Sənəndəc şəhristanına birləşdirildi. Daha sonra Saqqızda ayrıca olaraq Saqqız şəhristanı yaradıldı, Banə və Sərdəşt əraziləri də 4-cü ostanın Mahabad şəhristanından çıxarılıb 5-ci ostanın Saqqız şəhristanına qatıldı. Lakin bir müddət sonra göstərilən ərazilərdən yalnız Sərdəşt yenidən 4-cü ostanın Mahabad şəhristanının tərkibinə daxil edildi.

1940-cı illərdə daha bir neçə ərazi 4-cü ostandan ayrılıb 5-ci ostanın ərazisinə qatıldı. 1945-ci ildə 4-cü ostana aid olan Bicar şəhristanı öncə bu ostanın tabeliyindən çıxarılaraq birbaşa mərkəzə tabe edildi, 1946-ci ildə isə 5-ci ostana daxil edildi. Təqribən eyni zamanda Təkab bölgəsi də 4-cü ostanın Marağa şəhristanından çıxarılaraq 5-ci ostanın Sənəndəc şəhristanına verildi, lakin bir ay sonra yenidən Marağa şəhristanına qaytarıldı.

1950-ci illərdə İranın inzibati ərazi bölgüsü yenidən bir neçə dəfə dəyişdirilərək əvvəl 11, daha sonra isə 14 ostana ayrıldı. Cənubi Azərbaycan ərazisi də bir daha bölündü. Onun tərkibinə daxil olan Astara ərazisi Gilana, Savə isə Tehrana qatıldı. Ümumiyyətlə, Astara şəhəri 20-ci əsrdə həyata keçirilmiş inzibati bölgü zamanı vaxtaşırı olaraq gah Gilana, gah da Şərqi Azərbaycana aid edilirdi.

1960-cı ildə İranın inzibati bölgüsündə aparılan dəyişikliklərə görə ostanların rəqəmlərlə adlandırılması aradan qaldırıldı. 3-cü və 4-cü ostanlar Şərqi Azərbaycan və Qərbi Azərbaycan ostanları adlandırıldı.

1960-1970-ci illərdə yenidən aparılan inzibati-ərazi bölgülərində İran ərazisi 13 ostana, əvvəl 8, daha sonra isə 11 fərmandarlığa (qubernatorluq) və 151 şəhristana bölündü. Həmədan və Zəncan əvvəlcə ayrıca fərmandarlıqlar kimi qəbul olundu, daha sonra, 1973-cü ildə isə ayrıca ostanlara çevrildilər. Ərdəbil şəhristanına aid olan Astara şəhəri də ayrıca şəhristan (1968) oldu.

Rza şah dövründə aparılan bölgü siyasəti yalnız iqtisadi siyasət deyildi. Onun əsas qayəsini, İranı təkdilli, təkmillətli dövlətə çevirmək siyasəti təşkil edirdi. Bu yöndə görülən işlərdən biri də qeyri-fars mənşəli yer adlarının aradan aparılması idi. Bunu ostanlara bölgü keçirməklə, bu ostanların adlandırılmasında yeridilən siyasətlə bərabər, bu dövrdə yer adlarının dəyişdirilməsi də sübut edir.

Bu dəyişikliklərə nümunə olaraq aşağıdakıları göstərmək olar:

• Maku yaxınlığında yerləşən Ərəblər kəndinin adı dəyişdirilərək Puldəşt adlandırıldı.
• Yenə də Makudan cənub-qərbdə yerləşən Qaraeyni adlı yaşayış məskəninin adı Siyahçeşmə ilə əvəz olundu.
• Bundan başqa, dəmiryolu vağzalları və Urmiya gölü üzərində yerləşən limanların da adlarında dəyişikliklər edildi. Yam dayanacağı “Pəyam”, Hülakü dayanacağı “Hərzənd”, Qaragöz dayanacağı “Zal”, Dizəc Xəlil dayanacağı “Dizə”, Ağgünbəd limanının adı “Səfidgünbəd”, Naharxaran limanı isə “Namavəran” ilə əvəz olundu (1, s.51).

İran İslam Respublikası elan olunduqdan sonra da inzibati ərazi bölgüsündə aparılan dəyişikliklər davam etdi. Ölkə əvvəlcə 24, daha sonra isə 28 ostana bölündü.

1990-cı illərin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan ərazisi əsasən Şərqi Azərbaycan (Ərdəbil, Əhər, Bünab, Bostanabad, Təbriz, Xalxal, Sərab, Şəbüstər, Kəleybər, Marağa, Mərənd, Meşkinşəhr, Muğan, Miyanə, Heris, Həştrud, Biləsuvar, Parsabad), Qərbi Azərbaycan (Urmiya, Bükan, Piranşəhr, Təkab, Xoy, Sərdəşt, Salmas, Şahindej, Maku, Mahabad, Miyandoab, Nəqədə), Həmədan (Tuysərkan, Kəbudərahəng, Məlayir, Nəhavənd, Həmədan, Əsədabad), Zəncan (Əbhər, Takistan, Xudabəndə, Zəncan, Qəzvin) ostanları arasında bölünmüşdür (3, s.5).

1993-cü ildə Ərdəbil ayrıca ostan elan edildi. Daha sonra isə Qəzvin ərazisi Zəncan ostanından ayrılaraq Qəzvin ostanını təşkil etdi.

İran İslam Respublikası Statistika mərkəzinin 2006-cı ilin hesablamaları üzrə nəşr etdirdiyi “Ərazinin və əhalinin ümumi hesablanmasına” əsasən, demək olar ki, ölkə 30 ostan, 336 şəhristan, 889 bəxş, 2400 dehistan, 1012 şəhər, 63904 kiçik yaşayış məskəninə bölünmüşdür (4, s.24). Bu bölgüyə görə, 6 ostan və bu ostanlara aid edilən 62 şəhristandan ibarət Cənubi Azərbaycan ərazisinə aşağıdakılar daxildir:

• Şərqi Azərbaycan ostanı 45,663 km² əraziyə malik olaraq 19 şəhristan, 24 bəxş, 58 şəhər və 141 dehistandan ibarətdir.
• Qərbi Azərbaycan ostanı 37,465 km² əraziyə malik olaraq 14 şəhristan, 36 bəxş, 57 şəhər və 141 dehistandan, toplamda 2731-i daimi olmaqla 3091 yaşayış məskənindən ibarətdir (6, s.52).
• Ərdəbil ostanı 17,844 km² əraziyə malik olaraq 10 şəhristan, 27 bəxş, 23 şəhər və 69 dehistandan ibarətdir.
• Zəncan ostanı 21,773 km² əraziyə malik olaraq 7 şəhristan, 16 bəxş, 18 şəhər və 46 dehistandan ibarətdir.
• Qəzvin ostanı 15,567 km² əraziyə malik olaraq 5 şəhristan, 19 bəxş, 25 şəhər və 46 dehistandan ibarətdir.
• Həmədan ostanı 19,368 km² əraziyə malik olaraq 9 şəhristan, 25 bəxş, 27 şəhər və 73 dehistandan ibarətdir.

Bundan başqa, bu altı ostana qonşu olan Gilan, Kürdüstan və s. ostanlara aid edilən bəzi ərazilər elmi mənbələrdə və ya kütləvi informasiya vasitələrində azərbaycanlıların kompakt yaşayış yerləri və Cənubi Azərbaycanın tarixi əraziləri kimi qeyd olunur. Cənubi Azərbaycanda və ümumiyyətlə İranda yaradılmış tələbə və ziyalı təşkilatlarının nəşr etdirdikləri bir çox buraxılışlarda Cənubi Azərbaycan ərazisinə aid edilən bu və ya başqa bölgələrdən bəhs edilmişdir. Bu kimi ərazilərə Astara, Savə, Bicar, Qürvə, Şəkərəli, Sonqur kimi vilayətlər daxildir.

2006-2010-cu illərdə İranda ostanlara bölgü yenidən aparılaraq onların sayı 32-yə çatdırılmışdır. Qərbi Azərbaycan ostanında üç yeni şəhristan - Puldəşt, Çaypara, Şövt yaradılmışdır.

• Son dövrlərdə internet səhifələrində və digər kütləvi informasiya vasitələrində Xoy, Miyandoab, Marağa, mərkəzi Mahabad və ya Bükan olmaqla Kordestan-e Mokri ostanının yaradılması təklifləri irəli sürülür.
• Xoy şəhəri mərkəz olmaqla Xoy-Sərhəd ostanının yaradılması layihəsi isə artıq nazirlər kabinetinə təqdim olunmuşdur. İİR-in sabiq prezidenti Mahmud Əhmədinejad Xoya etdiyi səfəri zamanı əhali qarşısında çıxış edərək, qısa bir zamanda nazirlər kabinetinə Xoy-Sərhəd ostanının yaradılması ilə bağlı göstəriş verəcəyini qeyd etmişdi (7).

Son nəticədə, Cənubi Azərbaycanın ərazisindən bəhs edərkən müxtəlif mənbələrdə təqribən eyni coğrafi ərazidən bəhs edilir. Bu haqda aparılmış elmi tədqiqatlar azsaylı olsa da Cənubi Azərbaycana aid edilən bu va ya başqa ərazilər haqqında məlumatlara rast gəlmək olar. Ş.Tağıyeva, Ə.Rəhimli və S.Bayramzadənin birgə tərtib etdikləri “Güney Azərbaycan” məlumat kitabında (Bakı, 2000) Cənubi Azərbaycan ərazisi inzibati bölgü baxımından aşağıdakı kimi təqdim olunur:

1.Şərqi Azərbaycan əyaləti;

2. Qərbi Azərbaycan əyaləti;

3. Ərdəbil əyaləti;

4. Zəncan əyaləti;

5. Həmədan əyaləti;

6. Qəzvin əyaləti;

7. Savə mahalı;

8. Astara şəhristanı (8, s.66).

1920-ci illərdən etibarən İranda aparılmış inzibati ərazi bölgüsü prosesini nəzərə alaraq Cənubi Azərbaycana aid olan bölgələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Cənubi Azərbaycan ərazinə aid edilən əyalətlər (ostanlar): Cənubi Azərbaycan ərazisi 6 ostana (Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Ərdəbil, Zəncan, Qəzvin, Həmədan) bölünmüşdür.
2. Cənubi Azərbaycan ərazisinə aid edilən əyalətlərdən kənarda qalan bölgələr (şəhristanlar): Müxtəlif dövrlərdə Kürdüstan ostanına aid edilən Bicar və Qürvə, Gilan ostanına aid edilən Astara, Mərkəzi ostanına aid edilən Savə mənbələrdə Cənubi Azərbaycan ərazisi kimi qeyd olunur.

Beləliklə, İranın tərkibində Cənubi Azərbaycanın inzibati-ərazi bölgüsü tarixindən aydın olur ki, burada sabit inzibati-ərazi bölgüsü olmamışdır. 20-ci əsrin əvvəllərindən, Pəhləvilər hakimiyyətinin ilk dövrlərindən başlayaraq Cənubi Azərbaycan ərazisi kiçik inzibati ərazi vahidlərinə bölünmüşdür. Bu bölgü yalnız iqtisadi əsaslara malik olmayıb, siyasi xarakter də daşımışdır. Belə ki, mərkəzi hakimiyyət Cənubi Azərbaycanın torpaqlarını müxtəlif inzibati-ərazi vahidləri arasında bölməklə etnik konsolidasiyanın qarşısını almağa çalışmışdır.

Hazırda Kürdüstan ostanının sərhədləri daxilində yerləşən Bicar və Qürvə şəhristanlarının ərazisi tarixən Azərbaycan hüdudları daxilində yerləşirdi. Bu ərazi miladdan öncə Atropatena dövləti, sonralar isə Sasanilər dövründə Azərbaycan sərhədləri daxilində yerləşirdi.

Qacar sülaləsinin ikinci padşahı Fətəli şah Qacarın dövründə (hicri şəmsi təqvimiylə 1176-1213, hicri qəməri təqvimiylə 1212-1250 və miladi təqvimlə 1797-1834-cü illər arasında) hələ Həmədan, Zəncan və indiki Kürdüstan ostanına tabi olan Bicar, Gərrus və Qürvə Azərbaycan sərhədlərində yerləşirdilər. "Əfzəl ət-Tarix"də yazılan kimi Fətəli şahın dövründə şahzadələrin hər birisi bir vilayətin başçılığına təyin olunurdular, ancaq o zaman şahzadə Dara hökümətsiz qalır, sədr-i əzəm Şəfisədr belə qərara gəlir ki, Qəzvin, Gərrus, Həmədan və Fəlan bölüyünü Azərbaycandan ayırıb Zəncanla birlikdə Xəmsə vilayətini yaratsın ki, şahzadə oranı idarə edə bilsin. Bu zaman Xəmsə vilayəti Azərbaycana tabe qalır və şahzadə nayib üs-səltənə nəzəri altında işə başlayır (Qacarlar dövrü Təbriz ikinci paytaxt kimi naibüssəltənənin məkanı idi). Fətəli şahın ölümündən sonra Məhəmməd şah hökümətə və Mirzə ağası sədrəzəmliyə çatır. Vəzir Məhəmməd Sadıq xan Gərrusinin ölümündən sonra 1260-cı qəməri ilində Gərrus vilayətini naibüssəltənənin ixtiyarı altından çıxardır və idarəsini müstəqil edir ki, şah və sədr-i əzəm edə və oranın hakimini rahatcasına əzl və nəsb edə bilsinlər.

1325-ci qəməri ilində İranın əyalətlər və vilayətlər qanunu (qanun-e iyalat və vilayat-e İran) Milli Məclisin təsvibindən keçdi, və bu qanun əsasında İran 27 əyalət və vilayətə bölündü. Bu bölünmələr əsasında Gərrus hələ də müstəqil bir vilayət kimi saxlanıldı. Pişəvərinin başçılığı altında Azərbaycan Milli Höküməti dövründə Gərrusu ələ keçirməyə cəhd olunmuşdu.

1316-cı şəmsi ilində Pəhləvilər inzibati bölgüdə (təqsimat-e siyasi) dəyişikliklər etməyə başladı. Buna əsasən, İran 10 ostan və 49 şəhristana bölündü. Bu bölmələr əsasında Gərrus beşinci ostana verildi. Beşinci ostanda İlam, Kirmanşah, Bicar, Sənəndəc və Şahabad yerləşirdi. 1318-incı şəmsi ilində Azərbaycan ostanı iki yerə bölünən zaman (üçüncü və dördüncü ostan) Bicar və Gərrus şəhristanı beşinci ostandan ayrıldı və Qərbi Azərbaycan ostanına keçdi. 1325-ci şəmsi ilində Həmədan əyalətinə verildi və 1337-ci şəmsi ilində Həmədan əyalətindən ayrılaraq Kürdüstan ostanına keçdi. Bu bölgə hazırda iki bölgəyə bölünməklə (Bicar və Qürvə) Kürdüstan əyaləti sərhədləri içində qalmaqdadır.

Sasanilər zamanı hazırkı Gilan ostanının ərazisi Adurbadaqan (Azərbaycan) kustuna daxil idi.Astara şəhristanı bu ostanın son bölgəsi kimi 1961-ci ildə Azərbaycandan ayrılıb Gilan ostanına verildi. 2008-ci ildə bu bölgənin Ərdəbil ostanına qaytarılmasına cəhd göstərilmiş, və bununla bağlı tələblər daha sonralar da edilmişdir.

1. Отдѣл первый. — Свѣдѣнiя арабскихь писателей о Кавказѣ, Арменiи и Адербейджанѣ. III. Ибн–Хордадбэ. IV. Кудама. V. Ибн–Рустэ. VI. Ал–Якубiй. — Переводь и примѣчанiя Н. А. Караулова, стр. 1–63. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1903.
2. Birinci Bölüm. — İkinci Fasıl: Yeryüzünün İmar Edilmiş Meskûn Yerleri ve Yeryüzündeki Bazı Denizlerin, Nehirlerin ve Bögelerin Açıklanması Hakkında, sayfa 82–115. // Mukaddime. Yazan: İbn-i Haldûn. Çeviren: Halil Kendir. İstanbul: Yeni Şafak, 2004, 447 sayfa.
3. T. C. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Yazar: Sezin Orhan (Kurulay). İstanbul — 2007, 263 sayfa.

• Azərbaycan
• Azərbaycanlılar
• Azərbaycan tarixi
• Azərbaycan tarixinin xronologiyası
• Azərbaycan tarixi dövlətlərinin siyahısı
• Azərbaycan dili