Oltan yeri tarixin o üzündə adı bəllənən qədim-qayım bir qalanın bəlgəsidir. Dədə dünyanın papağının yan qoyan çağlarında bu yer şəhər olub. Olub-keçənlərə ayna tutan bilginlər qeyd edirlər ki, bu şəhər Varsan adlanıb. Varsan sözünün anlamı haqqında müxtəlif, çeşidli yozumlar və mülahizələr var. Mənbələrdə türk tafalarına, yer adlarına və türklərə məxsus əşyalara işarədir.

"Şəms əl-lüğət" əsərinin müəllifi "Varsan" sözünü şərh edərkən qeyd edirdi ki, bunun əsasən iki mənası var: "(Varsan)" yerin adıdır. Cəbali (XI-əsrdə yaşamış şair) deyir: "sən Varsan üzərinə çoxlu qoşun, böyük ordu yeritdin". Belə bir şərhi Fərhəngi-Cahangiri də, verir: "Varsaz—yerin adıdır".

"Burhane—Qate" lüğətinin müəllifi "Varsaz" sözünü yer adı, məkan və vilayət kimi izah edir. Gördüyümüz kimi bütün bü mənbələr "Varsaz" sözünün mənasını ölkə, vilayət kimi müəyyənləşdirir. Bəs onda bu hansı ölkə, hansı vilayət və yerdir? Bizə elə gəlir ki, mənbələrdə rast gəlinən "Varsan" bizim "Varsazla" bağlıdır. Ş. Saminin lüğətində deyilir ki, "Varsan" bütün Azərbaycana, yaxud onun bir hissəsinə verilən addır. (Ərəb hərfləri ilə yazı—Ş. Sami Istanbul). Belə şərh ərəb müəlliflərinin məlumatları əsasında verilir.

Tarixçi Əhməd əl-Bəlazuri "Kitab futuh əl-buldan" adlı əsərində Hüseyn ibn Əmru Vahidin dilindən deyir: "Varsan bu yaxınlarda, Babəkin üsyanı zaman qurulmuş Vaxş və Ərsaq kimi müşahidə məntəqəsi idi. Bu məntəqəni Mərvan ibn Məhəmməd ibn Mərvan ibn əl-Həkəmi tikdirdi, onu özünün şəxsi mülkünə çevirərək, onun torpaqlarını canlandırdı və möhkəmləndirdi. Sonralar bu, əməvilərin bütün mülkləri ilə birlikdə müsadirə edildi və Cəfərin anası və möminlərin əmiri Cəfər ibn Mənsurun qızı Zübeydəyə verildi"

Bilgi üçün yazaq ki, Mərvan ibn Məhəmməd ibn Mərvan, ibn əl-Həkimi 693-cü ildə Azərbaycanın hakimi təyin edilmişdi. Varsan şəhəri Xəzər-Ərəb savaşlarında önəmli bir yer tuturdu. Ərəblərin mənzərə adlandırdıqları müşahidə məntəqələri ölkənin hər yerində qərar tuturdu. Varsan şəhəri də mənzərə məqsədi daşıyırdı.

731-ci ildə xəzərlər özlərinin dədə-baba yurdları olan Azərbaycan ərəblərin yiyə durmasına dözə bilməyərək yürüşə başladılar. Xaqanın oğlu Bars bəy xeyli qoşunla gəlib, Varsanda dayandı. Şəhərdə güclü ərəb qarnizonu yerləşirdi.

Tarixçi Əhməd ibn Əsəm əl-Küfi "Kitab əl-Futuh" adlı əsərində "Beyləqanlı Bərdikin hekayəti" başlığında yazır: "Xəzərlər atını ona qaytardılar, o, atını minib uca səslə dedi: "Ey Varsan camaatı! Məni tanıdınızmı?", Varsanlılar cavab verdilər: "Bəli: səni tanıdıq! Sən beyləqanlı Bərdiksən, ala atın sahibisən!". O dedi: "Siz haqlısınız, mən sizin tanıdığınız adamam! Mən sizə xəbər verməliyəm ki, sizin köməyinizə böyük ordu ilə Səid ibn Əmir əl-Hərəşi gəlir. Indi o, Beyləqandadır. Şəhərinizdə möhkəm durun və xəzərlərə təslim olmayın, çünki əl-Hərəşi Allah qoysa sabah səhər burda olacaq! Allahda olan qüvvə və qüdrət heç kəsdə yoxdur!.." .

Xəzərlər Varsan şəhərini alıb, idarə etməyə başladılar. Arazbarda çavlanan dördguşə bir qoşquda Varsan şəhərinin adı hallanır.

…Öncə ərəblərə tabe olan Varsan şəhəri sonradan onlara qarşı çıxdı. Lakin itaətdən çıxanların dayağı olan Babəkin tutulması ruh düşkünlüyünə səbəb oldu. Tarixçi Izzəddin İbn əl-Əsir "əl-Kamil fit-t-tarix" adlı əsərində yazır: "225-ci ildə (840) Məhəmməd ibn Abdullah əl-Varsani Varsan şəhərində xəlifəyə itaətdən çıxmışdı. Sonra yenə itatə qayıdıb, aman almaq üçün xəlifə Mötəsimin yanına gəldi.

Varsan şəhərindən ünlü alimlər, ariflər və şairlər çıxıb. Onlardan ən ünlü sufi alimi Əbülfərəc Əbdülvahid Varsanidir. Bu ünlü alim 982-ci ildə vəfat edib.

Beləliklə mənbələrin məlümatlarına əsasən ölkə adı olan Varsan həm də, "Varsaz" və "Varsaq" kimi oxunub.

"Varsaq" adının ikinci mənasına keçərkən qeyd etmək lazımdır ki, o mənbələrdə həm də, tayfa və qəbilə mənalarında işlədilib. V. V. Radlov "Varsaq" sözünü izah edərkən, digər mənalardan başqa onun "tatar (türk) tayfalarından birin adı" mənasında olduğunu qeyd edir. . "Türk-fransız lüğəti"nin müəllifi D. Kelekyan "Varsaq" sözü ilə tatar tayfasını adlandırır. . Ünlü Azərbaycan bilginləri Ziya Bünyadov və Mirəli Seyidov qeyd edirlər ki, Varsan dəyənəyi dəyirman işlədən bir əski türk tayfasının adına bağlıdı.

Həmin tayfaya da deyiblər. Indii o tayfadan bu quruca yurd yeri qalıb, bir dilimizin yaddaşında "Varsağı" deyilən nəğmələr-nəfəslər. Yazılanlara görə bu tayfanın igid-ilqarlı oğulları at minib, yağı üstünə gedəndə "Varsağı" adlı qılınc-qəmələr qurşanarmışlar.

Varsan Xürrəmilər hərəkatı dönəmində mühüm rol oynamışdı. Tarixçi yazır: "Afşin Azərbaycana gəldikdə Ərminiyəyə vali Məhəmməd ibn Süleyman əl-Azdi əs-Səmərqəndini təyin edir. O, (ölkəyə) gəldikdə ər-Randa Səhl ibn Sunbat üsyan qaldırmışdı. Məhəmməd buranı (Arranı) alır və onun ölkəsinə daxil olur. Lakin Səhl ona hücum çəkir və onu qaçmağa vadar edir. (Bu vaxt) Varsanda Məhəmməd ibn Ubeydullah əl-Varsani üsyan qaldırır. Afşin ona qarşı Mankcuru göndərir, lakin ona görə Əli ibn Yəhya əl-Ərməni xahiş edir və əl-Mötəsim ona aman verir. Əli ibn Yəhya onunla əl-Mötəsimin yanına gəlir.

tayfası ünlü Qızılbaşlar birliyinin bir qolu olub. Tarixin hansı çağındasa bu yurddan çıxan varsaqlar Altaydan tutmuş Anadoluya qədər hər yörədə butalanıblar. Varsağlar özlərinin yazıb-yaratdıqları nəğmə-nəfəslərə "varsağı" deyiblər. Bu tayfadan çıxıb, oba-oba, oymaq-oymaq gəzən ozanları da varsaq adlandırıblar. Sonradan el arasında ozanlara aşıq, yanşaq adları ilə yanaşı varsaq da söyləyiblər.

Keçək Oltan adına. Necə oldu ki, Varsan adlandı? Varsan şəhərini Oltan adlanmağı tarixi, coğrafi ədəbiyyatlarda açıqlanmayıb. Gümanımıza görə şəhərin adı dil dəyişikliyinə uğrayıb, Varsan-Vartan-Artan-Altan biçiminə düşərək işlənib.

XIII yüzildə bu yurd Altan adlanırdı. Fəzlullah Rəşidəddin yazır: "Hər şeydən öncə qardaşı Yuşmutu Dərbəndə, Şirvana və Muğana Altana qədər əraziyə başçı göndərdi. Məqsədi oydu ki, o ucları yağılardan qorusun, başqa qardaşı Tubşinə çoxlu qoşun verib, Xorasan və Mazandarana Amuyə sahilinə qədər əmir təyin etdi.

Altan isə sonralar Oltan adlanmağa başlayıb. A-o əvəzlənməsi Azərbaycan dili üçün xarakterikdir. Dilimizin əski qatlarında oltan-kasıb, lüt, çıl-çılpaq deməkdir. Qədim bir ata sözündə deyilir: Özgə yurdda soltan olunca, öz evində oltan ol! Yəni qürbətdə xan olunca, öz elində dilən gəz..

Yəqin ki, Dədəm Qorqud bu yurdun ad qoydusunu yay aylarında eləyib. Axı yay aylarında bu yerlər ilan mələyən bomboz düzlərə çevrilirdi. Yazın qırx beşi olcaq köçüb yaylağa gedərdi. Amma yaz aylarında bu yörənin ayrı büsatı var. Ayağını buralara qoyan iki göz də borc alır ki, gözəlliyə göz gözdirsin. Gül-gülü çağırır, bülbül-bülbülü…

Oltan yeri Şahsevnlərin qışlaqlarından biridir. Daha dəqiqi, bu yerə qışlaqların gözüdür.

İndi Oltan yeri Şahsevən elinin daimi oturaq məskəninə çevrilib. Hacıxocalılar burda əkin-bisinlə məşğuldurlar.

• Ənvər Çingizoğlu, Varsanmı, Varsaqmı?, "Soy" dərgisi, 2 (10), Bakı, 2008.

• Muğan
• Ultan qalası