E'timad-ü səltənə bu şəhərin adının Assuriya hökümdarı Salmanasardan iqtibas olduğunu iləri sürmüşdür.

Övliya Çələbi Salmas haqqında yazır:

Salmas adının iki bəxşdən təşkil tapdığını irəli sürür, bunlar Salma və as sözləridir. Salma salmaq feilindən törəmişdir, As isə Kültigin kitabələrində adı qeyd olunan As ve ya Az mədəniyyətindən alınmışdır. As/Az sözü məntəqədəki adlarda dəfələrcə qeyd ounub; Azərbaycan (Az+ərbaycan), Sivas (Siva+as), Astara (As+tara), Minas (Min+as) və s.

Nəticədə Salmas sözünün mənası; "As elinin yurdu" şəklində özünü əks edir.

9 min illik Kültəpə (Əhrivan təpəsi)
Yaxın şərqin ən qədimi yaşayış məskənlərindən biri olan , Salmas şəhərinin şimal Qərb bölgəsində yer almışdır. qazıntılarında tapılmış arxeoloji materiallar, salmasın qədim yaşayış mərkəzi olduğunu sübut edir. Bu təpənin böyük bir ərazidə yer aldığı, o çağlarda şəhər əhalisinin çox olduğundan xəbər verir.

Aratta Dövləti

Aratta Şəhər-Dövlətinin dəqiq sərhədləri bəlli olmasa da, bəzi tədqiqatçıların dediyinə görə Urmu gölü ətrafında yerləşirdi. Bu barədə Şumer lövlərində belə yazılır; "Aratta dağ ucalığında inşa edilmişdir. Yeraltı sular Arattanın suya olan tələbatını təmin edir. Aratta yolu üzərində, xəstələnər".

Antik Təpələr

Salmasda Arxeologiya araşdırmaları bu şəhərin müxtəlif dövrələrdə yaşayış mərkəzi olduğundan xəbər verir. Müxtəlif dövrələrə aid olan ve onlardan əldə edilən tarixi əşyalar, o cümlədən; saxsı qablar, küzə, gil küpələr, boyalı qablar, kasa, çölmək və s. bu bölgənin Sumerlər zamanından mədəniyyətin icad olduğu və sonralar Qutti, Hurri, Manna və Urartunun bu torpaqlarda iz buraxdığını göstərməkdədir.

Salmas ərazisində qeydə alınmış antik təpələr:

1 — (Kül Təpə)
2 — (Muğancıq Təpəsi)
3 —
4 —
5 —
6 —
7 —
8 —
9 —
10 —
və s.

Urartular dünyadaki süni ilk yaradıcıları

E. ə. IX əsrdə Urmiya rayonunun qərbində mühüm bir siyasi qurum çar (e.ə.890–894) səlnamələrində adı ilk dəfə çəkilən dövləti idi. Zamuaya qarşı yürüş etdiyi zaman və ölkələri ilə birlikdə Assurlara fidyə verərək qarətlərin, dağıntının, kütləvi qırğının qarşısını almışlar. Assuriya hökmdarlarının üzərinə çox tez-tez yürüş etmələri bu ölkənin Assurlar üçün necə böyük əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir. Ölkəni çarlar idarə edirdilər. Burada e. ə. IX əsrin birinci yarısında və ortalarında , sonra isə hökmdar idi. Uzun müddət hökmranlıq etmiş e. ə. 856-cı ildə III Salmanasarın (e.ə.859–824) pişvazına "öz qardaşları və oğulları ilə birlikdə" çıxır. Bu, sübut edir ki, artıq tayfa başçısı deyil, suveren irsi hökmdardır. III Salmanasarın (e.ə.859–824) məbədə zəfər sütunu stelasını qoymağına baxmayaraq Assurlar elə bu dəfənin özündə də ölkəni qarət etməmiş, fidyə olaraq davar, qara-mal, at, ikihürgüclü dəvələr, şərab və s. almaqla kifayətlənmişdilər. IX əsrin axırlarında güclənmiş Urartu dövləti işğal edib öz ərazisinə qatdı.

Arşakilər dövrü
Rəhim Rəisniya kitabinda, Vladimir Minorskidən istinad edərək Salması Arşakilər və Sasanilər dövründəki bölgəsinin bir qismi olaraq qeyd edir.

Azərbaycanın şimal vilayətlərində olduğu kimi, cənub vilayətlərində də bir sıra şəhərlər var idi. İbn Xordadbeh bunlardan Marağa, Miyanic, Ərdəbil, Varsan, , , , Təbriz, Mərənd, Xoy, , Muğan, Bərzənd, , , , Nəriz, Urmu (Zərdüşt şəhəri), Səlmas, Şiz (burada atəşkədə olmuşdur) şəhərlərini göstərir

Haqqında IX–X əsr müəlliflərinin məlumat verdikləri Səlmas Azərbaycanın qərbində, Anadolu torpaqları ilə sərhəd ərazidə yerləşir. Səlmas, Xoy ilə birlikdə, Azərbaycanda İslamın ilk qəbul edildiyi şəhərdir. 639-cu ildə Van gölü ətrafındakı Ərməniyyə torpaqlarının fəth edən (ا) bir müddət sonra Xoy və Səlmas şəhərlərini də ələ keçirmişdi. (747–823) yazır ki, az bir qismi istisna olmaqla Xoy və Səlmas əhalisi İslamı qəbul etmiş və bu dini öyrənmək üçün müsəlmanlardan müəllimlər istəmişlər

IX–X əsr coğrafiyaşünas və səyyahları Səlmas haqqında, ətraflı olmasa da, məlumat verirlər. Görünür bu dövrdə Səlmas elə də böyük olmayan, ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamayan şəhər idi. XIII əsr müəllifi Yaqut əl-Həməvi isə Səlmasın moğol işğalçıları tərəfindən demək olar ki, tamamilə dağıldıldığını bildirir

Həmidullah Qəzvininin verdiyi məlumatlardan Elxanilərin hakimilyəti illərində Səlmasın dirçələrək abadlaşdığını öyrənirik. Müəllif şəhərin dağılmış qala divarlarının Elxanilərin vəziri tərəfindən bərpa edildiyini və Səlmasın qala duvarlarının uzunluğunun 8000 addım (6,43 km) olduğunu yazır. O, Səlmas əhalisinin qatı dindar sünni olduğunu yazır

Salmas şəhəri dəniz səviyəsindən 1396 metr yüksəklikdə yerləşir. Quzeydə Xoy şəhəri, güneydə Urmiya, şərqdə Şəbistər və qərbdə isə Türkiyə sınırı ilə sərhədlənibdir. Salmas şəhərinin ortasından keçir və Şəhərin indiki əsas qismətləri qədim Dilman, kəndi, təşkil edir. Şəhər, Şahmat xanələri şəklində düzəlib və özünə görə məxsus memarlığı vardır.

Salmasın önəmli dağları;

• Ərəvil dağı
• Sarı çiçək dağı
• Qızıldağ
• Avqan dağı
• Qarnıyarıq dağı
• Palantökən dağı
• Qabaqtəpə
• Pirçavuş dağı

Salmasın cənubundan keçən önəmli çayı Zolaçaydır, Türkiyə ilə sərhədindəki dağlarda yüksələn Salmas Düzü boyu cənub-qərbə doğru axır. Çay, 846 km²lik sahəyə malikdir. Çay suvarma məqsədilə bəndlənmişdir. Səddin hündürlüyü 83 m, eni 287 m olub mərkəzi gil nüvəsinə malik ərazi qaya bəndindən keçirilmişdir. Bənd 85 milyon m³ su tutur. Ondan sonra , (indi quruyub) və (Zolaçaya qarışır) vardır. Bu çayların hamısı Urmiya Gölünə axır.

Bu kitabə Salmasdan 15 kilometr cənubda, Urmiya yolunun üzərində və Pirçavuş dağının üstündə yerləşir. Kitabə Sasanilərin Azərbaycanı işğal etdiyi dönəmə aid olaraq, onların Roma imperiyasına qalib gəlmələrini təsvir edir.

Səfəvilər dönəminə aid olan bu kilsə Həftvan kəndində yer alır və kilsənin tikilişində qara maqmatik süxurlar dan geniş istifadə edilib. Kilsə 1930-cu ilin zəlzələsində xəsarətlər alsa da, sonradan bərpa olunub.

Təsuci hamamı kimi də tanınan bu hamam Salmasın mərkəzi hissəsində yerləşərək 1930-cu il zəlzələsindən sonra tikilib. Hamamın üstü 7 qübbə ilə örtülmüşdür.

Qalanın tikintisində əsasən daşdan istifadə olunuraq, Salmasın qərbində və Zolaçayın yaxınlığındadır.

Şəhərin içində yerləşən bu təpə 7000 il qidmətə malik olaraq, orta-şərq də insanların ilk yaşadığı yerlərdən biri kimi də adı çəkilir. Keçmişdə təpənin sahəsi çox olsa da, baxımsızlıq dan onun böyük bir hissəsi dağılıb.

Bu bulaq Urmiya yolunun yaxınlığında, azərbaycan türklərinin qolu olan Kürəsünnülərin yaşadığı İstisu kəndində yerləşir.

Şəlalə 80 metr dərinliyi olan çökəklikdə, Şorgöl kəndindən sonra və Salmasdan 22 kilometr cənub-qərb də yerləşir.

Rəzmaranın farsca Fərhəngi Coğrafiyayi kitabı əsasında Salmas 1959-cu ildə 11,000 nəfər əhalisi olaraq şiə inanclı türk (dürlər, ancaq buna baxmayaraq şəhərdə neçə xristian ailədə var ki, assur dilində danışırlar. İndiki əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarətdir və azərbaycan dilində danışırlar.Asorlar Xosrava kəndində ermənilərsə Pətəvir kəndində yaşamaqdadırlar.

Salmas əhalisinin çoxluğunun dini İslam və məzhəbi baxımdan Şiədir. Bu şəhərdə yaşayan Azərbaycanlıların bir qolu olan Kürəsünnilər Sünnidirlər və yanlış olaraq bəzən Kürd adlanırlar. azlıq olaraqda Xristian vardır.

Salmas əhalisinin ləhcəsi Azərbaycan ədəbi dilinə çox yaxındır və kəlmələri düz tələffüz edirlər. Ancaq ətraf kəndlər fərqli ləhcələrdə danışırlar.

Bu ləhcələri üç yere ayırmaq olar

1. Salmas ləhcəsi
2. Ləkistan ləhcəsi
3. Köhnəşəhər və Kürəsinlilərin ləhcəsi

Misal üçün bəzi sözləri belə tələffüz edirlər:

•  
  Salmasda Dilgüşa qonaq evi
•  
  Salmas bulvarı
•  
  Millət parkında çaydan abidəsi
•  
  Qaim meydanı
•  
  Salmasda İmam xiyabanı
•  
•  
  Həftvan kəndində kilsə
•  
  Xan Taxtı kəndinə gedən yol
•  
  Şəhərin görünuşü

• . Salmasın on min illik tarixi (fars). Təbriz: Eldar. 2005. 706. ISBN 978-9649-069-91-3.