Şəhərin adı qədim yunan dilli mənbələrdə Qazaka kimi qeyd edilir. Qazaka ərəb işğalları dövründən etibarən mənbələrdə Cənzə və ya Şiz adlandrılır. "Şiz" və ya "şiçikan" sözünə pəhləvi dilli mənbələrdə tez-tez rast gəlmək olur. Pəhləvi dilində bu söz xəzinə və yaxud ləl-cəvahirat saxlanan yer anlamında işlədilirdi. Erməni dilli mənbələrdə "Qandzak" və ya "Kandzak" formasında verilmiş bu ad ərəblərdə "Cənzə", farslarda isə Gəncə formasında işlədilmişdir. Məhz buna dayanan İran alimləri şəhərin adını fars dilləri vasitəsiylə izah etməyə çalışırlar.

Qiyasəddin Qeybullayevin saklar haqqındakı araşdırmaları zamanı bəlli olmuşdur ki, həm Qazaka (Gəncək), həm də Şimali Azərbaycandakı Gəncə şəhəri sakların məskunlaşdığı ərazidə yaranıb formalaşmış, hətta Şimali Azərbaycandakı Gəncə şəhəri uzun müddət Sak çarlığının siyasi mərkəzi – paytaxtı olmuşdur. Həmçinin Orta Asiyada da sakların məskunlaşdığı yerdə Gəncə sözü ilə bağlı bir neçə toponim, oronim və etnonim olmuş, onlardan bəziləri günümüzə qədər çatmışdır. Q. Qeybullayev Şimali Azərbaycandakı Gəncə və Cənubi Azərbaycandakı Gəncək şəhərlərinin adının sakların ən böyük tayfalarından biri olan gəncəklərinadı ilə bağlı olduğunu isbat etmişdir.

Qazaka şəhəri Atropatena dövlətinin paytaxtı olmuşdur. Şəhərin dəqiq salınma vaxtı bilinməsə də, hələ Midiya dövründən ərazidə yaşayışın olması bilinir. Strabonun göstərdiyinə görə Atropatena hökmdarlarının yay iqamətgahı olan Qazaka düzənlik ərazidə yerləşirdi. İ. Purdavudun yazdığına görə Atropatenanın iki paytaxtı olmuşdur. Onlardan biri Qazaka, digəri isə Ərdəbildir. (Plini isə İ. Purdavudun bu fikrinin əksinə olaraq Atropatenanın ikinci paytaxtının Vera şəhəri olduğunu göstərir.) Müəllifə görə Ərdəbil parflarda asılılıq dövründə də Atropatenanın mərkəzi idi. İran arxeoloqu Ə. Sərəfraz isə Təxti Süleyman abidələrinə əsaslanaraq Qazakanın bir şəhər kimi hələ parfların hakimiyyətindən əvvəl mövcud olduğunu deyir.

Qazaka ərəb işğalları dövründən etibarən mənbələrdə Cənzə və ya Şiz adlandrılır. Strabonun göstərdiyinə görə Atropatena hökmdarlarının yay iqamətgahı olan Qazaka düzənlik ərazidə yerləşirdi. Midiya şəhərləri haqqında məlumat verərkən Fisqanzakın adını çəkir.

İstər Atropatenanın müstəqilliyi, istərsə də asılı olduğu dövrdə Qazaka Orta və Yaxın Şərqdə iqtisadi – siyasi nöqteyi – nəzərdən qabaqcıl şəhərlərdən biri idi. Ticarət yollarının bu şəhərdən keçməsi və hökmdarlar məxsus olan Azərgüşnasp məbədinin burada yerləşməsi, habelə əlverişli təbii – coğrafi şəraiti tarixən onun iqtisadi – siyasi cəhətdən inkişafına səbəb olmuşdur. Şəhər haqqında daha geniş məlumatlar ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsindən sonrakı dövrə aid mənbələrdə saxlanmışdır.

Məsudinin yazdığına görə, ərəblər qışı İraqda, yayı isə Azərbaycanda – Əl-Şizdə keçirirmişlər. İstər Atropatenanın müstəqilliyi, istərsə də asılı olduğu dövrdə Qazaka Orta və Yaxın Şərqdə iqtisadi – siyasi nöqteyi – nəzərdən qabaqcıl şəhərlərdən biri idi. Ticarət yollarının bu şəhərdən keçməsi və nüfuzlu Azərgüşnasp məbədinin burada yerləşməsi, habelə, əlverişli təbii – coğrafi şəraiti tarixən onun iqtisadi – siyasi cəhətdən inkişafına səbəb olmuşdur.

Aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, Qazaka şəhəri Güney Azərbaycanın Qərbində və Təkabın Şimal – Şərqində müasir Təxti Süleymanın yerləşdiyi ərazidə olmuşdur. Təxti Süleyman Şimal – Qərbdən Marağa, Cənub – Şərqdən Zəncan və Qərbdən Sənəndəc və Bicar şəhərləri ilə həmsərhəddir. Bu ərazinin rütubətli iqlimi və Təxti Süleymanda yerləşən gölün suyunda müxtəlif mineral maddələrin mövcud olması tarixən burada yaşayış məntəqəsinin salınmasına şərait yaratmışdır. Həmin ərazinin Qərbində olan keçilməz dağ silsiləsinin də öz növbəsində yaşayış məntəqəsinin təhlükədən qorunmasında böyük rolu olmuşdur.

İbn Xordadbeh Gəncək şəhərini Azərbaycanın görkəmli şəhərlərindən biri hesab edərək onu Sasani şahı , Urmiyanı isə Zərdüştün şəhəri adlandırır. İbn Fəqih isə, məşhur Azərgüşnasp məbədinin burada olmasından bəhs edir. Bu fikri Məsudi də təsdiqləyir. Ümumiyyətlə Gəncək şəhərinin ictimai – siyasi əhəmiyyətindən bəhs edən bir sıra ərəb tarixçiləri və coğrafiyaşünaslarının əsərlərində Sasani şahlarnın tacqoyma mərasimi ilə əlaqədar olaraq paytaxt Mədaindən bura piyada gələrək atəşgahı ziyarət etmə faktına rast gəlinir. Yaqut Həməviyə görə bu şəhər müasir Marağa ilə Zəncan arasında yerləşməklə bərabər və Dinavər şəhərlərinin yaxınlığında olmuşdur. Şəhər haqqında Məsudi yazır: :"Gözəl və heyrətləndirici binaların qalıqlarında çöx müxtəlif nəqqaşlıq nümunələri gözə çarpır. Bu nümunələrdə göyün, ulduzların, qitələrin, dənizlərin, abad yerlərin, bitki və heyvanat aləminin şəkilləri aydın görünməkdədir."

Firdovsiyə görə, Xosrov Pərviz Bəhram Çubinlə apardığı müharibədə Qazakadakı Azərgüşnasp məbədinə gəlib orada oda sitayiş etmişdir. Ümumiyyətlə Sasani şahları çətinliyə düşərkən həmin atəşgaha gələrək müqəddəs oda yalvarmaqla ondan köməklik diləyirmişlər. Belə ki, V Bəhram (420–432) Orta Asiyada – ağ hunların hökmdarı ilə vuruşmazdan əvvəl buraya gəlib müqəddəs oda sitayiş etmiş və qələbə arzulamışdır. Müharibədə qalib gəldikdə V Bəhram əsir düşmüş xaqanı arvadı ilə birlikdə, onun mirvari ilə bəzədilmiş qılıncını, tacını, qiymətli daş – qaşlarını məbədə göndərmişdir.

Təbərinin yazdığına görə Gəncək şəhərində qiymətli və nadir əşyaların toplanması ilə əlaqədar olaraq ona bu ad ("gənc" sözü fars dilində xəzinə deməkdir) verilmişdir.

X əsrin səyyahı cəvahirat və qiymətli metallar əldə etmək üçün Şizə gəlmişdi. Məsərə görə dağda salınmış bu şəhər və Dinavər şəhərlərinə yaxın olmuş və Marağa ilə Zəncan arasında yerləşmişdir. O yazır: "Şəhər divarlarını dərin bir göl əhatə etmişdir."

Qazaka Bizans imperatoru İraklinin soyğunçu yürüşünə kimi (623–624) öz əzəməti ilə Şərqin ən məşhur şəhərlərindən biri olmuşdur. İraklinin şəhəri talayıb, sərvətlərini qarət etmsindən sonra şəhər tədricən süqut etmişdir.

V. V. Bartolda görə "Atropatena hökmdarlarının paytaxtı olan Qazaka erməni dilli mənbələrdə Qandzak, Kəndzak, fars dilli mənbələrdə Gəncə, ərəb dilli mənbələrdə isə Cənzək və Şiz adlanmaqla dövrünün ən mühüm dini mərkəzlərindən biri olmuşdur."

Qazaka şəhərinin qədim və erkən orta əsrlər tarixi haqqında İran tarixçilərindən H. Pirniya, Ə. Kəsrəvi, M. Cavan, C. Fəqih, arxeoloq Ə. Sərəfraz, ədəbiyyatşünaslardan İ. Purdavud, M . Müin, S. Nəfisi və başqaları öz əsərlərində məlumat vermiş, lakin bu şəhərin tarixi, memarlıq quruluşu və Azərbaycan, eləcə də Şərq tarixində oynadığı böyük rolu heç biri ətraflı tədqiq etməmişdir. Azərbaycan alimlərindən , məhdud imkanlarına baxmayaraq, şəhərin tarixi haqqında müəyyən tədqiqat işləri aparmış, mənbələrdə bu şəhər haqqında verilən məlumatları araşdırmışdır. Digər bir Azərbaycan alimi Cəfər Qiyasi isə şəhərin memarlıq quruluşu, şəhər qalasının strukturu, eləcə də şəhərin mühüm abidələrindən olan Azərgüşnasp məbədinin memarlıq xüsusiyyətlərini tədqiq etmişdir.

Şiz qalası 12400 m². əraziyə malikdir. Qala dəniz səviyyəsindən 24500 m, ətrafında olan sahələrdən isə 18–20 m hündürdə yerləşir. Qala divarları daş və əhənglə tikilmişdir. Qala 36 bürcə malikdir. Yarımdairəvi formada olan bürclər biri digərindən 22–26 m aralıda yerləşərək hər biri 10 m enə malikdir. Qalanın Şimal qapısı 5,3 m hündürlüyə və ¾ m enə malikdir. Ümumiyyətlə qala divarının hündürlüyü 7,3–8,3 m, eni isə 3,9 m-dir.

1819-cu ildə ser Robert Ker Porter səfəri zamanı bu qədim şəhəri kəşf edir. 1937-ci ildə Artur U. Pop və Donald N. Vilber tərəfindən abidə ərazisində qısa tədqiqat aparılır, Erix F. Şmit isə abidənin fotolarını çəkir. 1958-ci ildə abidə İsveç arxeoloqları tərəfindən tədqiq edilir. Lakin abidədə ilk sistemli tədqiqatlar 1970-ci illərdə R. Nyumann və D. Huffun rəhbərliyi ilə tərəfindən aparılıb.

Qazaka şəhərinin qədim və erkən orta əsrlər tarixi haqqında İran tarixçilərindən H. Pirniya, Ə. Kəsrəvi, M. Cavan, C. Fəqih, arxeoloq Ə. Sərəfraz, ədəbiyyatşünaslardan İ. Purdavud, M . Müin, S. Nəfisi və başqaları öz əsərlərində məlumat vermiş, lakin bu şəhərin tarixi, memarlıq quruluşu və Azərbaycan, eləcə də Şərq tarixində oynadığı böyük rolu heç biri ətraflı tədqiq etməmişdir. Azərbaycan alimlərindən , məhdud imkanlarına baxmayaraq, şəhərin tarixi haqqında müəyyən tədqiqat işləri aparmış, mənbələrdə bu şəhər haqqında verilən məlumatları araşdırmışdır. Digər bir Azərbaycan alimi Cəfər Qiyasi isə şəhərin memarlıq quruluşu, şəhər qalasının strukturu, eləcə də şəhərin mühüm abidələrindən olan Azərgüşnasp məbədinin memarlıq xüsusiyyətlərini tədqiq etmişdir.

  Əsas məqalə: Təxti Süleyman

Qədim Qazaka şəhərinin yerləşdiyi ərazi müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif arxeoloqlar tərəfindən tədqiq edilmiş və aşkara çıxarılmış bütün abidələr Təxti Süleyman abidələri adlandırılmışdır. 2003-cü ilin iyul ayından qədim şəhər yerini əhatə edən qala və qala daxilindəki abidələr (Azərgüşnasp məbədi də daxil olmaqla) UNESCO-nun Dünya Mədəni İrsi siyahısına daxil edilib. Bu abidəyə semitik ad, Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalından sonra verilib. Təxti Süleyman ərazisində yerləşən "Böyük Alov" və ya "Hökmdar alovu"nun qorunduğu Azərgüşnasp məbədi Sasanilərin hakimiyyəti dövründə şahların taxta çıxmazdan əvvəl ziyarət etdikləri əsas müqəddəs məbəd olub. Azərgüşnasp məbədindəki alov, eyni zamanda "ādur Wishnāsp" adlandırılmış və döyüşçü təbəqəsinə məxsus hesab edilmişdir.

Əfsanəyə görə, Kral Süleymanın köməyə ehtiyacı olduğu zaman bu ərazidə yüz metr dərinliyi olan kraterdə saxlanan bədheybətlərdən istifadə etmişdir, krater isə "Zindani Süleyman" adlandırılmışdır. Digər bir krater isə qalanın içində yerləşir və onun içi bulaq suyu ilə doludur. Deyilənə görə, Süleyman orada süni göl yaratmışdır və həmin göl də günümüzə çatmışdır.

Abidə ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar yaşayış mərkəzi kimi bu ərazinin e.ə. VI–V əsrlərdə, Midiya dövründə əsasının qoyulduğunu, Atropatena-Parfiya dövründə isə qalanın və şəhərdəki bir çox tikililərin inşa edildiyi ortaya çıxarmışdır. Şəhər Atropatena dövlətinin paytaxtı olmuşdur. Tədqiqatlar zamanı ərazidən Sasani şahlarına və Bizans imperatoru (408–450) aid sikkələr tapılmışdır.

  Əsas məqalə: Azərgüşnasp məbədi

Azərgüşnasp məbədi Atropatenanın Qazaka şəhərində yerləşməklə zərdüştiliyin əsas məbədlərindən biri olmuşdur. Uzun müddət öz əhəmiyyətini saxlayan məbəd, Bizans imperatoru İraklinin Azərbaycana yürüşü zamanı (623–624) dağıdılaraq qarət edilmişdir. Qazaka şəhərində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı məbədin xarabalıqları aşkar edilmişdir.

X əsrin səyyahı görə: "Qazakada olan atəşgah əhali arasında müqəddəs sayılmış, Şərqdə və Qərbdə olan atəşpərəstlər öz odlarını buranın odundan alışdırmışdır. Atəşgahın gümbəzində gümüş hilal yapışdırılmışdır. Bir neçə hakimin həmin hilalı qoparması cəhdi baş tutmamışdır. Güman edildiyinə görə bu tilsimdir". Müəllifin yazdığına görə heyrətləndirici cəhət atəşgahın odunun 700 il müddətində fasiləsiz yanması və külünün olmamasıdır.

İran tarixçisi İ. Purdavud qeyd edir ki, Avestanın bir nüsxəsi də Azərgüşnasp məbədində saxlanılmışdır. O, Dinkorda istinad edərək belə bir fikri irəli sürür: "Şübhəsiz, Avestanın bir nüsxəsi Azərbaycanın Şiz (Qazaka) şəhərində olan məşhur Azərgüşnasp məbədində, digər nüsxəsi isə (Persepalis) olan dövlət arxivində saxlanılırdı".

  Əsas məqalə: Şiz qalası

Şiz qalası və ya Gəncək qalası Qazaka şəhərini əhatə edən dairəvi formalı müdafiə qalasıdır. Atropatennın Parfiya vassallığında olduğu dövrdə inşa edilmiş qala, Sasani şahlarının sifarişi ilə əsaslı bərpa edilmişdir.

Tarixi mənbələr məlumat verir ki, atropatena hökmdarları tərəfindən inşa edilmiş qala divarları Bizans imperatoru İraklinin Atropatenaya hücumu zamanı qalaya atılan ağır vəznli cismlər vasitəsiylə dağıdılmışdır.

Tədqiqatçıların əksəriyyətinin fikrincə qala divarları parfların hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir. Divarların memarlıq üslubu ilk baxışdan parfların digər qalalarını xatırladır. Ümumiyyətlə Parfiya dövründə əksər qalalar dairəvi şəkildə inşa edilirdi. Lakin və Təxti Süleyman ellips şəklində tikilmişdir.

Nuiumen Şiz qalasının Sasanilər tərəfindən tikildiyini göstərir. O deyir: "Ola bilsin ki, Sasanilər qalanı tikdikdə parfiyalıların tikinti üslubundan istifadə etmişlər." Müəllifə görə Azərbaycan və İran ərazisində olan dairəvi binalar eyni tipli binalardan daha qədimdir.

• Atropatena
• Azərbaycan tarixi