Şəmsəddin Eldəniz

Şəmsəddin Eldəniz (tam adı: Şəms əl-Din Eldəniz, az.-əski. شمس الدین الدڭیز‎, fars. اتابک شمس‌الدین ایلدگز‎; -(d.1110 – ö.oktyabr 1175 Naxçıvan) — Azərbaycanın I böyük atabəyi, İraq Səlcuq Sultanlığının sərkərdəsi, Səlcuqlu şahzadəsi və sonradan Sultanı olan Sultan Arslan şahın atabəyi.

Şəmsəddin Eldəniz
az.-əski. شمس الدین الدڭیز‎
fars. اتابک شمس‌الدین ایلدگز‎
Atabəy Şəmsəddin Eldənizin bədii portreti, rəssam: Əjdər Qafarov, Azərbaycan Tarix Muzeyi
Atabəy Şəmsəddin Eldənizin bədii portreti, rəssam: Əjdər Qafarov, Azərbaycan Tarix Muzeyi
1136 – 1175
Əvvəlki Sülalənin əsasını qoyub
Sonrakı Məhəmməd Cahan Pəhləvan
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Bilinmir
Vəfat tarixi oktyabr 1175
Vəfat yeri Naxçıvan, Eldənizlər
Dəfn yeri Həmədan, Eldənizlər
Milliyyəti qıpçaq türkü
Fəaliyyəti hərbi lider[d], Atabəy, monarx
Həyat yoldaşı Möminə Xatun
Uşaqları Məhəmməd Cahan Pəhləvan
Qızıl Arslan
Fulana Xatun
Dini İslam

Mənşəcə qıpçaqlardan olan Şəmsəddin Eldəniz Azərbaycan Atabəylər dövlətinin və Eldənizlər sülaləsinin yaradıcısı, siyasi xadim və sərkərdədir. 1136-cı ildə Səlcuqlu hökmdarı Aranı iqta olaraq alan Atabəy Eldəniz yerli xırda feodalları özünə tabe edə bilmiş, 1141-ci ildə isə Səlcuqluların Azərbaycandakı canişini Qara Sunqurun ölümündən sonra bütün Azərbaycanın idarəçiliyini tədricən ələ keçirmişdir.

Azərbaycanın bir hissəsini iqta olaraq aldıqdan sonra mərkəzi hakimiyyətdəki saray çəkişmələrində aktiv iştirak etmiş, bununla bərabər Azərbaycan ərazisindəki digər canişinləri kənarlaşdıraraq onların torpaqlarını da özünə tabe etmişdir. Hətta bir müddət heç bir İraq Səlcuq Sultanlığının hökmdarına tabe olmamış, birbaşa Böyük Səlcuq imperiyasının hökmdarı Sultan Səncərin adına xütbə oxutmuş və pul zərb etdirmişdir. 1160-cı ildə Sultan Süleyman sui-qəsd nəticəsində öldürülür. Bundan sonra Şəmsəddin Eldəniz bir sıra Səlcuqlu sərkərdələrinin dəvəti ilə Arslan şahı taxta çıxarmaq və hakimiyyəti möhkəmləndirmək, eləcə də İraq Səlcuq sultanlığının idarəsini öz əlində saxlamaq üçün 1160-cı ildə 20 minlik ordu ilə Həmədana gəlir. Tacqoyma mərasimindən sonra oğulluğu Arslan şahı sultan elan edir. Həmin gündən Şəmsəddin Eldəniz "Böyük Atabəy" adlanır. Onun böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan əmirlərin böyüyü (əmir hacib), kiçik oğlu Qızıl Arslan isə, ordunun ali baş komandanı təyin edilir. Eldəniz özünün bütün əmirlərini mühüm dövlət vəzifələrinə təyin etdirir.

Eldənizin tabeçiliyində olan torpaqlar Tiflis qapılarından Mekrana qədər uzanırdı. Azərbaycan, Arran, Şirvan, Cəbəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Rey ona tabe idi. Mosul, Kirman, Fars atabəyləri, Şirvan, Xuzistan, Xilat, Ərzən ər-Rum və Marağa hakimləri vassal kimi onun adına pul kəsir, cümə namazında oxunan xütbədə Eldənizin adını xəlifə və sultanın adından sonra zikr edirdilər.

Şəmsəddin Eldəniz fəal mərkəzləşdirmə siyasəti aparmış və bu siyasətin nəticəsində bütün İraq Səlcuq Sultanlığındakı Səlcuqlu şahzadələrini və onların atabəylərini özünə tabe edə bilmişdir. Hakimiyyətinin ilk illərində Marağa, Rey və Mosul kimi yerlərin atabəyləri Bağdad xəlifəsinin istəyilə ona tabe olmaq istəməsələr də, Şəmsəddin Eldənizin uğurlu hərbi əməliyyatlarından sonra mərkəzi hakimiyyətə tabe olmuşdurlar. Mərkəzdənqaçma siyasəti yürüdən bəzi əmirlərin mülkləri isə müsadirə edilərək birbaşa özünə tabe etdirilmişdi.

Şəmsəddin Eldənizin fəal xarici siyasəti nəticəsində Gürcüstandan Azərbaycan ərazisinə olan aramsız talançı yürüşlərin qarşısı alınmışdır. Qısa müddət sonra gürcülərin belə yürüşləri yenidən bərpa edilsə də, Şəmsəddin Eldəniz güclü ordu təşkil etmiş və Gürcüstanın daxili bölgələrinə qədər uğurlu hərbi əməliyyat keçirmişdir. Bu dövrdə Atabəylər dövləti ilə rəqabət aparan digər dövlət isə Xarəzmşahlar dövləti idi. Bu rəqabətin sonunda məğlub edilmiş və Nişapur atabəyi Ay-Aba Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyətini qəbul etmişdi.

Atabəy Şəmsəddin Eldəniz dövlətin müqəddaratının həlledicisi və əsl hakimi idi.Sultan Arslan şah Atabəyin iradəsinin müti icraçısı idi. Onun sultanlıq şərəfi ancaq bununla qurtarırdı ki, adına pul kəsilir və xütbə oxunurdu. Əvvəllər ona tabe bütün ərazilərə tam nəzarət etməsə də, güclü dövlət hakimiyyətinin varlığı ilk növbədə iri əyalətlərin hakimlərini və Səlcuqilərin rəqibi Bağdad xəlifəsini qane etmirdi.

Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin hakimiyyət dövrü mədəni həyatın yüksəlməsi ilə səciyyələnir. Bu zaman dünya mədəniyyətinə görkəmli dahilər bəxş etmiş Azərbaycan poetik məktəbi yaranır və ən yüksək çiçəklənmə dövrünə çatır. Parlaq poetik məktəbin inkişafı, şübhəsiz, ümumi mədəni yüksəlişlə əlaqədar idi. Bu baxımdan haqqında danışdığımız dövrü Azərbaycan intibahı (renessansı) adlandırmaq olar.

Şəmsəddin Eldəniz 1175-cı ildə həyat yoldaşı Möminə Xatunun ölümündən sonra onun adına türbə inşa etdirilməsi barədə əmr vermiş, lakin özü də qısa müddət sonra vəfat etdiyinə görə türbə oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvanın hakimiyyət illəri zamanı hazır olmuşdur. Yusif ibn Küseyir abidəsi də onun hakimiyyət illərində hazırlanmışdır. Ümumiyyətlə Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərində mədəniyyətin və elmin bütün sahələrində inkişaf olmuşdur. Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi güclü inkişaf etmiş, bu memarlıq məktəbinin nümayəndəsi Əcəmi Naxçıvani bir çox memarlıq abidələri inşa etmişdir.Onun dövründə Ərdəbil, Naxçıvan, Təbriz, Beyləqan və Gəncə şəhərləri yüksək inkişaf etmişdi. Eldənizlərin sikkə sarayında adına bir çox dirhəmlər zərb olunmuşdur. Dirhəmlərdən bir neçəsi Azərbaycan Tarix Muzeyində yerləşir.

1175-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında Şəmsəddin Eldəniz və dekabr-yanvar aylarında isə Arslan şah vəfat etdi. Ondan sonra hakimiyyətə böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan keçmişdir.

Erkən illəri

Orta əsr mənbələrinin çoxu Şəmsəddin Eldənizin gənclik illərinə aid yalnız cüzi məlumatlar verir, həm də bu məlumatlar bir-birinin eynidir. Yalnız daha sonrakı müəlliflərlərdən Mirxond (1433–1498) "Rövzət əs-səfa" və onun nəvəsi Xondəmir (1475–1536) "Həbib əs-siyar" əsərində Eldənizin gəncliyi haqqında bir qədər ətraflı məlumat vermişlər.

Mirxond yazır:

  Məlumatlı tarixçilər xəbər verirlər ki, qıpçaqların ölkəsində qədim çağlarda belə bir adət var idi: əgər hər hansı bir tacir birdəfəyə 40 qul alsaydı, onlan satan ondan yalnız otuz doqquzunun pulunu alır, qırxıncını pulsuz verirdi. Sultan Mahmudun hakimiyyəti dövründə (1118–1131) bir qul alverçisi 39 qulu satıb, qırxıncı qul üçün pul götürməmişdi. Həmin qul da yöndəmsiz və çirkin Eldəniz olmuşdur. Tacir qulları arabalara dolduraraq, İraqa gətirmişdi. İlin isti vaxtları idi, buna görə də karvan yalnız gecələr yol gedirdi. Eldəniz satınalınma qullardan ən kiçiyi idi. Yolda o, üç dəfə yuxulu halda arabadan düşmüşdü. İki dəfə onu qaldırıb arabaya qoymuşlar, üçüncü dəfə isə tacir, onsuz da onu pulsuz aldığından, əmr edir ki, onu yolda qoysunlar. Eldəniz səhər ayılanda, karvanın izi də qalmamışdı. Axşamçağı o, karvanı haqlayanda, taciri heyrət bürümüşdü.  

Mirxondun rəvayətinə görə, İraqda bu qulları sultanın vəziri Əbu Hamid Əli ibn Əhməd əs-Sümeyrəmi tacirdən satın alır. Ancaq Eldənizi almaqdan imtina edir. Eldəniz ağlayır və vəzirdən xahiş edir ki, onu da götürsün. Vəzir razılaşır, Eldəniz diribaşlığı və fərasəti ilə tezliklə ağasının rəğbətini qazanır.

Hicri 516-cı ilin səfər ayında (may, 1122) İsmaililər vəzir Sümeyrəmini Həmədanda öldürürlər. Onun bütün var-dövlətini sultan müsadirə etdirir. Eldəniz də sultanın xidmətinə keçir. Sultan onun bacarığını görüb, tərbiyəsini Əmir Nəsrə tapşırır. Bir müddətdən sonra Eldəniz heç bir sahədə öz tay-tuşlarından geridə qalmırdı, əksinə, at çapmaqda, ox atmaqda onlan arxada qoyurdu. Tezliklə onu sultan mətbəxinə başçı (əlhivan salar) qoydular. Burada Eldəniz öz qabiliyyətini və iş aparmaq bacarığını göstərdi. O, bu vəzifəsində ikən Sultan Mahmud vəfat etdi.

Atabəy olması

Sultan hakimiyyəti dövründə (1132–1135) Eldəniz sultanın şəxsi məmlükləri sırasına keçirildi və o, vəzifə pillələrində sürətlə irəli getdi. Sultanın bütün ömrü boyu məsləhətçisinə çevrilən qadını Mömünə xatun ona xüsusi iltifat göstərirdi. Eldəniz onun göstərişlərinə əməl edərək heç bir vaxt saray münaqişələrinə qarışmır və bir-birilə kəskin ədavət aparan əmirlərin hər hansı bir dəstəsinin tərəfini saxlamırdı. Sultan, Eldənizin sadiqliyini qiymətləndirdi və onu əmir rütbəsinədək qaldırdı. Bir qədər keçməmiş sultan II Toğrul Eldənizi azyaşlı oğlu Arslan şaha atabəy təyin etdi.

Cüzcani bu hadisəni belə təsvir edir:

  Şəmsəddin Eldəniz öz imperiyasının öz qulları arasında bölüşdürən Böyük Sultan Səncərin məmlükü idi. Bu qullar atabəy adı daşıyırdılar. Azərbaycanın və İraqın taxt-tacını Səncər atabəy Eldəniz əs-Səncəriyə verdi. O, Azərbaycan ərazini öz hakimiyyəti altına alıb, çoxlu işlər gördü və bu ölkədə onun fəaliyyətinin izləri hələ də qalmaqdadır  

Mömünə xatunla evlənməsi

Sultan II Toğrul öləndə isə yeni (1135–1152) Şəmsəddin Eldənizi II Toğrulun dul qadını ilə evləndirdi. Mömünə xatundan onun iki oğlu – Nüsrətəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Müzəffərəddin Osman Qızıl Arslan və bir qızı oldu. Qızının adı və taleyi məlum deyildir.

Hakimiyyəti

Canişinliyi

Azərbaycana canişin təyin edildikdən sonra Arranın müsəlmanlar yaşayan əksər ərazisi ona tabe idi. Mxitar Qoşun yazdığına görə Şəmsəddin Eldəniz ilk əvvəllər Gəncənin hakimiyyətini əlinə keçirənə qədər yalnız Naxçıvanın idarəçiliyi ilə məşğul olmuşdur. Dövrün mənbələrində də Eldənizlər ailəsinin bu zaman mərkəzinin Naxçıvan olduğu göstərilmişdir. Həyatının bu illərində Şəmsəddin Eldənizin əsas vəzifəsi Araz- koridorunun yuxarıdakı Ani şəhərinə qədər təhlükəsizliyini təmin etmək, həmçinin də, Kür çayı boyunca Beyləqandan Şəmkirə qədərki ərazilərdə olan qalalara nəzarət edərək bu torpaqları gürcülərdən qorumaq olmuşdur. Bu illərdə öz ərazisinin müdafiəsini təşkil etməklə yanaşı, İraq Səlcuq Sultanlığı mərkəzi hakimiyyətinin nəzəriə çarpmadan öz ərazilərini genişlətməyə çalışırdı. o Azərbaycanın xeyli hissəsi üzərində hakimiyyətini yalnız sevimli canişini Kass bəy Arslanın 1153-cü ildəki ölümündən sonra təmin edə bildi.

Sultan Məsudun ölümündən əvvəl belə Şəmsəddin Eldəniz saray münaqişələrinə qarışmışdı. O, Suleymanşah ibn Məhəmmədi Sultan Məhəmməd ibn Mahmuda qarşı dəstəkləyən koalisiyaya qoşulmuşdu. Uğursuzluğa düçar olduqdan sonra belə o, Sultan Məhəmməd ibn Mahmuda qarşı mübarizə aparmış və zərb etdirdiyi sikkələrdə yalnız Böyük Səlcuq imperatoru Sultan Səncərin adını qeyd etdirmişdir. 1154–1155-ci illərdə yenidən oğulluğu Arslanın atabəyi təyin edilmiş və bundan sonra zərb etdirdiyi sikkələrə özünün Atabəy titulunu da əlavə etdirmişdir.

Şəmsəddin Eldənizin istəkləri İraq Səlcuq Sultanları Süleyman şah və Məhəmməd şahın ölümündən sonra reallaşdı. Süleyman şahın onun əmri ilə öldürülməsi ehtimalı da vardır. Sultanın ölümündən qısa müddət sonra bir qrup əmir Şəmsəddin Eldənizi Həmədana dəvət etdi. Beləliklə, 1169–1161-ci ildə Şəmsəddin Eldəniz oğulluğu Arslan şahı İraq Səlcuq Sultanlığının hökmdarı elan etdi.

İraq Səlcuq Sultanlığı uğrunda mübarizə

Həmçinin bax: İraq Səlcuq Sultanlığı

Şəmsəddin Eldəniz İraq Səlcuq Sultanlığı taxtı uğrunda gedən mübarizə nəticəsində baş verən çoxlu ara müharibələrində iştirak edirdi. Azərbaycana göndəriləndən sonra isə o, taxt-tacın hər hansı bir iddiaçısının fəal tərəfdarı olmamışdır.

Mxitar Qoş onun haqqında ayzırdı:

  O gücləndi, bütün böyük hökmdarları əzdi və çoxlarını özünə tabe etdi, türkmənlərin qiyamçı başçılarını tamamilə darmadağın dağıtdı. O, Arran ölkəsindəki çaxnaşmalara son qoydu.  

Bu mürəkkəb dövrü qələmə alan naməlum erməni müəllifi qeyd edir ki, tarixin bu dövrü "qorxunc və müharibələrdə qələbə çalan, çox dolaşıq qəsdlərin mahir bilicisi, onların rəhmsiz peyğəmbəri böyük xəlifə Eldənizin" hakimiyyəti ilə əlamətdardır:

  [Bu xüsusiyyətlərinə görə], o öz xalqı arasında tam ehtiram sahibidir və məşhurdur. O, çox ölkələri fəth etmişdir, [bununla yanaşı] o, xoş xasiyyəti və sülhsevərliyi ilə məziyyətlənir. Onun hakimiyyəti illərində ölkələrin çoxunda asayiş hökm sürürdü.  

Sultan Məsudun ölümündən sonra onun varisləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə qızışır. Hakimiyyətə gəlmiş Sultan Məhəmməd müttəfiqlərinin böyük ordusu ilə birgə qəflətən Azərbaycan üzərinə hücuma keçir. Şəms əd-Din onu Araz vadisində qarşılayır. Bir neçə gün davam edən döyüş Eldənizin məğlubiyyəti ilə başa çatır. O, Azərbaycan hakimliyindən əl çəkib, yalnız Arranla kifayətlənməli olur. Yalnız bir neçə il sonra, zəif iradəli Sultan Süleymanın dövründə Eldəniz yenidən Azərbaycana sahib ola bilir.

Əmirlərin çıxışları nəticəsində Süleyman şah taxtdan salınıb öldürülən zaman, qəsdin təşkilatçıları Eldənizə müraciətlə xahiş etdilər ki, öz oğulluğu Arslan şahı İraq sultanlığı taxtına çıxarmaq üçün Həmədana gətirsin. Bu barədə məktubla müraciət edən əmirlərin ittifaqının başında qüdrətli və nüfuzlu Şərafəddin Müvəffəq Qord-Boz dururdu. O və Eldəniz hələ sultan Məsudun məmlükü olduğu vaxtlardan yaxın dost idilər və hər ikisinin nisbəsi əl-Məsudi idi. Hicri 555-ci ilin zülqədə ayında (noyabr, 1160) atabəy Eldəniz 20 minlik ordunun başında Arslan şahla Həmədana gəldi. Burada onları dövlətin bütün əyan və əmirləri (Reyin hakimi İnancdan başqa) qarşıladılar və təntənəli mərasimdən sonra Arslan şaha tac qoydular. Sultan hakimiyyəti altında olan bütün yerlərdə onun adına xütbə oxundu. Bu gündən Şəmsəddin Eldəniz " Böyük atabəy" (atabəy əl-əzəm) adlanmağa başladı, onun böyük oğlu və sultanın ana tərəfdən qardaşı Nüsrətəddin Cahan Pəhləvan sultanın əmir-hacibi oldu', ikinci oğlu Müzəffərəddin Osman Qızıl Arslan isə sultan ordularının ali baş komandanı (əmir-sipəhsalar əlkəbir) təyin edildi. Eldəniz özünün bürün əmirlərini dövlətdə yüksək vəzifələrə təyin etdi.

Bu dövrdən başlayaraq, atabəy Eldənizin bütün fəaliyyəti yeni dövlət hakimiyyətinin nüfuzunun möhkəmləndirilməsinə yönəldildi. İraq sultanlığının tərkibinə daxil olan vilayətlərin və ölkələrin bütün hakimləri, o cümlədən on un bütün vassalları Sultan Arslan şaha və Böyük atabəyə sədaqət andı içdilər. Ara müharibələri bir müddət dayandı və mənbələrin göstərdiyinə görə, xalq "haqq — ədalət və sakitlik içərisində yaşamağa başladı".

Dövlətin faktiki hakimi Şəmsəddin Eldəniz idi, sultanın yalnız quru adı var idi və onun adına xütbələr oxunurdu.Azərbaycanı onun kiçik qardaşı Qızıl Arslan idarə edirdi. O, həm də qardaşı oğulları Əbu Bəkrin və Özbəyin atabəyi idi. İqamətgahı Təbrizdə idi.

Daxili siyasəti

Şəmsəddin Eldənizin öz oğulluğunu İraq Səlcuq Sultanlığının taxtına oturtması bəzi Səlcuq şahzadələrinə atabəylik edən hərbi əyanları narazı salmışdı. Bağdad xəlifəsinin də onları dəstəkləməsi və Şəmsəddin Eldənizin oğulluğu Arslan şahın adına xütbə oxutdurmaması onları daha da ürəkləndirirdi.

Səlcuqlu əmirləri ilə mübarizə

Elə ki Arslan şah sultan taxtına çıxarıldı, bundan sonra Eldəniz Bağdada elçi heyəti göndərib, xəlifə Müstənciddən orada yeni sultanın adına xütbə oxunmasını tələb etdi. Ancaq Xəlifə Arslan şahı sultan kimi tanımaqdan imtina edib, yeni mübarizənin qızışdırılması üçün əlverişli vaxtı gözləməyə başladı. Belə ki, Səlcuqilər arasında Sultan taxtına Reyin nüfuzlu əmiri İnancın başçılığı altında bir qrup əmirin müdafiə etdiyi başqa iddiaçılar da var idi. Xəlifənin vəziri İbn Hübeyrə narazı hakimlərə müraciət edib, onlan Sultan Arslan şaha və Böyük atabəy Eldənizə qarşı çıxmağa təhrik edirdi. O, Rey hakimi İnanca, Marağa hakimi (1133–1174), Fars hakimi atabəy (1148–1161), Qum hakimi , Ərdəbil hakimi , Qəzvin hakimi bu cür çağırışla məktub göndərdi. Sultan taxtına iddiaçılardan biri – Mahmud şah, Məhəmməd ibn Mahmudun oğlu , Marağada, oranın hakiminin yanında olurdu, başqa bir iddiaçı isə — o da, Mahmud şah adlanırdı, ancaq Məlik şah ibn Mahmudun oğlu idi, Fars hakiminin yanında İstəxrdə yaşayırdı. İbn Hübeyrə hər iki əmirə təklif etdi ki, xütbəni öz qəyyumluqlarında olan iddiaçıların adına oxutdursunlar və Eldənizin üzərində qələbə çaldıqdan sonra Bağdadda da yeni sultanın adına xütbə oxutduracağına söz verdi. Nüsrətəddin Arslan-Aba və Sunqur da qəyyumluqlarında olan iddiaçıların şərəfinə beş dəfə sultan növbəsi çaldırıb, onlann adına xütbə oxutdurmağa başladılar.

Əmirlər birləşənə kimi Eldəniz onların hiylələrini başa düşdü. İlk növbədə hicri 556-cı il şaban ayının 9-da (3. avqust 1161) şahzadə Mahmud şah ibn Məhəmmədin tərəfdarları Həmədan yaxınlığında darmadağın edildi. Eldəniz Reyi tutdu və oranı Cahan Pəhləvana iqta kimi verdi. Rey hakimi İnanc, Sultan Arslan şahdan vassal asılılığını qəbul etməyə və öz qızı İnanc xatını Cahan Pəhləvana ərə verməyə məcbur oldu. Bunun ardınca Qum və Ərdəbil hakimləri sultanın tərəfinə keçdilər. Dövrün tarixçiləri əl-Hüseyni və əl-Bundari hadisələri belə təsvir edir:

  Sultan və atabəy onların üzrxahlığını qəbul edib, bağışlanmaları haqqında təliqənamə yazdılar. Onlar Həmədanda sultan xidmətinə girdilər, onlann əyalətlərindən yığılan gəlir və xərac sultan xəzinəsinə gəlirdi.  

Bundan sonra Qəzvin hakimi Alp Arqun məğlub edildi və Qəzvin sultanın mülklərinə qatıldı. Daha sonra Eldəniz Marağa hakimi Nüsrətəddin Arslan-Abaya elçi göndərib, şahzadə Mahmud şah ibn Məhəmmədin verilməsini və özünün də sultan xidmətinə gəlməsini tələb etdi. Ancaq Nüsrətəddin bu tələbi yerinə yetirməkdən boyun qaçırdı və bildirdi: "Sultan mənim yanımda yaşayır!" Onda atabəy Eldəniz Cahan Pəhləvanın başçılığı altında ordu toplayıb, Marağa hakimi Nüsrətəddinə qarşı göndərdi. Nüsrətəddin yardım üçün Xilat hakimi şah-ərmən Seyfəddin Bək-Teymur ibn II Sökmənə (1128–1183) müraciət etdi və o da ordusunu köməyə göndərdi.

Səfidrud çayındakı döyüşdə Cahan Pəhləvan uduzdu və Həmədana qaçdı. Eldəniz və onun xələflərinin Marağa hakimi ilə münasibətləri uzun illər gərgin qalmış, yalnız Qızıl Arslan Marağa hakimini özünə tabe etdirə bilmişdi. Burası da qeyd edilməlidir ki, Marağa hakimi yalnız və yalnız vassal asılılığını qəbul etməklə öz borcunu bitmiş hesab edirdi.

Eldənizin bir düşməni də — Fars hakimi Sunqur ibn Mədud qalırdı. Eldəniz İraq sultanlarının bir vassalı kimi ondan tələb etdi ki, Sultan Arslan şahın adına pul kəsilsin və xütbə oxunsun. Sunqur bu tələbi yerinə yetirməkdən imtina etdi və bildirdi:

  Arslan şahın torpaqlarını (mülklərini) xəlifə mənə iqta pay torpağı veribdir və mən də onlara yiyələnmək üçün oraya yollanacağam.  

Eldəniz Farsın üzərinə yürümək üçün artıq qoşuna əmr vermişdi, ancaq 1161-ci ildə Sunqur ibn Mədud vəfat etdi və qardaşı Zəngi ibn Mədud (1162–1175) onun yerinə Fars əyalətinin hakimi oldu. Müəlliflərdən birində Zəngi ibn Mədudun sultandan və atabəy Eldənizdən vassal asılılığı qəbul etməsinin ətraflı təsviri qalmışdır:

  Sultan və Atabəy əmir Zəngiyə çağırış vərəqəsi göndərdilər. Onun ürəyini qorxu götürdü və onlara cavab verdi: "Mən sultanın məmlükü və onun quluyam! Mən onun əmrinə qarşı çıxanlardan və ona tabelikdən boyun qaçıranlardan deyiləm. Bəli! Mənim qardaşım səhv hərəkətə yol vermişdi, Allah da sultana görə ondan elə intiqam aldı ki, onun həyatı üzüldü və o, ölümün dadını anladı. Mən qorxuram ki, bundan ötrü sultanın və atabəy Eldənizin ürəyində mənə qarşı kin qalmış olsun və mən istəyirəm ki, özüm üçün təhlükəsizlik əldə edim və bundan arxayın olum ki, sultanın qulluğuna gəlim.  
  O (Zəngi ibn Mədud), öz elçisi ilə onların hər ikisinə hədiyyələr və bəxşişlər, nadir şeylər, bütün növlərdən olan müxtəlif geyimlər, həbəş qulamlarından olan xacələr, Qatif və başqa ərəb ölkələrindən alınmış ərəb atları göndərdi və çalışırdı ki, onlar onun xahişinin yerinə yetirildiyi haqqında elçi vasitəsi ilə ona iltizam versinlər...  
  Elçi atabəy Zənginin yanına gələndən sonra, o, səliqə-sahmanla hazırlıq gördü və qoşunu ilə birlikdə sultanın qulluğuna yollandı. [Bu vaxt] sultan İsfahanda idi. Atabəy Eldəniz isə Zənginin qərargaha yaxınlaşdığını bilib, bütün ordunun təcili və tam silahlanmasına əmr verdi. Əmr yerinə yetirildi və qoşun yol boyunca düzləndi. Zənginin gələcəyi yerdə sultanla birlikdə qalan atabəy Eldənizdən başqa, bütün əmirlər onu qarşılamağa çıxmışdı.

Zəngi sultanın yerləşdiyi yerə yaxınlaşıb təntənənin möhtəşəmliyini və əzəmətini gördü. Bu, onu qorxutdu və ağlını sarsıtdı. Onlar sultana yaxınlaşanda əmirlər və haciblər atlardan endilər, ona tələsməyi əmr etdilər. O tələsdi, onun ruhunu dəhşət və itaət bürüdü, ürəyi isə dondu. Atabəy Eldəniz bunu sezən kimi, öz atını ona sarı tərpətdi və haciblər [Zəngiyə] işarə ilə bildirdilər ki, bu Atabəydir. O istədi ki, [atabəyin] atının dırnaqları altındakı torpağı öpsün, ancaq atabəy buna imkan vermədi. O, atını Zənginin yanına sürüb, atın üstündə onu qucaqladı. Bu zaman Zəngi onun əllərindən öpdü və dedi: "Mənim ağam! Mən bağlaşmaya əsasən sənin yanına qulluğa gəlmişəm!" Sultan Zəngini Farsa və onun nahiyələrinə hakim təyin etdi, ona əmr etdi ki, ədalətli və insaflı olsun, rəiyyətə edilən zülmün qarşısını alsın.

 

Fars əyalətinin hakimi əvvəllərdə olduğu kimi, vergini ödəməyi davam etdirdi, Sultan Arslan şahın və atabəy Eldənizin adı ilə pul kəsdirməyə başladı.

Çox çəkmədi ki, Ərdəbil hakimi Nüsrətəddin Ağ Quş öldü. Eldəniz onun oğlu Məhəmməddən Ərdəbili və onun ətraf əyalətlərini aldı, onları öz vəliəhdi Cahan Pəhləvanın mülklərinə qatdı, Məhəmməd ibn Ağ Quşa onun əvəzində Həmədanın Bərucird əyaləti verildi. Atabəylər dövlətinin ən böyük tədqiqatçılarından olan Ziya Bünyadova görə, bu addım Atabəylər dövlətinin Azərbaycana verdiyi dəyərin göstəricisidir. Belə ki, Azərbaycanda bir bölgənin birbaşa özlərinə tabe olması üçün paytaxtın bir bölgəsini vassala vermişdilər.

1167-ci ildə atabəy Eldəniz Mosula elçi göndərib, sultanın adına xütbə oxutdurmağı, pul kəsdirməyi, əvvəllər Səlcuq sultanlarına nə göndərilirdisə, onları sultana göndərməyi tələb etdi. Onlar tabe olduqlarını bildirdilər:

  Sultan Arslan şah ibn Toğrulun adına Mosulda və onunla qonşu vilayətlər Diyarbəkr və əl-Cəzirədə xütbə oxumağa başladılar, ona hədiyyələr göndərdilər. [bunların arasında] məxmər, cins atlar, Bizans qatırları və Misirdə, Dəməşqdə hazırlanmış müxtəlif geyimlər var idi. Qütbəddin Mədud ibn Zəngi ilə atabəy Şəmsəddin Eldəniz arasındakı dostluq möhkəmləndi və onlar əl-ələ verib, Sultan Arslan şah ibn Toğrulun qulluğunda durdular.  

Hicri 563 (17.10.1167–4.10.1168)-cü ildə Kirmanın hakimi Toğrul şah öldü və onun oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı. Toğrul şahın ortancıl oğlu II Arslan şah qaçıb Həmədana -Sultan Arslan şah və atabəy Eldənizin qulluğuna gəldi. Onlar onun xahişini qəbul etdilər. Bu haqda əl-Hüseyni belə yazır:

  Atabəy onu ucaltdı, ona hörmət və ehtiram göstərdi, onu təmin etdi. O, onu öz evinə qaytarmaq üçün hazırlığa başladı. O, onun üçün lazımi miqdarda qoşun müəyyənləşdirdi və onlara muzd verdi. O, bu qoşunlara Həmədan valisi əmir Cəmaləddin Məhəmməd ibn Ağ Quşu başçı təyin etdi. Atabəy onun bayrağı altında ən cəsarətli qəhrəmanları və təcrübəli süvariləri göndərdi. Əmir hicri 564 -cü ildə Həmədandan yola düşdü. O, paytaxtın yerləşdiyi Cüvaşirə çatanda oranın hakimi qaçdı və əmir Cəmaləddin Məhəmməd təntənə ilə şəhərə girdi. Qala ona

təslim edildi, o da Sultanın və atabəy Eldənizin göstərişinə görə oranı Kirmanın hakiminə təhvil verdi..." II Arslan şah əmirə dedi: "Mən sultanın bu ölkədə canişiniyəm (naib), buna görə də qoşunun muzdu veriləndən sonra nə qalsa, mən sultana göndərəcəyəm. Özümə heç nə saxlamayacağam". Bu barədə o, özü sultana və atabəy Eldənizə yazdı.

 

Beləliklə, atabəy Şəmsəddin Eldəniz Qafqaz dağlarından İran körfəzinə qədər uzanan nəhəng bir ərazini öz hakimiyyətinə tabe etdirdi. İbn əl-Əsir onun hökm etdiyi torpaqları belə ifadə edirdi:

  Eldənizin hakimiyyətində olan ərazi "Tiflis qapılarından Məkranadək uzanırdı. O, Azərbaycan, Arran, Şirvan, Cibəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Reyə yiyələnmişdi.  

Mosul, Kirman və Fars atabəyləri, Şirvan, Xuzistan, , Ərzənər-Rum və Marağa hakimləri Eldənizin adına (xəlifə və sultanın adından sonra) pul kəsdirib, xütbə oxutduran vassallar idilər. Əl-Hüseyni belə yazır:

  Atabəy Eldəniz əsil hökmdar idi. Əmrləri o verir, iqta torpaqlarını paylayır, dövlət xəzinəsinə nəzarət edirdi, Sultan Arslan şah ibn Toğrulun isə ancaq adı hökmdar idi.  

Şəmsəddin Eldənizin adları çəkilən nüfuzlu şəxslərdən, o cümlədən atabəylərin üzərində sultandan sonra ikinci siyasi hakimiyyət mövqeyi onun fəxri "Böyük atabəy" (atabəy əl-əzəm) adında da öz əksini tapmışdı.

Beləliklə, öyrənilən dövrün ən böyük dövlət xadimi atabəy Eldənizin fəaliyyəti, birliyi, nisbi də olsa, ara mübarizələrinin zəiflədilməsi yalnız atabəyin sərəncamındakı hərbi qüdrətə, ehtiyat mənbələrinə və onun nüfuzuna görə əldə edilə bilən dövlətin – İraq sultanlığının mərkəzi hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə imkan yaratdı. Eldəniz bir növ ikili hakimiyyətin yaradıcısı oldu: hicri 555 (1160)-ci ildə o, İraq Səlcuq Sultanlığında hakimiyyəti öz əlinə aldığı vaxtdan etibarən Sultan dövlət başçısı rolunu formal ifa etməklə səlahiyyəti bitmiş bir şəxsə çevrildi. Qoşunların başçısı, vəsaitlərin sərəncamçısı, nəhayət, vassalların əsil süzerini Atabəy idi.

Xarici siyasəti

Gürcüstanla münasibətlər

Eldənizin yaratdığı dövlətin ən güclü rəqibləri monqol hücumlarınadək Azərbaycan hökmdarı ilə daim münaqişədə olan gürcü hökmdarları idilər. Şəmsəddin Eldəniz o zaman xeyli qüvvətlənən və tez-tez Azərbaycanın sərhədlərini pozan Gürcüstana qarşı dəfələriə hərbi yürüşlərə çıxdı. Onun hakimiyyətinin ük iiiərində baş vermiş zəlzələdən sonra gürcü çarı I Demetre Gəncəyə basqın edərək şəhəri qarət etmiş, məşhur Gəncə qapılarını hərbi qənimət kimi Gürcüstana aparmışdı.

Hicri 556-cı ilin şaban ayında (avqust, 1161) gürcü qoşunları çar (1156–1184) başçılığı altında Azərbaycana hücum edib, "Arran ölkəsindəki Ani şəhərini tutaraq, burada çoxlu əhali qırdılar. Sultanın vassalı – Xilatın hakimi şah-ərman Seyfəddin Bəy-Teymur mühasirəyə alınmış şəhərə kömək göstərmək istədi, ancaq gürcülər tərəfindən məğlub edildi və güc-bəla ilə əsir düşməkdən yaxasını qurtardı'.

Gürcülər "o qədər düşmən qoşununu qılıncdan keçirtdilər ki, onun sayını kimsə müəyyənləşdirə bilmədi, əsir alınanlar isə 41 min idi."

Şaban ayında 30 minlik gürcü qoşunu "yenidən islam ölkəsinə soxuldu və Dvini tutdu, bu, Azərbaycan ölkəsinin ucqarında, Rum ölkəsi yaxınlığında bir şəhərdir. Onlar 10 minə yaxın sakini qarət edib öldürdülər, çoxlu qadın və uşağı soyundurub, çılpaq və ayaq-yalın qovub əsir apardılar. Ancaq öz ölkələrinə qayıdanda, gürcü qadınları onların müsəlman qadınları ilə davranışlarına qarşı çıxdılar və öz döyüşçülərinə dedilər: "Siz müsəlmanları məcbur edirsiniz ki, sizin onların qadınları ilə etdiyiniz rəftarı onlar da bizimlə etsinlər. " Yalnız bundan sonra qadınların paltarlarını özlərinə qaytardılar.

Bir müddətdən sonra gürcü qoşunları yenidən Azərbaycana soxuldu, Gəncə şəhərini tutdular, onu talan etdilər, əhalidən çoxlu əsir ahb, çoxlu hərbi qənimətlə birlikdə apardılar. Bundan xəbər tutan atabəy Eldəniz öz qoşunlarını gürcü feodallarına qarşı yürüşə hazırladı. Xilatın hakimi Seyfəddin Bəy-Teymur, Marağa hakimi Nüsrətəddin Arslan-Aba, Ərzən ər-Rum hakimi Fəxrəddin, əmir Səltuq və başqa əmirlər də öz qoşunları ilə ona qoşuldular. Eldənizin qoşununun sayı 50 minə çatdı və 558-ci ilin səfər ayında (yanvar, 1163) əmirlərin birləşmiş qüwələri Gürcüstana hücum etdi. Eldənizin qoşunları ilə gürcü ordulan arasında hərbi əməliyyat bir ay uzandı. Hicri 558-ci ilin şabanında (iyul, 1163) müsəlman əmirlərinin birləşmiş qüvvələri Eldənizin başçılığı altında yenidən gürcülərə qarşı yürüşə başladı. Eldəniz yandırılmış (kül edilmiş) Dvini gürcülərdən geri aldı və III Georgini ağır məğlubiyyətə uğratdı. Bu yürüşdə iştirak edən ibn əl-Əzraq əl-Fariqi yazır:

  Gürcülər ən həqarətli məğlubiyyətə uğradılar. Onların varidatından o qədər çox qənimət götürülmüşdü ki, onu təsvir etmək və ya saymaq mümkün deyildi. Çarın axuru gümüşdən qayrılmış ilxı tövləsi ələ keçirilmişdi. Çarın anbarı və onda nə varsa, böyük gümüş çəlləklər də daxil olmaqla, hamısı zəbt edilmişdi. Bu gümüş çəlləklərdən biri sultana göndərildi. Onu və o cür başqa birisini daşımaq üçün bütöv bir araba lazım idi. Sultan onu və o dövrdə dövriyyədə olan dinar hesabı ilə iki min dinarlıq qəniməti öz sarayına göndərdi. O, qızıl və gümüş su qablarını göndərdi, adamların su içməsi üçün onlar Həmədan cümə məscidinə verildi. İkinci çəlləyi türkmənlər götürdü və onu tikə-tikə doğradılar. Müsəlmanlar çox böyük sayda qənimət əldə etdilər və çoxlu adam qırdılar, Abxaziya çarı qaçmağa üz qoydu və qalın meşədə gizləndi.  

Belə bir məğlubiyyətə baxmayaraq, gürcü qoşunu hicri 559-cu il cumadi ələla ayında (aprel, 1164) yenidən Ani şəhərinə basqın etdilər və onu taladılar. Özünü yetirən atabəy Eldəniz onları şəhərdən qovdu və düşməni izləməyi Sürməri hakimi İbrahimə həvalə etdi. Eldəniz özü isə şəhərin bərpası haqqında göstəriş verdi və hicri 559 I (1164)-cu ilin sonunda Anini əmirlərdən Şəddad və Fəzlunun qardaşı Əmir Şahənşaha (1164–1174) verdi. 561 (1166)-ci ildə böyük bir gürcü qoşunu Azərbaycana soxuldu. Gəncəyədək gəlib çatdı, orada qətlə və talanlara başladı.

Hicri 569-cu ilədək nə gürcülər, nə də atabəy Eldəniz heç bir fəal fəaliyyət göstərmədi. 569-cu il qışın ortalarında (yanvar, 1174) Atabəyin qadını Mömünə xatın Naxçıvandan Həmədana gəlib, gürcü qoşununun yeni hücumu haqqında xəbər gətirdi. Baharın gəlişi ərəfəsində, Atabəy və onun oğulları başda olmaqla ordu Naxçıvana yollandı, Qurban bayramı günü (yanvar, 1174) yürüş üçün hər şey hazır idi. Bir neçə gündən sonra ordu "torpaqları Naxçıvandan üç mənzil məsafədə olan" gürcülərə qarşı hücuma keçdi. Ancaq baş qaldıran taun xəstəliyi Atabəyin ordusuna böyük tələfat verdi:

  Hər yüz döyüşçüdən, demək olar, hamısı ölürdü. Taun çox insan həyatı apardı. Buna baxmayaraq, Böyük atabəy və şahərmən (Nəsirəddin Sökmən) azsaylı qoşunla abxaz çarına qarşı yürüşü davam etdirdilər. Gürcülər əlçatmaz dağlarda və qalın meşələrdə gizləndilər.  

Atabəyin qoşunu Ağşəhər qalasını tutdu və ətraf nahiyələri talayıb Naxçıvana qayıtdı.

Hicri tarixi ilə 570-ci il rəbiüləvvəl ayında (oktyabr, 1174) gürcü qoşunları bir neçə gün içində Anini mühasirəyə aldılar, şəhəri ələ keçirib taladılar və oraya öz canişinlərini təyin etdilər 7 . Atabəy Eldəniz öz qoşunlarını Aninin hakimi Şahənşahın köməyinə göndərdi, ancaq "böyük döyüşdən" sonra gürcülər tərəfindən məğlub oldu. Bir müddətdən sonra Eldəniz yeni qüvvə toplayaraq bir daha gürcülərə qarşı çıxdı. Düşmən tərəflər Dvin yaxınlığındakı düzdə qarşılaşdılar, ancaq döyüş baş vermədi, Eldəniz qoşunlarını Naxçıvana qaytardı.

Hicri 571-ci il məhərrəm ayında (avqust, 1175) atabəy Eldəniz, Sultan Arslan şah, Xilat hakimi Şahərman və Diyarbəkir hakiminin qoşunu Cahan Pəhləvanın başçılığı altında gürcülərə qarşı daha bir yürüş təşkil etdilər. İbn Kalanisi bu hadisəni belə təsvir edir:

  Onlar Lori Dmanisi düzənliyinə çatdılar, vilayəti yağmaladılar, Axalkalaki ilə Trialeti arasında yerləşən Ağşəhər mahalına girdilər və buranı elə dağıtdılar ki, sanki burada qabaqlar bir kimsə yaşamamışdır. Gürcülərin çarı keçilməz sıx meşədə gizləndi. Eldəniz burada bir neçə gün qaldıqdan sonra Naxçıvana qayıtdı.  

Atabəy Eldəniz və onun xələfləri Gürcüstan ilə arasıkəsilməz mübarizədə Azərbaycan və qonşu vilayətlərin xristian əhalisini öz tərəflərinə çəkməyə ümid bəsləyirdilər. Azərbaycan Atabəyləri bu məqsədlə yerli ruhaniləri himayə edirdilər. Erməni salnaməçisinin məlumatına görə, atabəy Eldəniz "xristianları sevir və ölkənin abadlığına qayğı göstərirdi" və "xeyirxah xasiyyəti və sülhsevərliyi ilə fərqlənirdi. Onun hakimiyyəti illərində çox ölkələrdə əminamanlıq hökm sürürdü".

Xarəzmşahlarla münasibətlər

Sultan Arslan şahın və atabəy Eldənizin torpaqlarının uzaq şərqində Nişapur hakimi Müəyyid Ay-Aba onların vassalı idi. Böyük Sultan Səncərin ölümündən sonra, 1157-ci ildə Ay-Aba güclənməkdə olan Xarəzmşah İl-Arslan (1156–1172) tərəfindən gözlənilən təhlükənin qarşısını almaqda Şəmsəddin Eldənizin dəstəyini ala bilmək üçün Sultan Arslan şahın adına xütbə oxutdurdu.

Atabəyin köməyinə arxalanan Ay-Aba hicri 558 (1163)-ci ildə Kumis vilayətinə hücum etdi, və Dəmqan şəhərlərini tutdu, vilayətə öz canişini Tengizi təyin etdi, o isə Mazandaran şahı Rüstəmlə münaqişəyə girdi. 1163-cü ilin oktyabrında Rüstəm şahın ordusu əzildi və onun torpaqları Ay-Aba torpaqlarına birləşdirildi. Sultan Arslan şah və atabəy Eldəniz Ay-Abaya fəxri geyim, bayraq və hədiyyələr göndərdilər və onun İraq sultanlığının şərqində canişinlik rütbəsini təsdiqlədilər. Atabəyin təklifi ilə Ay-Aba hakimiyyəti altında olan bütün torpaqlarda Sultan Arslan şahın adına xütbə oxutdurmağa başladı.

Hicri 562 (28.10.1166–16.10.1167)-ci ildə Ay-Aba Həmədana gəldi və atabəy Eldənizə bildirdi ki, Xarəzmşah İl-Arslan öz qoşunlarını Nişapuru tutmağa yönəltmişdir. O, Atabəyi qabaqcadan xəbərdar etdi:

  Doğrudan-doğruya bu Müəyyid Ay-Aba sultanın məmlükdür, Xorasan isə sultanın ölkəsidir, onun atalarının və babalarının yeridir. Eləcə də sənin qaldığın Xarəzm də onun mülküdür! Əgər sən Nişapura hərəkət etsən, onda mənim cavabım sənə qarşı hücum və bizim aramızda müharibə olacaqdır. Sən özün haqqında düşünmürsənmi?!  

Atabəy Eldənizin məktubu Xarəzmşahı qəzəbləndirdi və o öz qoşununu Nişapurun mühasirəsinə yönəltdi. Şəhərin mühasirəsi iki ay sürdü, ancaq Nişapur dayanıb tab gətirdi. Xarəzmşah Eldənizin qoşunlarının Bistama hücumunu eşidəndə, öz qoşununu Nişapurdan geri çəkdi və Bistamın divarları önündə Atabəylə üz-üzə gəldi. Onların arasındakı döyüş bir nəticə vermədi, ancaq yaxın bir vaxtda Müəyyid Ay-Aba özü Xarəzmşahın tərəfinə keçdiyindən, Nişapur İraq səlcuqiləri üçün itirilmiş oldu.

564 (05.10.1168–24.09.1169)-cü ildə atabəy Eldəniz Rey şəhərini və nahiyəsini yenidən ələ keçirtdi. Buna səbəb Rey hakimi Əmir İnancın dövlət xəzinəsinə illik vergini ödəməkdən boyun qaçırması idi. Eldəniz vergini almağa öz adamlarını göndərəndə, İnanc rəsmən imtina etdi. Bu zaman Atabəy İraqdan bir məktub aldı. Ona sadiq adamlar bildirirdilər ki, Əmir İnanc İl-Arslanla sazişə gəlib, Atabəydən imtina etmək və Reyi ətrafı ilə birlikdə Xarəzmşahın hakimiyyətinə vermək qərarına gəlmişdir. Xarəzmşah da Reyi öz torpaqlarına birləşdirdikdən sonra, daha qərbə doğru hərəkət etməyə ümid bəsləyərək, İnancın köməyinə böyük bir ordu ayırdı. Xarəzmşah qoşunları ilə Eldəniz arasındakı döyüş Xarəzmilərin və Rey qalasında gizlənən İnancın məğlubiyyəti ilə başa çatdı. İnanc yenidən Eldənizlə sülh bağlamağa çalışdı və vəziri Sədəddin Aşallanı Atabəylə danışığa göndərdi.

Danışıqlar zamanı Atabəy Sədəddinə aşağıdakıları bildirdi:

  Mən ömrümdə heç zaman İnancla barışıq bağlamayacağam!  

Vəzirin özünə isə dedi:

  Sən elə düşünürsən ki, İnanc mənimlə barışıq bağlayacaq və sən də onunla birlikdə Reydə oturacaqsan. Bu, heç bir vaxt olmayacaqdır! Sən iki yoldan birini seçə bilərsən: ya sən öz ağanla qürbətdə qalacaqsan, onda o da, sən də sağ-salamat qalarsız, ancaq belə halda sən zərər çəkəcək, məhrumiyyətlərə və yoxsulluğa düçar olacaqsan, ya da sən mənimlə birlikdə onun məhvinə tədbirlər tökməli, Rey, İsfahan və Azərbaycan üzərində hökm sürən oğlum Pəhləvanın yanında hakim olub onunla birlikdə qalmalısan. Bunun üçün mən sənə and içməklə söz verirəm.  

Vəzir qərara gəldi ki, ən yaxşısı Eldənizin təklifıni qəbul etməkdir. Onun hiyləsi ilə üç qulam İnancı öldürdü və atabəy Eldəniz bunun müqabilində Sədəddini "şəhərin hakimi və Pəhləvanın demək olar ki, bütün işləri üzrə müvəkkil" qoymaqla mükafatlandırdı.

Sultan Arslan şahla münasibətləri

  Əsas məqalə: Arslan şah (İraq)

Sultan Arslan şah İraq Səlcuq Sultanlığının qanuni hökmdarı olsa da, dövləti onun adından faktiki olaraq Atabəy Eldəniz idarə edirdi. Arslan şahın adı, bir sultan kimi, yalnız xütbələrdə çəkilir, pullarda həkk olunurdu. Salnaməçi Sədrəddin əl-Hüseyni dövlətdə sultanın asılı vəziyyətini, atabəy Eldənizin tam hökmranlığını və sultanın anası Mömünə xatunun mövqeyini aydın təsvir etmişdir. O yazırdı:

  Sultan Arslan yalnız formada, Eldəniz isə həqiqətdə hakim idi. Atabəy əmrlər verir, torpaqlan iqta kimi paylayır, xəzinələri özü istədiyi kimi ölkənin hər hansı bir yerinə köçürərək, onlann ixtiyarmı əlində saxlayırdı. Sultan isə bu barədə onunla ixtilafa girə bilmirdi və bəzən onun sinəsi atabəy Eldənizin idarə işlərindəki mütləqiyyətindən, əmrlər [verməsindən], istədiyi adama iqta paylamasından sıxılırdı. Sultan bu barədə danışanda, onun anası Mömünə xatun (o, Eldənizin qadını, həm də onun iki oğlu – Nüsrətəddin Pəhləvanla Müzəffərəddin Qızıl Arslanın anası idi) belə cavab verdi: "Özünü o yerə qoyma! Bu adam öz həyatını təhlükə altına qoymuş və dönə-dönə ağır döyüşlərə atılmışdı. [Bundan başqa] o, özünün ən qiymətli xeyirxahlığını əsirgə məmiş, səni sultan [taxtına] çıxaranadək özünün çoxlu qulam və silahdaşlarını ölümə göndərmişdi. Səlcuqilərin içərisində səndən böyükləri nə qədər var, ancaq həbslərdə yatırlar və həyatları sıxıntılı keçir. Onlar öz yerlərindən tərpənə bilsəydilər, qəsdləri yüksək olardı. Ancaq onlar bacarmırlar! Sən isə sultan taxtındasan, o da, onun iki oğlu da sənə qulluq edir, sənin qabağında durur, sənin düşmənlərinlə vuruşur, rəqiblərinə üstün gəlirlər, sən və sənin könlün isə bütün bunlardan azaddır! Atabəy hər nə edirsə - bağışlayır və ya geri alır – bunların hamısı sənin qüdrətli dövlətinin möhkəmləndirilməsi, sənin hakimiyyətinin daha da bərkiməsi üçün edilir. Qoy onun hərəkətləri səni kədərləndirməsin, onun cəhdləri səni qayğılandırmasın. O ki sənin məmlükündür! O, öz anasmdan bunları eşitdikcə susurdu.  

Arslan şahla Atabəy Eldəniz arasında heç vaxt açıq münaqişə yaşanmamışdır. Sədrəddin əl-Hüseyninin məlumatlarına görə Sultan Arslan şah Atabəy Eldənizin ölümündən təxminən bir ay sonra vəfat etmişdir.

Ölümü

Böyük atabəy Şəmsəddin Eldəniz öz arvadından bir ay sonra 571-ci ilin rəbiəssani ayında (19.10.-16.11.1175) öldü. Bu, onun ölümünün daha dəqiq tarixidir və rəsmi saray dairələrinə daxil olan Ravəndinin məlumatlarına əsaslanır. Ravəndi yazır ki, Sultan Arslan şah 571-ci il cumadəssani ayının ortalarında (17. dekabr 1175 – 14. yanvar 1176) öldü və əl-Hüseyni də bunu təsdiq edir. O yazır ki, sultan "Atabəy Eldənizin ölümündən iki ay sonra" öldü. 571-ci il Nişapuri, əl-Bundari, Yəzidi və Rəşidəddinin əsərlərində də Atabəy Eldənizin ölüm ili kimi qeyd edilmişdir. Vardan isə atabəyin ölüm tarixi kimi 1174-cü ili göstərir. İbn Xəllikan yazır ki, Atabəyin 570-ci il rəbiəssani ayının sonunda (noyabr, 1174) vəfat etdiyini yazmışdır.

Fəaliyyətləri

İqtisadi fəaliyyəti

Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyətə gəlməsinə qədər Azərbaycan şəhərləri və iqtisadiyyatı ara müharibələrindən və gürcülərin talançı yürüşlərindən xeyli ziyan görmüşdü. Böyük Səlcuq imperiyasının, ondan sonra isə İraq Səlcuq Sultanlığının zəifləməsi qonşu ölkələrə talançı yürüşlər etmək üçün əlverişli şərait yaratmışdı.

Azərbaycanda Atabəylər dövlətinin yaranması ərəfəsində maliyyə işlərində, gümüş böhranına görə, bütün Şərqdə sikkə-pul sistemi misə əsaslanırdı, yəni əsas tədiyyə vasitəsi kimi mis sikkələr kəsilir və işlənilirdi. Ümumi alıcılıq vasitəsi kimi isə qızıl tətbiq edilirdi. Şəmsəddin Eldəniz hakimiyyətə gəldikdən sonra sikkə zərbi məsələsinə dəqiqik və qayda-qanun gətirdi. Tapılan numizmatik materiallar da sübut edir ki, Eldənizlərlə digər ölkələrin sikkə zərbində fərqlər var idi.

Şəmsəddin Eldəniz torpaq mülkiyyət məsələsində özündən əvvəlki torpaq mülkiyyət formasını olduğu kimi saxlamışdı. Lakin torpaq mülkiyyət formalarının sayını və fərqlərini qəti olaraq müəyyən etmək hələ də münkün olmamışdır. Bunun əsas səbəbi bu çatışmazlığın əsas səbəbi yazılı mənbələrdəki materialların müxtəlifliyində, rəqəmi məlumatların, yer adları siyahısının və s. olmamasındadır. Bu dövrdə ən çox yayılmış torpaq mülkiyyət formaları İqta, , Mülk, Vəqf, İcma torpaqları olmuşdur.

Şəmsəddin Eldəniz ölkənin vergi sistemini də özündən əvvəlki sitemi əsasən saxlayaraq formalaşdırmışdı. Vergilərin dəqiq sayı və yığılma forması, həcmi tam olaraq məlum deyildir. Saray tarixçisi Ravəndi bu barədə bəzi məlumatlar versə də, tam dolğun məlumat vermir. Dövrün tarixçilərinin məlumatına əsasən, Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərindən başlayaraq Qızıl Arslanın ölümünə qədərki dövrdə vergi yığımı sahəsində ümumi sabitlik olsa da, 1191-ci ildən özbaşınalıq başlamışdır. Ən əsas vergilər isə Xərac, , Aləf, Nuzl, Məunə, İnam, Mənəl, Təyyarət və s. idi.

Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərində Azərbaycan gərqin ən inkişaf etmiş əkinçilik ölkələrindən biri idi.

Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərində dölkənin əsas kənd təsərrüfatı sahəsi taxılçılıq idi. Buğda və arpa bütün ölkə vilayətlərində becərilirdi. Onun hakimiyyəti illərində Azərbaycan demək olar ki, bütün Sultanlığın taxıl anbarına çevrilmişdi. Şəki, Naxçıvan, Muğan, Təbriz, Xoy, Əhər, Urmiya, Beyləqan və digər iri şəhərlər taxılçılıq vilayətləri idi.Şəmsəddin Eldənizin əsas dayağı köçəri maldar tayfalar olmuşdur. Buna görə də, Şəmsəddin Eldəniz hakimiyyəti boyunca onu dəstəkləyən tayfalara və hərbi başçılara iri otlaq sahələrini iqta olaraq vermişdir. Bunun nəticəsində də bu dövrdə təsərrüfatda mühüm yerlərdən birini də maldarlıq, ilk növbədə, qoyunçuluq, sonra isə iri buynuzlu mal-qara saxlanılması və atçılıq tuturdu.

Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyət dövrü ölkədə şəhər həyatının çiçəklənməsi əsridir. Bu dövrdə Azərbaycanın bir çox şəhərləri orta əsr sənətlərinin bütün növlərini özündə toplamış iri yaşayış məntəqələri idi. Şəhərlər həm daxili, həm də xarici ticarətin mərkəzi rolunu oynayırdı. Əgər Naxçıvan, Beyləqan, Təbriz və Şamaxıda 100 min və daha artıq, Gəncədə isə yarım milyona qədər əhali yaşadığını nəzərə alsaq, onda aydındır ki, bu inkişaf kənd yerlərindən şəhərlərə əhali axınını tələb edən yüksək inkişaf etmiş çoxsahəli kustar sənayedə çalışan adamların sayının artması hesabına yaranırdı. Bunun kənd təsərrüfatının inkişafına nə dərəcədə təsir etdiyi haqqında əlimizdə məlumat çox azdır.

Bu dövrün ən iri şəhəri təkcə Qafqaz miqyasında deyil, həmçinin bütün Yaxın və Orta Şərqdə ən mühüm ticarət-sənət mərkəzi olan Gəncə idi.Gəncə əvvəlcə Səlcuq sultanlarının canişinlərinin paytaxtı, Atabəy Eldənizin hakimiyyəti dövründə isə Eldənizlərin paytaxtlarından biri olmuşdur. Əhalisinin sayına görə Gəncə o dövr Şərqinin bir çox şəhərlərini ötüb keçmiş və onun şöhrəti bir çox ölkələrə yayılmışdı. Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti dövründə Gəncə həmçinin Arran əyalətinin paytaxtı taxtı idi.

Şəmsəddin Eldənizin dövründə Azərbaycanın ən möhkəmləndirilmiş şəhərlərindən biri Naxçıvan idi. Ətrafında möhkəm divar çəkilmiş bu şəhər hərbi istehkama malik idi. Şəhər atabəy Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti dövründə, Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin paytaxtlarından biri olarkən, özünün ən böyük çiçəklənmə dövrünə çatmışdı. Naxçıvan meyvələri və məhsulları isə orta əsrlərdə hər yerdə şöhrət qazanmışdı.

Azərbaycanın ən iri şəhərlərindən biri – Beyləqan ticarət və hərbi-strateji yolların kəsişdiyi yerdə yerləşmişdi. Bu şəhərin orta əsr tarixi "nəinki orta əsr Azərbaycan şəhərinin, həmçinin, ümumiyyətlə, feodal Şərqi şəhərinin tarixi problemlərini öyrənərkən bir çox baxımdan etalon ola bilər.

Təbriz möhkəmləndirilmiş şəhər idi və demək olar ki, Azərbaycanın başqa şəhərlərinə nisbətən daha güclü müdafıə sisteminə malik idi. XIII əsrin naməlum müəllifı yazır:

  Təbriz əlahəzrət atabəy Şəmsəddin Eldənizin vaxtında böyüdü, abadlaşdı və [dövlətin] paytaxtı (dar əl-mülk) oldu.  

Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərində çiçəklənmə dövrünü keçirən şəhərlərə misal olaraq Ərdəbil, Urmiya, , , Xoy və Marağanı göstərmək olar. Ümumiyyətlə Şəmsəddin Eldənizin mərkəzi hakimiyyəti gücləndirməsi ölkənin iqtisadi potensialının artmasına və şəhər həyatının dirçəlməsinə səbəb olmuşdu.

Mədəni fəaliyyəti

Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin hakimiyyət dövrü mədəni həyatın yüksəlməsi ilə səciyyələnir. Bu zaman dünya mədəniyyətinə görkəmli dahilər bəxş etmiş Azərbaycan poetik məktəbi yaranır və ən yüksək çiçəklənmə dövrünə çatır. Parlaq poetik məktəbin inkişafı, şübhəsiz, əlamətləri hələ də lazımi səviyyədə öyrənilməmiş ümumi mədəni yüksəlişlə əlaqədar idi. Bu baxımdan haqqında danışdığımız dövrü Azərbaycan intibahı (renessansı) adlandırmaq olar.

Həmçinin bax: Yusif ibn Küseyir türbəsi, Möminə Xatun türbəsi, və Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi

Naxçıvan – Marağa memarlıq məktəbi daha əvvəllər yaransa da, Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərində daha da inkişaf etmiş, bu məktəbin üzvləri Şəmsəddin Eldənizin qayğısı nəticəsində xeyli memarlıq nümunələri ərsəyə gətirmişdirlər. Naxçıvan – Marağa memarlıq məktəbinin üslub xüsusiyyətlərinin müəyyənləşməsində və nüfuzunun artmasında XII əsrdə Azərbaycanın mədəni həyatındakı ümumi yüksəliş, yerli dövlət hakimiyyətinin möhkəmlənməsi, şəhərlərin iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşması, ölkədə ədəbiyyatın və fəlsəfi fikrin inkişafı, humanizm ideyalarının yayılması mühüm rol oynamışdır. Bütün bu proseslərin inkişafına Atabəy Şəmsəddin Eldənizin danılmaz rolu olmuşdur.

O dövrün ən böyük memarlıq komplekslərindən biri Atabəylər Memarlıq Kompleksidir. Bu kompleksinin əsası Atabəy Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərində qoyulmuşdur. Kompleksə Atabəy hökmdarlarının sarayı, Divanxana, Naxçıvan Cümə Məscidi, Mömünə Xatun türbəsi, Mədrəsə, giriş baştağı və digər yardımçı binalar daxil olmuşdur. Dövrümüzə kompleksdən yalnız Mömünə Xatun türbəsi çatmışdır.

1175-ci ildə Eldənizlər dövlətinin I böyük atabəyi Şəmsəddin Eldənizin həyat yoldaşı Möminə Xatunun ölümündən sonra Eldəniz Möminə Xatunun şərəfinə bir türbə tikdirməyi qərara alır. Lakin Şəmsəddin Eldənizin 1175-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında vəfatından sonra onun bu istəyi yarımçıq qalır. Məhəmməd Cahan Pəhləvan bu istək üzərinə Eldəniz dövrünün memarlığına daxil olan, ən böyük mədəniyyət nümunələrindən biri, Əcəmi Əbubəkr oğlu tərəfindən 1186-cı ildə Naxçıvan şəhərinin qərb hissəsində ucaldılan Mömünə Xatun türbəsini inşa etdirir.

Türbənin uca gövdəsini yuxarıda qapayan yazıda – abidənin baş kitabəsində bu yazı həkk olunmuşdur:

  Mərhəmətli və rəhmli Allahın adı ilə!

Bu məqbərəni dünyanın ədalətli hökmdarı, əzəmətli, qalib Şəmsəddin, Nüsrət əl-İslam vəl-müslim Cahan Pəhləvan atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Atabəy Eldəniz dünyanın və dinin böyüklüyü, islamın və müsəlmanların paklığı Möminə Xatun [xatirinə] hər şeydən yüksək Allah ona rəhm etsin!

Beş yüz səksən ikinci ilin məhərrəm ayında tikilməsini əmr etdi.

  

Türbənin hündürlüyü vaxtilə təqribən 35 metrə qədər olmuşdur. Lakin zəmanəmizədək gəlib çatan hissəsi 26 metrdir. Binan səthinə başdan-başa müxtəlif növ naxışlar vurulmuşdur. Türbənin 10 güşəsi bir birini təkrarlanmayan mürəkkəb həndəsi naxışlarla işlənmişdir. Azərbaycan memarlığının nadir və unikal abidələrindən biri olan Möminə Xatun türbəsi "Naxçıvan məqbərələri" tərkibində 30 sentyabr 1998-ci ildən UNESCO-nun Təcili Qorunmaya Ehtiyacı olan Maddi-Mədəni İrsin İlkin siyahısına daxil edilmişdir.

Monumental və əzəmətli bir tikinti olan Möminə Xatun türbəsi Naxçıvana gələn səyyah və alimlərin diqqətini özünə cəlb etmişdir. Bu abidə bir çox əsərlərdə də öz əksini tapmışdır. Hələ XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvana gəlmiş fransız səyyah Dyubua de-Monlete abidəyə diqqət yetirmiş və onun kitabələrinin surətini çıxarmış, Peterburqa, şərqşünas Frenə göndərmişdir. Abidə ilə həmçinin Xanıkov, ər. De-Lyafya və başqa alim, şərqşünas və səyyahlar maraqlanmış, bu abidə haqqında qeydlərini dərc etdirmişdilər.

Möminə Xatun türbəsi iki hissəlidir. Yeraltı hissədən və yerüstü qurğudan ibarətdir. Yerüstü hissənin görünüşü planda onbucaqlı, daxili görünüşü isə dairəvidir. Məqbərənin yerüstü hissəsi üç cərgə qırmızı tuf parçalarından düzəldilmiş möhkəm kürsülük üzərində ucaldılmışdır. Bina bişmiş kərpicdən hörülmüşdür, onun bütün səthini örtən piltələrin üzəri kərpicdən düzəldilmiş ornamentlə, bəzi yerlərdə isə mavi mina ilə bəzəldilmişdir. Türbənin bütün səthi üzərində bəzəkli tağlar var. Tağlar üzərində "Və-əllahu əkbər" sözləri yazılmışdır.

Bu kompleksə daxil olduğu güman edilən tikililərdən biri də Eldənizlər sarayı və ya Darülmülkdür. Saray böyük Azərbaycan memarı Əcəmi Əbubəkr оğlu Naxçıvani tərəfindən inşa edilmiş Atabəylər Memarlıq Kompleksinə daxil olmuş, lakin dövrümüzədək gəlib çatmamışdır. Tədqiqatlar zamanı XIII əsrin 20-ci illərində yazılmış "Əcaib əd-dünya" əsərində adı çəkilən "Darülmülk"ün ("Dövlətxana") Eldənizlər sarayı olduğu qənaətinə gəlmişlər. Saray Möminə Xatun türbəsinin yaxınlığında yerləşmişdir.

O dövrün gözəl memarlıq nümunlərindən biri olan Yusif ibn Küseyir türbəsi də Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərində hazırlanmışdır. Türbənin bütün səkkiz səthi müxtəlif şəkilli həndəsi ornamentlərlə bəzədilmişdir.Bu ornamentlər kiçik kərpiclərdən quraşdırılmış,sonra gəc məhlulu ilə tavalar şəklində birləşdirilərək səthlərin üzərində möhkəmləndirilmişdir. Quruluşu etibarı ilə türbənin yalnız bir səthi, Qərb tərəfə baxan səthi,başqa şəkildə həll edilmişdir.Burada türbənin giriş qapısı yerləşdirilmişdir.Çatmatağ şəkilli bu qapı üzərində haşiyələr formasında verilmiş həmin hissə çıxıntılar vasitəsi ilə bir portal şəklini almışdır.Türbənin rəis,xoca Yusif Küseyir oğlu üçün hicri 557-ci ildə,yəni miladi 1162-ci ildə tikildiyini göstərən kitabə bu səthin yuxarı hissəsində yerləşdirilmişdir.

Türbənin səthlərindən yuxarı hissə qurşaq şəklində ayrılmış və burada da kitabə yerləşdirilmişdir.Kufi xətlə yazılmış bu kitabənin giriş qapısından sol tərəfdəki hissəsində memarın adı yazılmışdır:"Naxçıvanlı memar Əcəmi Əbubəkr oğlu".

Yusif Küseyir oğlu türbəsinin interyeri bəzədilməmişdir. Onun bayır tağçalarının içərisi isə kərpicdən yığılmış sıx həndəsi naxış hörmələri ilə üzlənmişdir. Tağçalarn üstündə gövdəni dövrələmə yazı qurşağı qapayır. Öz incəliyi və dekorativliyi ilə bu kitabə zolağı gövdə ilə örtük arasında yüngül bir keçid yaradır. Şiş uclu piramidal örtük elə bil bütöv prizmatik gövdəyə yox, yazı qurşağının incə şəbəkəsinə dayanır. Memar tağçaların içərisini də naxış kompozisiyaları ilə yüngülləşdirib, künclərin vertikal ritmini, konstruktiv dəyərini qabartmışdır. Bayır səthlərin beləcə yerinə uyğun işlənməsi bütövlükdə türbənin yüksək memarlıq-bədii görkəm, arxitektonik quruluş almasına səbəb olmuşdur.

Memar türbənin şimal üzünə baştağ kompozisiyası vermiş, onda yerüstü qülləyə giriş qapısı yerləşdirmişdir. Qapı gözü daha dərin tağça içərisinə salınıb üstü böyük kitabə lövhəsi ilə bəzədilmişdir. Ayrıntıları, biçimləri daha incə işləməklə memar bu üzü heykəl kimi hər yandan baxılan tutumun baş elementinə çevirmişdir.

Yusif Küseyir oğlu türbəsinin həm əsas tikintisi, həm də bəzək hörgüsü bir materialla – keyfiyyətli bişmiş kərpiclə işlənmişdir. Bu da abidənin saya, aydın və təmiz həndəsi biçiminin bütövlüyünü gücləndirir, ona vahid, ifadəli qırmızımtıl kolorit verir. Prizmatik gövdə, piramidal günbəz, üzlərin girinti-çıxıntıları,bol kölgə — işıq effektləri abidənin koloritini daha da zənginləşdirir.

Yusif Küseyir oğlu türbəsinin kürsülüyündən 7,2 m hündürlükdə, xarici perimetr üzrə düzəldilmiş frizdəki yazılarda abidənin kim tərəfindən tikilməsi haqqında məlumat vardır. Yazının hərfləri 20 x 20 x 4 sm ölçülü kərpiclərdən düzəldilərək, onun fonunu əmələ gətirən friz müstəvisindən 2 sm irəli çıxır. Frizin əsas müstəvisini isə kiçik ölçülü kərpiclər təşkil edir. Bu kərpiclərin şaquli tikişləri ensiz, üfüqi tikişləri isə enlidir.

Cümə məscidi və ya Atabəylər məscidi – Naxçıvandakı Atabəylər memarlıq ansamblının ən monumental tikililərindən biridir. XX əsrin əvvəllərində uçularaq məhv edilmiş bu nadir memarlıq abidəsinin plan-məkan quruluşu haqqında XIX əsrdə çəkilmiş rəsmlər və foto təsvirlər aydın təsəvvür yaradır. Abidənin dəqiq olaraq nə vaxt tikilməsi bəlli olmasa da, ümumi qəbul edilmiş fikrə görə abidənin tikilməsinə Atabəy Eldənizin hakimiyyəti illərində başlanmışdır.

Mərənd və Urmiya məscidləri kimi Naxçıvan cümə məscidinin də günbəzlə örtülən kubvari gövdəsinin güney üzündən başqa, qalan üzlərinin hər birində iki sivri açırım olmuşdur. Bu fakt göstərir ki, Mərkəzi Azərbaycanda XII əsrdə yerli monumental cümə məscidi tipi işlənib hazırlanmışdı. Foto sənədlərə əsasən Naxçıvan cümə məscidinin məqsurəsinin üç yandan yerləşgələrlə dövrələndiyi bəlli olur. Ancaq bu yerləşgələrin necəliyini daydınlaşdıran dəlillər yox dərəcəsindədir. Bu baxımdan V. A. Engelqardın XIX yüzildəki məlumatı maraq doğurur. Onun yazdığına görə:

"Bu türk məscidi yonulmuş daşdan qurulmuş tağları olan iri tikilidir və onun içərisində yüksək işlməli müxtəlif yapma (gəctəraşlıq) naxışlar görünür. Binanın bir bölümü artıq uçmuşdur, qalanı sə uçmaq təhlükəsindədir. Ondan 50 sajen (təqribən 107 m) aralıda vaxtilə bu məscidə aid olan və yanlarında hər biri 10 sajen ( təqribən 42 m) ucalıqda qoşa minarəli qapı var. Məscidlə qapı arasındakı məkanı əvvəllər məscidə aid olan yardımçı tikililər tutrmuş, indi isə bu tikililər artıq olmayanda elə təsəvvür yaranır ki, qapı ona çox yaxın olan xüsusi qülləyə (Mömünəxatun türbəsi) məxsusdur."

Bu yazılı təsvirə əsasən qoşa minarəli baştağın müxtəlif tikililərlə, yəqin ki, mədrəsə hücrələri və sütunlu qalereyalarla, cümə məscidinə birləşdiyini və bu baştağın məscid həyətinə açıldığını güman etmək olar.

Tarixi mənbələrdən Atabəylər Memarlıq Kompleksinə mədrəsənin daxil olması bəllidir. Şübhəsiz ki, həmin mədrəsə cümə məscidi ilə birbaşa bağlı imiş. Qoşa minarəli baştağın Atabəylər kompleksi tərkibindəki dini-xatirə tikililərinin (məscid, türbə, mədrəsə) toplandığı iri həyətin alaqapısı olması ehtimal edilir.

Atabəylər memarlıq kompleksinin ilk tikililəri saray binası və dövlətxana olmuşsa, son tikilisi dövrümüzə ancaq təsvirləri çatmış giriş baştağı olmuşdur. Şərqşünas N. Xanıkov XIX yüzildə bu baştağı görmüş və qapısı üstündəki kitabədən onun "1187-ci ildə Azərbaycan Atabəylər dövlətinin atlı qoşununun başçısı və vergi yığanı əmir Nurəddin" tərəfindən tikdirildiyini oxumuşdur. Həmin kitabə "memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin əməli" ifadəsi ilə bitirmiş. İri giriş tağı yanlardan dayaz və uca tağçalarla, yuxarıdan yazı qurşağı ilə qapanan mütənasib biçimli baştağın künclərindən silindrik gövdəli minarələr ucalırmış. İslam memarlığı tarixində belə quruluşlu ilk baştağlardan biri olan bu Naxçıvan abidəsi Azərbaycan dini memarlığının orta XI–XII əsrlərdə necə yüksək mərhələyə çatdığının göstərgəsidir. Belə baştağ kompozisiyası sonrakı yüzillərdə İslam ölkələrinin çoxunda aparıcı bədii memarlıq fəndinə çevrildi.

Mənbələr Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərində Azərbaycandan çıxmış çoxlu alimin adını mühafizə edib saxlamışdır. Həmin alimlər nəinki Azərbaycan şəhərlərində, bugünkü təbirlə desək, Bağdadda, Qahirədə, Dəməşqdə və başqa şəhərlərdə də fəaliyyət göstərmişlər. Adlarını müəyyənləşdirmək bizə nəsib olan bir neçə alim haqqında məlumat verərək qeyd edək ki, mənbələr əsasən ilahiyyat, hüquq və ənənə mütəxəssislərinin adlarını çəkir.

Belə alimlərin sayı çox olsa da, biz fəaliyyət illəri Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyət illəri ilə üst-üstə düşən alimlərin bəziləri haqqında yazacağıq.

Fəxrəddin Əbülfəzl İs mayıl ibn əl-Müsənna ət-Təbrizi Bağdadın "ən-Nizamiyyə" mədrəsəsində mühazirələr oxumuşdur. O, "Azərbaycan tarixi" əsərinin müəllifidir. Lakin çox təəssüf ki, bu əsər bizə qədər gəlib çatmamışdır. İbn əl-Müsənna hicri 580 (1185)-ci ildə Təbrizdə vəfat etmişdir. Görkəmli şəxsiyyətlərin kartotekasını tərtib edən İbn əl-Fuvati yazır:

  Mən Təbrizdə tam mənasında görkəmli şəxsiyyətlər barəsində soruşanda mənə İbn əl-Müsənnanın adını çəkdilər. Mən soruşdum: "Ona bənzər ikincisi varmı?" və mənə cavab verdilər: "O, təkdir və ikincisi yoxdur.  

Əbu Həfs Ömər ibn Osman ibn Şüəyb əl-Cənzi – ədəbiyyatçı alim olmuşdur. Bağdadda "ən-Nizamiyyə" mədrəsəsində Əbül Müzəffər əl-Əbivərdiyə mühazirələr oxumuşdur. Həmədanda və dövlətin başlıca şəhərlərində müəllimlik etmişdir. Hicri 555 (1160)-ci ildə Mərvdə vəfat etmişdir.

Tibb

Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti dövründə ölkədə bir çox görkəmli həkimlər fəaliyyət göstərirdi. Bunların bəziləri barəsində mənbələr çox maraqlı məlumatlar mühafızə edib saxlamışdır. Onlardan biri, islam dinini qəbul etmiş Samuil ibn Yəhya ibn Abbas əl-Məqribi əl-Əndəlusidir. onu o dövrün tarixçisi əl-Kifti belə təsvir edir:

  O və onun atası Şərqə (Bağdada) gəlir və orada müvəffəqiyyətlə həkimlik edir. Samuil tibbə aid kitablar müəllifıdir. Sonralar o, Azərbaycana köçür və Pəhləvanın sarayına və onun dövlətinin əmirlərinə xidmət göstərir. O, Marağa şəhərində yaşayır, ailə qurur və uşaqlar törədir. O, 570 (1174)-ci ilə yaxın Marağada vəfat edir.  

Müəllif Samuil ibn Yəhya ibn Abbas əl-Məqribi əl-Əndəlusinin Məhəmməd Cahan Pəhləvanın sarayında xidmət göstərməsini qeyd etsə də, ölüm tarixinə əsasən demək olar ki, o, Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti illərində fəaliyyət göstərmişdir.

Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani kimi dahi şairlərin yaradıcılıq dövrünün bir qismi Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyət illəri ilə üst-üstə düşür. Şəmsəddin Eldənizin sarayında , Qivami Mütərrizi, Fərrux Şirvani, , , , və başqa bu kimi şairlər yaşayırdı ki, onlar haqqında da hələlik heç bir məlumat yoxdur.

Ailəsi

Şəmsəddin Eldənizin həyat yoldaşının adı Möminə Xatun olmuşdur. Möminə Xatun Səlcuqlu sultanı həyat yoldaşı olmuşdur. II Toğruldan Arslan adlı bir oğlu olmuşdur. 1135-ci ildə II Toğrulun ölümündən sonra hakimiyyətə keçən onu Şəmsəddin Eldəniz ilə evləndirmişdir. Şəmsəddin Eldənizin Möminə Xatunun ikinci evlilikdən iki oğlu – Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslan və Fulana adlı qızı olmuşdur. Salnaməçi Sədrəddin əl-Hüseyni "Əxbar əd-doulət əs-Səlcuqiyyə" ("Səlcuqilə dövləti haqqında məlumat") əsərində Möminə Xatun haqqında qeyd edirdi:

  Möminə Xatun həmişə Şəmsəddin Eldənizi ölkə səyahətlərində müşayiət edirdi; dövlət əhəmiyyətli məsələlərin həllində onun fikri ilə hesablaşırdılar. Möminə Xatun xalq arasında da böyük hörmətə layiq idi, çünki ölkə vətəndaşlarının tale və maraqlarına biganə deyildi; mədəniyyətin, maarifin inkişafına köməklik edirdi. Bu ağıllı və hörmətəlayiq qadının şərəfinə Naxçıvanda nadir və möhtəşəm məqbərə tikilmişdir.  

Möminə Xatun 571-ci il rəbiüləvvəl ayının ortalarında (19.09.-18.10.1175) ərindən bir ay əvvəl Naxçıvanda vəfat etmişdir. Şəmsəddin Eldəniz onun qəbri üstündə məqbərə tikdirməyə başlamış, lakin bu işi oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan tamamlamışdır.

Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslan Şəmsəddin Eldənizdən sonra Atabəylər dövlətinin hökmdarları olmuşdurlar. Qızı Fulana isə Marağa hakimi ilə evlənmişdir.

Şəcərə

 
 Möminə Xatun
 
 Sultan II Toğrul
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
{{{Tuana}}} Nüsrəddin Məhəmməd
Cahan Pəhləvan		 Müzəffərəddin
Qızıl Arslan
 
 Sultan Arslan Şah
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İnanc xatun Qüteybə xatun Zahidə xatun
 
 Sultan III Toğrul
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qutluq
İnanc
Mahmud		 Əmir Əmiran
Ömər		 Nüsrətəddin
Əbu Bəkr		 Cəlaliyyə Müzəffərəddin
Özbək
 
 Məlikə Xatun
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Fulana Sülafə Xatun (Dej-banu) Qızıl Arslan Xamuş
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Nüsrətəddin (Əbu Bəkr)

Filmoqrafiya

  • Azərbaycan Atabəyləri (serial, 2024)

Qalereya

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Antoine Constant. L'Azerbaïdjan, Karthala Editions, 2002, ISBN 2-84586-144-3, s. 96
  2. Houtsma, M. T. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, BRILL, 1987, ISBN 90-04-08265-4, s. 1053
  3. Lewis, Bernard. Sir Hamilton Alexander Rosskeen Gibb (redaktor). . 10. Brill. 1994. səh. 1287. ISBN 9789004081185. 2016-01-01 tarixində .
  4. Azərbaycan tarixi 7 cilddə II cild, s. 237. Bakı: Elm. 2003. səh. 1287.
  5. C.E. Bosworth, "Ildenizids or Eldiguzids", Encyclopaedia of Islam, Edited by P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs et al., Encyclopædia of Islam, 2nd Edition., 12 vols. with indexes, etc., Leiden: E. J. Brill, 1960–2005. Vol 3. s. 1110–1111. Excerpt 1: "Ildenizids or Eldiguzids, a line of Atabegs of Turkish slave commanders who governed most of northwestern Persia, including Arran, most of Azarbaijan, and Djibal, during the second half of the 6th/12th century and the early decades of the 7th/13th century". Excerpt 2: "The Turkish Ildenizids shared to the full in the Perso-Islamic civilization"
  6. Bosworth, Clifford Edmund. . Columbia University Press. 1996. səh. 389. ISBN 0-231-10714-5. 2022-03-29 tarixində .
  7. Əkbər N.Nəcəf Şəmsəddin Eldəniz s.21
  8. . 2016-11-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-01-28.
  9. Əkbər N.Nəcəf. Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi (Oğuzların ortaya çıxmasından – XIV əsrə qədər), s.178. Bakı: Qanun. 2010.
  10. Vahid Ömərov. Azərbaycan Atabəylər dövlətinin yaranması və inkişafı, s.113. Bakı: Səs. 2012.
  11. M. Th. Houtsma. Some Remarks on the History of the Saljuks, p.234-236. 1924.
  12. Məhəmməd ibn Əhməd Nəsəvi. Sīrat al-Solṭān Jalāl-al-dīn Mankobertī, p.143-144. Qahirə. 1953.
  13. Afżal-al-dīn Kermānī. Badāʾeʿ al-azmān fī waqāʾeʿ Kermān. 1947. Tehran.
  14. İ.Məmmədov. Azərbaycan tarixi: ali məktəblər üçün dərslik. Elmi redaktoru S.Məmmədov; red. S.M.Onullahi. Bakı: Adiloğlu, 2005, s.486
  15. ↑ Nuriyeva, İradə. (PDF). Bakı: Mütərcim. 2015. 2018-12-22 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2019-01-25.
  16. Luther K.A.A. New source for the history of the Iraq Seljuqe, p.32. 1969.
  17. Minorski, Vladimir. İslam ensiklopediyası – İl-Dəniz, s.76.
  18. Mason H. Two statesman of Medieval Islam, p.39. Haqa. 1972.
  19. Abu’l-Səraf Naṣeḥ b. Zəfər Corfadaqani. Tarǰama-ye tārīḵ-e yamīnī, p.45. Tehran. 1966.
  20. M.F.Brosset. Histoire de la Géorgie, p.29. Sankt-Peterburq. 1849.
  21. Əbu Həmid Məhəmməd ibn İbrahim. Ḏayl-e Salǰūq-nāma, p.347.
  22. ↑ Bünyadov, Ziya. (PDF). Bakı: Şərq-Qərb. 2007. 2022-03-06 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2019-01-16.
  23. B. Limper. Die Mongolen und die christlichen Völker des Kaukasus, p.348. Köln. 1980.
  24. K. A. Luther. The End of Saljūq Dominion in Khurasan, p.98. Çikaqo. 1976.
  25. ↑ Qəzvini, Həmdullah. Tarix-e qozide, p.69-70. London. 1913.
  26. ↑ ibn əl-Əsir, İzzəddin. Əl-kamil fit-tarix (А. А. Мухаммаджонов tərcüməsi), s.456. Bakı: Elm. 2005.
  27. D. K. Kouymjian. A Numismatic History of Southeastern Caucasia and Adharbayjān Based on the Islamic Coinage of the 5th/11th to the 7th/13th Centuries, p.478. Nyu-York: Kolumbiya Universiteti. 1969.
  28. Merçil, Erdoğan. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi: Azerbaycan Atabegleri, p.9. İstanbul. 1993.
  29. Xondəmir. Həbib əs-siyar, p.67. Tehran. 1961.
  30. Mirxond. Rövzət əs-səfa, p.165.
  31. Əl-Cüzcani, Əbu Ömər Minhacəddin Osman ibn Siracəddin. Təbaqat-i Nasıri, s.28. Kəlküttə. 1881.
  32. Mxitar Qoşun "Alban salnaməsi" əsərinin tərcüməsi, s.58. Bakı: Elm. 1993.
  33. E. Jacobsthal. Mittelalterische Backsteinbauten zu Nachtschewân, p.38. Berlin. 1899.
  34. René Grousset. The Empire of the Steppes, p.678. Nyu-Cersi: Rutgers Universiteti nəşriyyatı. 1970.
  35. Qoş, Mxitar. Alban salnaməsi (Ziya Bünyadovun tərcüməsində), s.137. Bakı: Elm. 1993.
  36. C. J. F. Dowsett. The Albanian Chronicle of Mxiṭʿar Goš, p.234. London: London Universiteti nəşriyyatı. 1958.
  37. Erməni aqioqrafıya abidələri, s.349.
  38. Minorski, Vladimir. Əhmədililər, s.18.
  39. ↑ Ravəndi, Qütbətdin. Xulasə ət-təfasir, s.278.
  40. N. Khanikoff. Les Inscriptions Musulmanes du Caucase, p.43. Berlin. 1863.
  41. Ravəndi. Rahət əs-Südur, s.467. Ankara. 1960.
  42. F. Sarre. Denkmäler Persischer Baukunst, p.345. Berlin. 1901.
  43. Lane-Poole, Stanley. . Qahirə. 1915.
  44. Zahir əl-Din Fəryabi. Dīvān.
  45. İbn İbrahim, Məhəmməd. Kirman Səlcuq və Oğuzları, s.56. Tehran. 1931.
  46. ↑ Orbelyan, Stepanos. Sisakan ölkəsinin tarixi, s.56. Paris. 1897.
  47. ↑ İbn Əsəd ət-Təmîmî İbn əl-Kalanisi, Ebu Ya'la Həmzə. Şam tarixinə zeyl, s.34. Beyrut. 1908.
  48. ↑ Aygektsi, Vardan. s.155.
  49. Zahir əd-Din Nişapuri. Səlcuqnamə, s.465. Tehran. 1954.
  50. Тер-Давтян, К.С. . Moskva. 1973.
  51. əl-Hüseyni, Sədrəddin Əli. Əxbar əd-dövlət əs-Səlcuqiyyə, s.98.
  52. Sümer, Faruk. . İstanbul. 2021-10-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-02-13.
  53. K. A. Luther. The End of Saljūq Dominion in Khurasan.
  54. Mc. G. de Slane. . Beyrut. 1842–1843.
  55. M.Ə.Seyfəddini. Numizmatikanın əsasları.
  56. Y.A.Paxomov. Azərbaycanın və Zaqafqaziyanın digər respublikalarının sikkə dəfinələri.
  57. Cl. Cahen. Introduction à l'histoire de l'orient musulman: éléments de bibliographie. Édition refondue et complétée. Paris. 1961.
  58. Claude Cohen. Iḳṭā.
  59. Claude Cohen. “L’évolution de l’iqṭāʿ du IXe au XIIIe siežcle.
  60. A.Lambton. Contributions.
  61. K. A. Luther. Ravandi’s Report on the Administrative Changes of Muḥammad Jahān Pahlavān.
  62. İbn əl-Bəlxi. Farsnamə, s.45. Tehran. 1965.
  63. И. Ю. Крачковский. Путешествие Ибн-Фадлана на Волгу. Moskva Издательство АН СССР. 1939.
  64. Yaqut əl-Həməvi. Coğrafi lüğət.
  65. Zəkəriyyə əl-Qəzvini. Asar əl-bilad və əxbar əl-ibad.
  66. 8 И.М. Джафарзаде. Историка-Археологические очерк, с.324.
  67. Описание таджикских и персидских рукописей Института востоковедения. Выпуск 1, с.109. ()
  68. В.Ф.Минорский. История Ширвана и Дербенда, с.58.
  69. Г.М.Ахмедов. Автореф. докт. Дисс, с.128.
  70. Minorski, Vladimir. Təbriz, s.98.
  71. S. M. Onullahi. Təbrizin mədəniyyət tarixindən. Bakı: "Qobustan" incəsənət toplusu. 1974.
  72. Миклухо-Маклай. Описание таджикских и персидских рукописей Института народов Азии. Выпуск 2. с.238.
  73. Minorski Min, Vladimir. Marağa, 78.
  74. S. M. Onullahi. Тебриз в XIII-XVII веках. (Социально-экономическая история города), с.23.
  75. T. Bağırzadə. Möminəxatun türbəsinin daxili quruluşunun xüsusiyyətləri haqqında. Bakı. 1960.
  76. Б. П. Денике. Архитектурный орнамент Средней Азии. Moskva. 1939.
  77. . 2016-02-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-01-25.
  78. Л.С. Бретаницкий. . Российские универсальные энциклопедии. Брокгауз-Ефрон и Большая советская энциклопедия объединенный словник. 2012-04-11 tarixində .
  79. Cəfər Qiyasi. Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı: İşıq. 1991.
  80. С.А. Дадашев, М.А. Усейнов. Очерки по истории архитектуры народов СССР. Архитектура Азербайджана. 1948. Moskva.
  81. . səh. 87-88
  82. С.А. Дадашев, М.А. Усейнов. Очерки по истории архитектуры народов СССР. Архитектура Азербайджана. — М:1948 — стр. 10
  83. Cəfər Qiyasi, Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı: "İşıq", 1991. səh.95.
  84. . səh. 170
  85. ↑ История архитектуры Азербаиджана ,стр. 87.
  86. Səfərli F. Naxçıvanda sosial-siyasi və ideoloji mərkəzlər. Bakı: "Nurlan", 2003, səh.325.
  87. (az.). . 22 dekabr 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 22 dekabr 2018.
  88. Naxçıvan Ensiklopediyası. I cild (Təkmilləşdirilmiş və yenidən işlənmiş ikinci nəşr). Naxçıvan: AMEA Naxçıvan bölməsi. V. Y. Talıbov. 2005. səh. 112. ISBN 5-8066-1468-9.
  89. ↑ İsmayılova, N. Nəqşicahanda adına türbə ucaldılan Yusif Küseyr oğlu kim olub? //İki sahil.- 2015.- 14 mart.- S.18.
  90. ↑ K. M. Məmmədzadə — Azərbaycanda inşaat sənəti, Bakı, "Elm", 1978, səh 43
  91. C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 48
  92. İbn əl-Fuvati. Telḫîṣu Mecmaʿi’l-âdâb.
  93. İslam Ensiklopediyası. . islamansiklopedisi.org.tr. 2000. 2022-04-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-01-09.
  94. Əl-Həməvi, Yaqut. Cоğrafi lüğət.
  95. İbn əl-Kifti. Târîhu'l-Hukemâ. Qahirə. 1954.
  96. B.Q.Quliyev. Faryabinin həyat və yaradıcılığı.
  97. Gender Education. (PDF) (Azərbaycanca). education.gender-az.org. 2012. 2021-03-03 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2019-01-09.
  98. Aslanapa, Oktay. Kirim ve Kuzey Azerbaycan'da Türk Eserleri. İstanbul: Baha mətbəəsi.
  99. Prezident kitabxanası. (Azərbaycanca). unesco.preslib.az. 2017. 22 dekabr 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-01-09.
  100. Sümer, Faruk. İslam Ansiklopedisi – Kızıl Arslan.
  101. Sümer, Faruk. İslam Ansiklopedisi – Pehlivan. İstanbul.
  102. Fevziyev, Cavanşir. Türk Dünyası (III. Cilt) (Yeditepe Yayınevi) (türk). Yeditepe Yayınevi. 11 may 2022. ISBN 9786258396669, 6258396666.

Qeydlər

  1. Eldəniz adı iki türk sözündən düzəlib: "il" ("el") və "dəngiz" ("təngiz"). "Təngiz" sözü isim (ad) kimi "Oğuz xaqanı dastanı"nda göstərilir (səh.525). Müasir Azərbaycan və türk dillərində bu söz "dəniz" kimi tələffüz edilir.
  2. Bu təyinat haqqındakı sultan əmri 14 məhərrəm hicri 561-ci ildə yazılmışdır. Əmrdə o, "Nurəddin və Nüsrət əd-Dünya vəd Din Cahan Pəhləvan" adlandırılır
  3. Həmin qapılann bir tayı Kutaisi yaxınlığındakı Gelat monastırında saxlanılır, digəri isə göstərilən monastır tə’mir olunarkən sərf edilmişdir.
  4. Bu, Çaldır gölünün yaxınlığında, Kars-Axalkalaki yolundakı Tetris-Tsixe qalasıdır.
  5. E.Lambtona görə, "şəhər qapılarından alınan fövqəladə vergi, ya da gömrük növlərindən biri" olmuşdur.
  6. Mənası: Allah cümlə aləmdə böyük dağdır.
  7. Bu haqda ətraflı məlumat üçün bax: E.Э.Бертельс. Низами и Физули; Yan Rıpka. Fars və tacik ədəbiyyatı tarixi.

Xarici keçidlər

SƏLƏF
yoxdur 		  Şəmsəddin Eldəniz
Atabəylər 		  XƏLƏF
Məhəmməd Cahan Pəhləvan
Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023