Ən qədim yer adlarından olan "Naxçıvan" toponiminin müxtəlif etimoloji yozumları mövcuddur. Naxçıvan şəhəri ərazisində ilk məskunlaşma e.ə. VI minillikdə başlayıb.Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətində Naxçıvan şəhərinin əsasının e.ə. 1539-cu ildə qoyulduğu qeyd edilir. Müasir elmdə isə Naxçıvan şəhərinin əsasının e.ə. III minillikdə qoyulması fikri qəbul edilməkdədir.

Şəhər haqqında ən erkən məlumat tarixçi İosif Flaviyə (e.ə. I əsr) və yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolomeyə (b.e. II əsri) məxsusdur.

Yəhudi tarixçisi İosif Flavi Nuhun gəmisinin dayandığı yer olaraq "Apobaterion" (yun. Αποβατήριον) toponimini qeyd edir ki, bu toponim də "Naxçıvan" kimi səslənir və adı çəkilən toponim də məhz müasir Naxçıvan şəhərinə aid edilir.

Yəhudi tarixçisi İosif Flavi yazır ki, Naxçıvan toponiminin meydana gəlməsi Nuhun əfsanəsi ilə əlaqədardır. Nuh peyğəmbər Allahın əmri ilə düzəltdiyi gəmidə öz ailəsi, götürdüyü canlılarla birlikdə xilas olmuş və indiki Naxçıvan ərazisində məskən salmışdır. Naxçıvan adının türk mənşəli "Naxçı" tayfları ilə bağlı olduğu qeyd edilmişdir.

Ptolomeyin "Coğrafiya" əsərində Naxçıvan şəhərinin adı ilk dəfə "Naksuana" (yun. Ναξουὰνα, ing. Naxuana) şəklində qeyd olunmuş və şəhərin çoğrafi mövqeyi göstərilmişdir.

C. Cəfərov şəhərin adının türk mənşəli olub eramızdan əvvəl yarandığını və ilkin variantda dörd hissədən (ak + üç + eb + on) ibarət "Akçiban" (qədim türklərin, ağ asların – oğuzların adı) olması fərziyyəsini irəli sürmüşdür.

  Əsas məqalə: Naxçıvan şəhərinin tarixi

1590-cı il tarixinə görə 12 məhəllədən ibarət idi:

• Xoca bəy məhəlləsi 107 ev (535 nəfər)
• Tiz Xarab məhəlləsi 10 ev (50 nəfər)
• Künbəd nâm-ı diğər Türkmənler
• Molla Əhmedi məhəlləsi
• Kadı Cihan məhəlləsi
• Cahan məhəlləsi
• Seyyid Hüseyn məhəlləsi
• Əhmədi məhəlləsi
• Mirzə məhəlləsi
• Şahab məhəlləsi
• Huze Merek

Naxçıvan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar şəhərin çox qədim tarixə malik olduğuna şübhə yeri qoymamışdır. E.ə. IX – VI əsrlərdə Naxçıvan qədim Manna, İşquz və Midiya dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. Madayların hakimiyyəti dövründə Naxçıvan artıq tanınmış şəhərlərdən biri idi. E.ə. 663-cü ildə Naxçıvanda skiflər məskunlaşmışdı. E.ə. VI əsrin ortalarından (e.ə. 550-ci ildə Midiya dövləti tənəzzülə uğradıqdan sonra) e.ə. IV əsrin 30-cu illərinə kimi şəhər Əhəmənilər (Haxamanişilər) dövlətinin hakimiyyəti altında olmuşdur.

Əhəmənilər imperiyası süquta uğradıqdan sonra Naxçıvan və onun daxil olduğu Bosporeda vilayəti e.ə. IV əsrdən e.ə. I əsrin I yarısınadək yeni yaranmış Kiçik Midiya — Atropatena dövlətinin tərkibində olmuşdur. Bu dövrdə Naxçıvan Yaxın Şərqin bir sıra şəhərləriylə iqtisadi və mədəni əlaqələri xeyli genişləndirmiş, antik dövlətlər ilə sıx ticarət əlaqələri yaratmışdı. E.ə. I əsrdə Naxçıvan ərazisi Böyük Ermənistan çarları I Artaşes və II Tiqran tərəfindən işğal edilsə də, şəhər qısa müddət sonra azad edilmiş və artıq b. e. I əsrindən Naxçıvan şəhəri Qafqaz Albaniyasının tərkibinə daxil olmuşdur.

Naxçıvan ərazisi əvvəlcə Qafqaz Albaniyasının Orxistena – Araksena (Arazın orta və aşağı boyunda yerləşən tarixi vilayət), daha sonra isə Sisakan – Sünik vilayətinin tərkibinə daxil olmuşdur. Sasani hökmdarı II Şapur (309–379) Qafqaz yürüşü zamanı (364–367) Naxçıvan şəhərini dağıtmış, 18 min ailəni isə əsir aparmışdı. Qafqaz Albaniyasının bəzi vaxtlarda Sasanilərin nüfuz dairəsində olması Naxçıvanın da Sasani canişinləri – mərzbanlar tərəfindən idarə edilməsinə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Sasani mərzbanlarının iqamətgahı Dvindən Naxçıvana köçürülmüş, Naxçıvan Sasani hökmdarlarının hərbi – strateji mövqelərindən birinə çevirilmişdi. Şəhərdə böyük Sasani qoşun dəstələrinin saxlanılmasına başlanmışdı.

Erkən orta əsrlərdə Naxçıvan inkişaf edir və böyüyürdü. Məhz bu dövrdə Naxçıvanda Sasani şahlarından III Yezdəgirdin hakimiyyəti zamanı (632–651) Naxçıvanda Yezidabad qalası inşa edilmişdir.

VI əsrin I yarısından Naxçıvanda Sasanilərə məxsus zərbxana fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Bu, Azərbaycanda ən qədim zərbxanalardan biri hesab edilir. Tarixçi – numizmat prof. Y. A. Poxomovun fikrincə, Sasani hökmdarlarının adından kəsilmiş "naxç" işarəli gümüş dirhəmlər Naxçıvan zərbxanasına məxsusdur. 625-ci ildə Bizans imperatoru İraklinin (619–641) yürüşü nəticəsində dağıdılan Atropatena – Adərbayqan şəhərlərindən biri də Naxçıvan olmuşdur.

654-cü ildə isə Naxçıvan xəlifə Osman ibn Affanın (644–656) hökmranlığı zamanında ərəblər tərəfindən tutulmuşdur. Ərəb əmiri Həbib ibn Məsləmə ilə Naxçıvan əhalisi arasında bağlanmış sülh müqaviləsinə görə Naxçıvan əhalisi Xilafətə hər il cizyə və xərac ödəməyi öhdəsinə almışdı. 656-cı ildə Naxçıvan qalası yaxınlığında Xilafət və Bizans qoşunları arasında güclü döyüş baş vermişdi. Bizansa qarşı əsas dayaq nöqtələrindən biri olan Naxçıvan Ərəb Xilafətinin Azərbaycanda inzibati və hərbi mərkəzi və ərəb əmirlərinin əsas iqamətgahlarından biri idi.

IX əsrdə Azərbaycanda Ərəb Xilafəti əleyhinə qalxmış Xürrəmilər hərəkatının ən geniş yayıldığı və dəstəkləndiyi bölgələrdən biri də Naxçıvan idi. Naxçıvan inzibati baxımdan Ərəb Xilafətinin III əmirliyinin tərkibinə daxil idi. IX əsrdə Naxçıvan Basfurracan (Vaspurakan) vilayəti ilə birlikdə Ərəb Xilafətinin xəzinəsinə 100 min dirhəm xərac verirdi.

IX əsrin sonlarından Naxçıvan Sacilər dövlətinin tərkibinə daxil edildi və X əsrin 30-cu illərinədək onun hakimiyyətində qaldı. Sacilər dövləti süquta uğradıqdan sonra Naxçıvan bir müddət hələ də onların əmirlərindən olan Deysəm ibn İbrahimin (932–937) ixtiyarında idi. Sonra isə Naxçıvan Salarilər dövlətinin tərkibinə daxil olmuşdur. X əsrin sonlarından başlayaraq, Naxçıvan, təqribən bir əsr ərzində Azərbaycanın tarixində mühüm rol oynamış Rəvvadilər dövlətinin tərkibində idi.

X əsrin sonundan XI əsrin 60-cı illərinə kimi Naxçıvan Naxçıvanşahlıq adlı feodal dövlətinin paytaxtı olmuşdur. Naxçıvanşahlıq mənbələrdə Əbudüləfilər və Düləfilər kimi bilinən ərəb mənşəli sülalə tərəfindən idarə olunmuşdur.

Səlcuq sultanı Alp Arslan (1063–1072) Azərbaycanın cənub vilayətlərində Rəvvadilər dövlətinin hakimiyyətinə son qoyduqdan sonra Naxçıvana da yiyələnmiş və burada özünə iqamətgah inşa etdirmişdi. Səlcuqluların Azərbaycan üzrə canişini Naxçıvanda əyləşirdi.

Naxçıvan şəhəri XII əsrin 30-cu illərindən 70-ci illərin ortalarına kimi Azərbaycan Atabəylər dövlətinin paytaxtı olmuşdur. Naxçıvanın tarixi coğrafiyası ilə bağlı aparılmış son tədqiqatlara görə isə Naxçıvan şəhəri 1146-cı ildən sonra Eldənizlər dövlətinin tərkibinə qatılmış və əsas mərkəzə çevrilmişdir. Mirxondun məlumatına görə Şəmsəddin Eldəniz Arranı özünə tabe etdikdən sonra sultan Məsudun Azərbaycandakı canişini Çavlinin ölümü (1146) ilə yaranan qarışıqlıqdan istifadə etmiş və Naxçıvanı öz mülklərinə qatmışdır. Bundan sonra Eldəniz paytaxtı Naxçıvana köçürmüş və Azərbaycanın böyük hissəsinin sahibi olmuşdur.. Mxitar Qoşa istinad edərək akademik Z. Bünyadov da Naxçıvan vilayətinin Eldənizlərin tərkibinə qatılma tarixini 1146-cı il olaraq göstərmişdir, 1136-cı ildən 1146-cı ilə qədərki dövrdə isə Eldənizin iqamətgahı Arran vilayətinin mərkəzi sayılan Bərdə şəhərində yerləşmişdir. Çünki, Zahirəddin Nişapuri "Səlcuqnamə"də 1136-cı ildə Sultan Məsudun Arranı Eldənizə iqta verərkən onun Bərdədəki iqamətgahına yola düşməsi haqqında məlumat vermişdir. Mərkəzin Naxçıvana köçürülməsi şəhərin inkişafına xüsusi qayğı göstərilməsinə, onun abadlaşdırılmasına və möhkəmləndirilməsinə rəvac vermişdir.

1221-ci ildə Naxçıvan şəhəri monqollar tərəfindən dağıdıldı, əhalisi qarət və talan edildi. 1225-ci ildə Xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlaləddin Mənqburnı Naxçıvanı işğal etdi. Naxçıvanda onun əleyhinə üsyan baş verdi. XIII əsrin 30-cu illərində Naxçıvan Qızıl Ordanın tərkibinə daxil edildi. 1257-ci ildə isə Hülakülər dövlətinin tərkibinə daxil oldu.

XIII əsr mənbələrindən məlum olur ki, Elxanilər dövlətinin tərkibinə daxil olan Azərbaycan doqquz tümənə bölünmüşdü ki, onlardan da biri, Naxçıvan tüməni idi. Naxçıvan tüməni müasir Naxçıvan MR ərazisini, o cümlədən Naxçıvan şəhərini əhatə edirdi. Azərbaycanın 27 iri şəhərindən 5 – i – Naxçıvan, Ordubad, Azad, Əncan və Maku bu tüməndə yerləşirdi.

1386-cı ildə Naxçıvan Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış tərəfindən tutulmuş və dağıntıya məruz qalmışdır. 1387-ci ildə isə Naxçıvanı Əmir Teymurun qoşunları ələ keçirmişdir. Naxçıvan əhalisi Əlincə qalasında Teymur qoşunlarına 14 il (1387–1401) inadlı müqavimət göstərmişdir.

Naxçıvan şəhəri 1412-ci ildən Azərbaycanın türk mənşəli Qaraqoyunlu, 1468-ci ildən isə Ağqoyunlu dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. XVI əsrdə isə Naxçıvan Səfəvilər dövlətinin tərkibində idi. 1501-ci ildə Naxçıvan ərazisində Səfəvilər və Ağqoyunlular arasında Şərur döyüşü baş vermişdi. Səfəvi qoşunları bu döyüşdə qalib gəldikdən sonra Naxçıvan şəhərini fəth etmişdilər.

XVI – XVII əsrlərdə Səfəvi–Osmanlı müharibələri (1514, 1553, 1554, 1579, 1585, 1590, 1605, 1635) zamanı Naxçıvan şəhəri dəfələrlə əldən — ələ keçərək dağıdılmış, qarət edilmişdi. 1603-cü ildə isə I Şah Abbas Naxçıvanı hakimiyyəti altına alıb hərbi düşərgəyə çevirmişdi. Şəhərin idarəsi Maqsud Sultan Kəngərliyə həvalə olundu. 1605-ci ildə Osmanlı qoşunları Naxçıvanı zəbt etdilər, Naxçıvan Osmanlı imperiyasının tərkibinə qatıldı. XVII əsrə aid bir salnaməyə görə Naxçıvanda bir bina da olsun salamat qalmamışdı.

Naxçıvan XVII əsrin əvvəllərində Nadir şah Əfşarın qoşunları tərəfindən fəth edilmiş və Əfşarların hakimiyyəti altına keçmişdir. Nadir şah öldürüldükdən (1747) sonra kəngərli tayfa başçısı Heydərqulu xan Nadir şahın naibi Ağa Həsəni Naxçıvandan qovaraq özünü xan elan etdi və Naxçıvan xanlığının əsasını qoydu. Naxçıvan şəhəri xanlığın paytaxtı oldu.

1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Naxçıvan Çar Rusiyasının tərkibinə qatılmışdı. Naxçıvan Çar Rusiyasının tərkibinə qatıldıqdan sonra çar hökuməti İrandan və Şərqi Anadoludan on minlərlə erməni ailəsini Naxçıvan xanlığı ərazisinə köçürmüş və Naxçıvanın demoqrafik quruluşu kəskin surətdə dəyişilmişdi. Naxçıvan ərazisi də Azərbaycanda yaradılmış Erməni vilayətinin tərkibinə daxil oldu.

1841-ci ildə Naxçıvan qəza mərkəzinə çevirildi. Çarizmin 1870-ci ildə həyata keçirilmiş şəhər islahatı Azərbaycanın digər şəhərləri kimi Naxçıvan şəhərinə də tətbiq olundu.

1917-ci ilin sonlarında ermənilərin Naxçıvana qarşı ərazi iddialarının daha da güclənməsi 1918-ci ilin əvvəllərində real təhlükəyə çevirildi, nizami daşnak silahlı dəstələri türklərlə mübarizə adı altında Naxçıvanın bir çox kəndlərini dağıdaraq, dinc əhaliyə divan tutdu.

1918-ci il 26 – 28 may tarixlərində Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan öz müstəqilliklərini elan etdikdən sonra Ermənistanın daşnak hökuməti Naxçıvanı özünə ilhaq etmə siyasəti yeritməyə başladı. Yalnız türk əsgərlərinin bölgəyə göndərilməsi və yerli əhalinin fəal müqaviməti Naxçıvanın ermənilərin hakimiyyəti altına düşməsinin qarşısını aldı. Mudros barışığına (1918) əsasən, Türkiyə öz qoşunlarını Naxçıvandan çıxarmağa məcbur oldu.

1918-ci ilin noyabrında bölgədə Araz-Türk Cümhuriyyəti yaradıldı, lakin 1919-cu ilin əvvəlində Naxçıvanı tutan ingilislər gənc respublikanı tanımadılar, xalqın rəyini soruşmadan Naxçıvan və Şərur bölgəsinin Ermənistan ərazisi olduğunu elan etdilər. Araz-Türk Respublikası süquta uğradı. 1919-cu ilin iyulunda daşnaklar ingilislərin köməyi ilə Naxçıvanı tutdular. Çox keçmədən ingilislərin Naxçıvanı tərk etməsindən istifadə edən Naxçıvan Milli Komitəsinin hərbi dəstələri daşnakların nizami qoşununu Naxçıvandan qovdu.

1920-ci il aprelin 28 – də Bakıda, iyulun 28 – də Naxçıvanda sovet hakimiyyətinin elan edilməsi və Azərbaycan SSR – nin yaradılması, Zəngəzurun Azərbaycandan alınaraq Ermənistana verilməsi və Naxçıvanın Azərbaycandan ayrı düşməsi, Naxçıvanın muxtariyyəti məsələsini gündəliyə gətirdi. 29 noyabr, 1920-ci ildə Ermənistanda sovet hakimiyyəti elan edildikdən sonra Ermənistan SSR hökuməti də Naxçıvanı özünə ilhaq etmək üçün dəfələrlə cəhdlər göstərdi, lakin 1921-ci ilin yanvarında Naxçıvan əhalisinin 90 faizi muxtariyyət statusunda Azərbaycan SSR — ə birləşməyə səs verdi. Naxçıvan yeni yaradılan yeni yaradılan Naxçıvan SSR – nin , Naxçıvanın muxtariyyət statusunu qəti müəyyənləşdirən Moskva və Qars müqavilələri imzalandıqdan (1921) sonra, 1924-cü il 9 fevralda Naxçıvan MSSR təşkil edilərkən respublikanın paytaxtı oldu.

Böyük İpək Yolunun üzərində yerləşən və Şərqin qapısı adlandırılan Naxçıvan 2018-ci ildə İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilmişdir.

Naxçıvan diyarı qədim zamanlardan bəri nadir memarlıq nümunələri ilə Yaxın Şərqdə tanınmışdır. Naxçıvan şəhəri antik və orta əsrlərdə istehkamlı müdafiə sisteminə və qiymətli memarlıq abidələrinə malik şəhər olmuşdur. VII minilliyin sonu — VI minilliyin əvvəllərinə aid yaşayış məskənlərindən Naxçıvanın qədim memarlığına aid çiy kərpic və möhrədən inşa edilmiş bina qalıqları, Naxçıvan ərazisində möhtəşəm qala divarları, düzbucaqlı və yarımdairəvi bürclərlə əhatə olunmuş erkən şəhər yerləri (I Kültəpə və II Kültəpə, Govurqala, Qarabağlar, Oğlanqala, Plovtəpə, Qazançı, Vayxır, Çalxanqala və s.) meydana gəlmişdir. Bu abidələr Azərbaycanın, eyni zamanda, Naxçıvanın Yaxın Şərqin yüksək inkişaf tapmış mədəniyyət mərkəzləri ilə əlaqələrini aşkara çıxarmışdır. Naxçıvanın ayrı-ayrı tarixi dövrlərə aid yaşayış məskənləri, siklop tikililəri, maddi mədəniyyət və memarlıq abidələri, qalaları, istehkamları, inşaat materialları, tikinti texnikası və s. öz zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir.

Naxçıvan Azərbaycanda yüksək bir yerdə salınmış və möhkəmləndirilmiş, əhalisi gur olan iri şəhərdir. Burada çoxlu saraylar, şəhərətrafı qalalar, malikanələr (köşk) və parad təyinatlı tikililər qurulmuşdur. Şəhərin yaxınlığında daşdan qalalar, qalanın içində isə mədrəsə və məscidlər tikilib. Qalanın içində bulaq var. Bütün inşaat kirəcdən və bişmiş kərpicdən aparılırdı. Üç və dördmərtəbəli köşklərin əksər qismi qalalardır. Şəhərin ətrafında kəndlər (savad) və axar suları var. Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin paytaxtı olduqdan sonra Naxçıvan Azərbaycanın siyasi, iqtisadi, mədəni və sənətkarlq mərkəzinə çevirildi, möhtəşəm memarlıq abidələri və əzəmətli ansambllarla zənginləşən şəhərin ərazisi Araz çayına kimi genişləndi.

Araz üzərindən salınmış körpü Naxçıvanın beynəlxalq ticarət yolları – Uzaq və Yaxın Şərq ölkələrini Avropa ilə birləşdirən Böyük İpək yolu ilə bağlayırdı. Memar Əcəmi Naxçıvaninin başçılığı ilə Möminə Xatun türbəsinin yerləşdiyi ərazidə Atabəylər Memarlıq Kompleksi yaradılmışdı. Kompleksə Atabəylər sarayı, Cümə məscidi, mədrəsə, dövlətxana, Mömünə Xatun türbəsi, qoşa minarəli baştağ və sair abidələr daxil idi.

Naxçıvan ərazisinə gəlmiş Övliya Çələbi, Tavariye, Şarden, Dübua de Monpere, Moryer, Robert Ker Perter kimi Şərq və Avropa tarixçilərini, coğrafiyaşünaslarını, səyyahları, missionerləri də heyrətləndirmişdir. Məşhur sənətşünas M. V Alpatov yazırdı ki, Firdovsi və Nizami kimi Şərqin klassiklərinin əsərlərində olan bəşəri təravət Naxçıvan abidələrində var. Görkəmli türkoloq Murad Acı isə tarixi və mədəni abidələrlə zəngin olan Naxçıvan diyarını "İkinci Altay" adlandırmışdır. Naxçıvan şəhərinin mərkəzi küçələrinin birində, Möminə Xatun türbəsinə yaxın bir ərazidə memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin abidəsi ucaldılıb.

Naxçıvan memarlıq məktəbi dəqiq riyazi hesablama metodlarına əsaslanırdı. Abidələr dəqiq hesablanma və ölçmələr, planlaşma, yerləşmə, ornamentlərin və kitabələrin dəqiq düzülməsi əsasında tikilirdi. Abidələrin modul sistemi, mütənasiblik sxemləri, tağların və günbəzlərin quruluşu, səkkizkünc səthlərin dəqiq ölçüsü riyazi hesablamasız mümkün deyildi. Bu məktəbin təsiri ilə Yaxın Şərq ölkələrində bir sıra memarlıq kompozisiyaları yaradılmışdır. Naxçıvan memarlığı yalnız daş memarlıq abidələri ilə deyil, əsas inşaat materialı qırmızı bişmiş və bənövşəyi rəngli kaşılı kərpiclər olan abidələrlə də məşhurdur (İmamzadə memarlıq kompleksi və s.).

Monqol istilaları nəticəsində əvvəlki əzəmətini itirmiş, Elxani hökmdarları dövründə digər Azərbaycan şəhərləri kimi dirçəlmiş, XIV əsrin II yarısında Çobani və Cəlairi əmirləri arasındakı dağıdıcı müharibələrdən zərər çəkmiş, Qızıl Orda xanı Toxtamışın və Əmir Teymurun yürüşləri zamanı qətl-qarətlə üzləşmiş, XVI əsrdə dəfələrlə əldən-ələ keçmiş, XVII əsrin I yarısında iki dəfə dağıntılara məruz qalmış Naxçıvan əski əzəmətini, Azərbaycanın siyasi-iqtisadi, mədəni həyatındakı aparıcı rolunu və mövqeyini itirmişdir. Hərbi-siyasi hadisələr Culfa, Ordubad, Əylis kimi mədəni mərkəzlərə də xeyli zərər yetirmişdi.

Şəhərdə 3–4 mərtəbəli yaşayış evləri, əsilzadə sarayları, çoxlu məscid, dini ziyarətgahlar, zəngin tərtibatlı hamamlar və sair ictimai binalar olmuşdur ki, onların da bir qismi dövrümüzə çatmışdır. Naxçıvanın xatirə abidələrindən İmamzadə türbəsi, Yusif Küseyir oğlu türbəsi (1162), buzxana (XIV əsr) dövrümüzədək qalmışdır. Səfəvi–Osmanlı müharibələri dövründə dəfələrlə dağıdılmasına baxmayaraq, Naxçıvan XVIII əsrədək qiymətli memarlıq abidələri ilə zəngin idi. Türk tarixçi – səyyahı Övliya Çələbinin məlumatına görə, XVII əsrdə Naxçıvanda 10200 "örtülü böyük ev", 40 məscid, 20 karvansara, 7 hamam və bazarlar olmuşdur.

Son illər Naxçıvan şəhərindəki memarlıq abidələrinin bir qismi – Möminə Xatun türbəsi, İmamzadə türbəsi, Zaviyyə məscidi, Cümə məscidi, İsmayıl xan hamamları (XVIII – XIX əsrlərə aid iki hamam), Naxçıvan xan sarayı və onlarla tarixi binalar bərpa edilərək əvvəlki görkəminə qaytarılmışdır. Naxçıvan şəhəri baş plana əsasən genişləndirilmiş, boş sahələrdə yeni yaşayış massivləri salınmış və yenidənqurma işləri aparılmışdır.

Burada memarlıq sənəti yüksək səviyyəyə çatmış, Azərbaycan memarlığının özünəməxsus orijinal sənət üslubu yaranmışdır. Bu üslub sonralar geniş yayılaraq "Naxçıvan memarlıq məktəbi" adı ilə tarixə daxil olmuşdur. Bu məktəb bəşəriyyətə Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani, Əmirəddin Məsud Naxçıvani, Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Naxçıvani kimi memarlar, sənətkarlar vermişdir. Bu dövrdə həndəsə və riyaziyyat elmləri də yüksək dərəcədə inkişaf etdiyindən bu elmi bilik və vərdişlərin tətbiq olunduğu sahələrdən biri də memarlıq olub.

Naxçıvan şəhəri Naxçıvan Muxtar Respublikasının siyasi mərkəzi olmaqla yanaşı, eyni zamanda həm də mədəni mərkəzidir. Ümumilikdə şəhərdə 21 muzey və muzeytipli müəssisə, 1 muzey filialı fəaliyyət göstərir.

Şəhərdə yerləşən Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Ədəbiyyat Muzeyi, Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyi, Naxçıvan Dövlət Xalça Muzeyi, Hüseyin Cavidin ev muzeyi, Cəlil Məmmədquluzadənin ev muzeyi, Cəmşid Naxçıvanskinin ev muzeyi, Bəhruz Kəngərlinin ev muzeyi, Heydər Əliyevin ev muzeyi və son dövrlərdə yaradılmış Açıq Səma Altında muzey maraqlı eksponatları ilə diqqət mərkəzindədir.

Naxçıvan şəhərində yerləşən üç tarixi memarlıq abidəsi də muzey kimi fəaliyyət göstərməkdədir. Bunlardan biri, XII əsrdə Əcəmi Naxçıvaninin inşa etdiyi Möminə Xatun türbəsidir. Türbə Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin hökmdarı, Məhəmməd Cahan Pəhləvanın sifarişi ilə inşa edilmişdir. Digəri isə eyni memar tərəfindən 1162-ci ildə inşası tamamlanmış Yusif Küseyir oğlu türbəsidir. Üçüncü abidə isə Hüseyn Cavidin məzarı üstündə ucaldılmış Hüseyn Cavid türbəsidir. 2016-cı ildə Naxçıvan şəhərində Bəhruz Kəngərli adına rəssamlar parkının açılışı olmuşdur.

1896, 1904 və 1926-cı illərdə Naxçıvanın Qızılburun adlanan ərazisində daş qutu qəbir abidələrin tədqiqi zamanı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablar aşkarlanıb. Naxçıvan mədəniyyəti adı ilə yanaşı, bu mədəniyyəti Boyalı Qablar mədəniyyəti də adlandırmışlar. Bu mədəniyyət eyni zamanda yalnız erməni arxeoloji ədəbiyyatında bir müddət Qızılvəng mədəniyyəti kimi tanınmışdır. Bunun da əsas səbəbi Naxçıvan mədəniyyətinə aid olan ilk əşyaların ilk dəfə Qızılvəng monastırı yaxınlığında aşkarlanması olmuşdur. Qızılvəng boyalı qabları ilə oxşar keramika nümunələri Türkiyədə (Van, Qars, Ərzurum), Cənubi Azərbaycanda (Göytəpə, Havtavan təpə, Dinta təpə, Trialeti kurqanlarından), Ermənistanda (Təzəkənd), Gürcüstanda aşkar edilmişdir.

Tunc və İlk Dəmir dövrlərinə (e.ə. III minillik-I minilliyin əvvəlləri) aid arxeoloji mədəniyyət hesab olunur. Boyalı Qablar mədəniyyəti üçün erkən şəhər mədəniyyəti (Kültəpə, Qədim Naxçıvan, Oğlanqala, Qazançı qalası, Govurqala, Qalacıq və s), yaşayış yerləri (Şortəpə, Nəhəcir, Çalxanqala), qala tipli yaşayış yerləri, istehkamlar, torpaq və daş qutu qəbirlər, kurqanlar xarakterikdir.

Naxçıvan mədəniyyəti dörd inkişaf mərhələsi keçmişdir. Qabların yarandığı dövr bu mədəniyyətin ikinci mərhələsinə aiddir. Əgər e.ə. XX–XVII əsrləri əhatə edən I mərhələ üçün qırmızı rəngli monoxrom naxışlı (qara rəngli) qablar səciyyəvidirsə, e.ə. XVII–XV əsrləri əhatə edən II mərhələ üçün mürəkkəb həndəsi motivlər, insan, heyvan və quş rəsmləri (II Kültəpə, Şahtaxtı, Qızılvəng) ilə zövqlə naxışlanmış boz və sarı rəngli, polixrom qablar xarakterikdir. Birinci mərhələdə qara və boz rəngli, qismən cilalı, cızma, çərtmə, basma və yapma naxışlı sadə saxsı nümunələr təsadüf edilir. Bu mərhələdə boyalı qablar dalğalı, sınıq və düz xətlər, bucaq, üçbucaq, trapesiya, romb və dairələrlə bəzədilmişdir. Bəzi qabların (Nəhəcir və Yaycı yaşayış yerləri) üzərində insan, keçi, maral və quş təsvirləri var. İkinci mərhələni əks etdirən qabların üzəri isə əsasən açıq çəhrayı və sarı rənglə örtülmüş, tünd qırmızı, qəhvəyi, qara və ağ rənglərlə bəzədilmişdir.

Naxçıvan mətbəxi, bir çox özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Naxçıvan mətbəxində küftə bozbaş, çölmək pitisi, bozartma, çığırtma, dolma, kabab, xaş, əriştə, umac və s. geniş rast gəlinir. Burada yeməklərin şahı plov hesab edilir. Naxçıvanda çörəyin çeşidli növləri var: qalın və incə təndir lavaşı, dəstana, kömbə, fətir və s. Plovun əti isə növbənöv olur və qoyun, mal, toyuq ətindən, çərəzdən (qoz, fındıq, şabalıd), meyvə qurularından (ərik, gavalı, alça və s.), göyərtilərdən və s. istifadə etməklə hazırlanır. Naxçıvan mətbəxi xəmir xörəkləri ilə də məşhurdur: buğda unu və düyü unundan hazırlanmış halvalar, xəşil, quymaq və s.Süd və süd məhsullarından hazırlanan südaşı, bulama, qatıqaşı, qatıqlama, dovğa, ayranaşı, qurutaşı və s. Naxçıvan mətbəxində xüsusi yeri var. Naxçıvanda lülə kabab, tikə kabab, basdırma kabab, toyuq kababı, tava kabab, saciçi və s. kabab növləri bişirilir. Kabab adətən qoyun və mal ətindən, həmçinin quş ətindən də bişirilir. Naxçıvan göl və çaylarında müxtəlif növ balıqlar yaşayır. Naxçıvan mətbəxində balıq yeməklərinin öz yeri var: balıq kababları, qızartmaları, balıq basdırması və s.

Naxçıvan mətbəxi yeməklə bərabər cürbəcür şərbətlər, meyvə şirələri, şorabalar, salatlarla zəngindir. Naxçıvanın özünəməxsus şirniyyatları Ordubad qayqanağı və paxlavası, şəkərbura, növbənöv kətələr, bükmələr və s. geniş yayılıb. Naxçıvanın ekoloji təmiz havası, günəş şüasının bolluğu və digər amillərin təsiri nəticəsidir ki, Naxçıvanda meyvə, tərəvəz və digər məhsullar öz dadı və keyfiyyəti ilə fərqlənirlər. Naxçıvan mətbəxi mineral suları ilə də zəngindir. Digər bölgələrdən fərqli olaraq burda ət bol yağda qovrulur və qış fəsli ərzində qovurma adı ilə istifadə olunur.

Keppenin iqlimlər təsnifatına görə, Naxçıvan şəhəri , yarımsəhra iqliminə malikdir. Burada qış qısa, soyuq və qarlı, yay uzun, quru və çox isti keçir.

Respublika tabeli şəhər olan Naxçıvanda iki bələdiyyə fəaliyyət göstərir.

• Ağabəylilər / Ağabəylər məhəlləsi – Naxçıvan şəhərinin ən qədim məhəllələrindən biridir. Adı Kəngərli mənşəli Ağabəylilər nəsli ilə bağlıdır. Bəzi mülahizələrə görə məhəllə indiki Heydər Əliyev prospekti ilə Atatürk küçəsinin kəsişməsindən Böyük bağa (keçmiş "Padşahlıq bağı"na) qədər olan ərazidə yerləşirmiş. Məhəllə adının mənşəyi Kəngərli elinin əsas qollarından biri olan Ağabəyli tayfasının adı ilə bağlıdır. Kəngərlilərin Ağabəylilər tayfası Naxçıvan şəhəri və ətraf kəndlərdə yaşamışlar. Naxçıvan diyarının və Dərələyəz mahalının kəndlərində yaşayan Ağabəylilər maldarlıq, əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olmuşlar. Bu tayfa adına XVI-XVII əsrlərə aid qəbalə sənədləri və digər mənbələrdə rast gəlinir. Ağabəylilər Naxçıvan xanlığının ictimai-siyasi həyatında yaxından iştirak etmiş, "Nadir şah Əfşarın hakimiyyəti dövründə (1736–1747) sarayda məsul vəzifələrdə işləmiş, bir qismi vəkilliklə məşğul olmuşdur. Ağabəylilər tayfasına öz aralarından çıxmış vəkil və ağsaqqallar rəhbərlik edirmiş.
• Anbar məhəlləsi – Naxçıvan şəhərində, indiki "Yaşıl aptek" yerləşən yaşayış binasının yerində qədimdə mövcud olmuş bazara gələn kəndlilər və Yaxın Şərq ölkələrindən gələn tacirlər satacaqları malları bir neçə günlüyə indiki mədəniyyət sarayı ilə üzbəüz binaların yerində mövcud olmuş anbarlara yığırdılar. Buna görə də ətraf ərazi Anbar məhəlləsi adlandırılırdı. Məhəllədə mehmanxana, yeməkxanalar, çayxanalar, məscid və sairə olmuşdur. Məhəllə bir neçə yüz illik tarixə malikdir. Onun adına XVII əsrə aid sənədlərdə rast gəlinir.
• Atabəylər məhəlləsi – Məhəllənin adı Naxçıvan şəhərinin tarixində mühüm rol oynamış və onu paytaxt şəhərə çevirmiş Atabəylər (Eldənizlər) sülaləsinin adı ilə bağlıdır. Məhəllə şəhərin qədim tarixə malik olan ərazisində yerləşməklə öz tarixi memarlıq abidələri ilə diqqəti cəlb edir. Əcəmi seyrangahı yaxınlığında yerləşən məhəllədə, Möminə Xatun türbəsi, Naxçıvan Xan Sarayı kimi dəyərli memarlıq abidələri yerləşir.
• Buzxana məhəlləsi – Yaşlı nəslin nümayəndələri şəhərin bir neçə yerində buzxana olan yerlərin olduğunu təsdiqləyir, ancaq məhz Buzxana məhəlləsinin yerini xatırlaya bilmirlər. Qeyd edək ki, Azərbaycan ərazisində "buzxana"lann ən böyüyü Naxçıvandakı İmamzadə türbəsi kompleksi yaxınlığında olsa da, məhəllə həmin ərazidə yerləşməyib. Buzxana məhəllə adı böyük mütəfəkkir C. Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları" adlı əsərində də işlənmişdir: "Xudayar bəy üz qoydu bazara. Yeddi girvənkəlik qəndlərdən bir kəllə alıb vurdu geyməsinin altma və bazardan çıxıb Buzxana məhəlləsini tutub başladı getməyə". Müəllifin bu fikrini əsas götürüb belə təxmin edirik ki, Buzxana məhəlləsi keçmiş şəhər bazarına yaxın ərazidən (Arxivlər idarəsi, Zaviyyə məscidi yaxınlığından) başlamış və şəhərin mərkəzi hissələrində yerləşmişdir.
• Cıdıllı məhəlləsi – Məhəllə vaxtilə şəhərin kənar ərazisi hesab olunmuş indiki Naxçıvan Dövlət Dram Teatrının yerləşdiyi əraziləri, ətrafdakı bağlıq sahəni əhatə etmişdir. XX əsrin 40–50-ci illərinə kimi məhəllənin geniş ərazisində cıdır yarışları keçirildiyindən xalq arasında məhəllə Cıdırlı məhəlləsi adlandırılmışdır. Fonetik səslənmədə (assimilyasiya) "r" samitinin "l" samiti ilə əvəzlənməsi məhəllənin adının sonralar Cıdıllı məhəlləsi kimi yaddaşlarda qalmasına gətirib çıxarmışdır.
• Cığatay məhəlləsi – Naxçıvan şəhərinin ən qədim məhəllərindən biridir. Məhəllənin salınma tarixi XIII əsrə təsadüf edir. Bu dövrdə monqollar Azərbaycanı işal etmiş və monqol mənşəli Hülakülər sülaləsi Azərbaycanda hakimiyyətə gəlmişdi. Azərbaycana gələn monqolların arasında bir sıra türkdilli tayfalar, o cümlədən cığataylar da olmuşdur. Monqolların Naxçıvandan çəkilməsindən sonra Azərbaycana gəlmiş cığataylar kəngərlilərin tərkibinə qarışmış, şəhərin müəyyən hissəsini özləri üçün yaşayış yeri seçmiş və orada məskunlaşmışdırlar.
• Çaparxanlı məhəlləsi – Məhəllənin adının "çapar" sözü ilə əlaqədar olduğu güman edilir. Keçmişdə çaparların, qasidlərin çoxu bu məhəllədə yaşadığından məhəllənin bu cür adlandırıldığı, ilkin adının isə "Çaparxana" olduğu mülahizəsi irəli sürülmüşdür. Sonrakı dövrdə Naxçıvan şəhərində yaradılmış ilk poçt məntəqəsi də məhz Çaparxanlı məhəlləsində yerləşmişdir.
• Dabbaqxana məhəlləsi – Naxçıvan şəhərinin sənət və peşə ilə bağlı məhəlləsi. Məhəllə naxçıvanlıların qədim zamandan dəri aşılamaqla məşğul olduqlarını təsdiqləyir. Hazırda mövcud olmayan həmin məhəllənin yerində eyniadlı çeşmə qalmışdır.
• Dizə məhəlləsi – "Dizə" toponimi Naxçıvan MR ərazisində geniş yayılmışdır. Muxtar respublikanın əksər rayonlarında belə yer adları vardır. Mütəxəssislərin fikrincə "dizə" bir neçə ailənin yığışıb kiçik bir məhəllədə, yaxud kənddə məskunlaşması deməkdir. Dizə məhəlləsi şəhərin indiki məişət xidmət evi, elmi mərkəz, avtovağzala qədər olan ərazisini əhatə etmişdir.
• Əlixan məhəlləsi – Məhəllənin adı Azərbaycanın zadəgan sülalələrindən biri olan Əlixan sülaləsinin adı ilə bağlıdır. Azərbaycan yazıçı və dramaturqu Hüseyn Cavid də məhz bu məhəllədə doğulmuş və yaşamışdır. Ədibin Naxçıvan şəhərindəki ev muzeyi də hazırda bu məhəllədə yerləşir.
• Ərsəni məhəlləsi – Naxçıvan şəhərində mövcud olmuş və adı yaddaşlardan silinmiş məhəllə adıdır. Bu ada XVI-XVIII əsrlərə aid qəbalə sənədlərində təsadüf olunur. Sənəddən aydın olur ki, məhəllə şəhərdəki Qaraçuq məhəlləsinin yanında, Xeyrabad bağına yaxın ərazidə yerləşirmiş. Ehtimal edirik ki, Ərsəni sözü "meydan, sahə", "qiyamətdə dirilən ölülərin toplanacağı meydan" mənasında işlənən ərəb mənşəli Ərəsat sözünün fonetik dəyişikliyə uğramış variantıdır.
• Xıncov məhəlləsi – Xıncov məhəlləsi Naxçıvan şəhərinin ən böyük məhəllələrindən biridir. Məhəllə SSRİ dövründə "Oraq kolxozu" adlandırılırdı. Bu məhəllənin əhalisi əsasən kəndlərdə dolana bilməyən və ya kənd həyatı yaşamaq istəmədiyindən Naxçıvana köçən sakinlərdən ibarət olmuşdur. Onların çoxu xüsusilə Böyük Vətən Müharibəsi (1941–1945) illərində Naxçıvan (indiki Babək) və Şahbuz rayonlarının kəndlərindən köçərək burada məskunlaşmışdılar. Xıncov məhəlləsinin adı çox güman ki Babək rayonunda yerləşən Xıncab kəndiylə eyni mənşəlidir. Həmçinin Kəngərli rayonunda da Xıncab kəndi mövcuddur. Hər iki kəndin adı farsca "xinq / xınq" (boz, tutqun, bulanıq) və "ab" (su) sözlərindən qurulub, və "bulanıq su, tutqun çay" mənasını verir.
• Xoylu (və ya Xoşulu) məhəlləsi – Naxçıvan şəhərində, XVIII əsrin axırlarında Güney Azərbaycanın Xoy şəhərindən köçüb gələrək, Əcəmi Seyrangahının bazar səmtində məskunlaşanlar tərəfindən salınmışdır. Qızlar bulağından başlayaraq Xandikinin aşağısı həmin məhəllə əraziləridir. Əvvəllər oradakı əhali Bazar çayı üstündəki su dəyirmanlarını işlədər və göy-göyərti əkib becərməklə məşğul olardılar. Məhəllədə çoxillik tut, ərik, qoz ağacları ilə bərabər kol bitkilərindən nar, əncir də becərilir.
• Kəngərli məhəlləsi – Naxçıvan şəhərinin ən mühüm məhəllərindən biridir. Məhəllə qədimdən şəhər zadəganlarının, hökmdar və hakimlərin imarətlərinin yerləşdiyi ərazi kimi tanınmışdır. Məhəllənin adı eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq Naxçıvanda məskunlaşan qədim türk tayfasının – kəngərlilərin adı ilə bağlıdır. Vaxtilə Naxçıvan qalasının ən çox müdafiə olunan hissəsində salınmışdır.
• Komayıl / Gömayıl məhəlləsi – Bu məhəllə Sarvanlar məhəlləsinin sol tərəfində, kiçik bir ərazini əhatə etmişdir. Məhəllə sakinlərinin deyilənə görə İrəvan çuxuru elindən (Dəvəli-Üçkilsə) köçüb gələn soydaşlarımız olmuşlar. 1937-ci il siyahıya almasında bu məhəllənin sakinlərinin 70–75 faizinin İsmayılov soyadı daşıdıqları müəyyən edilmişdir ki, bu da onların bir tayfaya mənsub olmaları ehtimalını gücləndirir. Məhəllə sağ tərəfdən Qızlar bulağına söykənmiş, Bazar çayı ilə gur sulu çeşmələri əkin yerlərinin suvarılmasına şərait yaradırdı. Bu məhəllədə çoxillik tut ağacları ilə bərabər nar, əncir, zirinc və başqa kol bitkiləri də əkilib becərilir.
• Qala məhəlləsi — Qala məhəlləsi Möminə Xatun türbəsinin yaxınlığında, Xoylu və Atabəylər məhəllələri ilə qonşuluqda olub, yay teatrının və mədəniyyət sarayının ətrafındakı ərazini əhatə etmişdir.
• Qaraağac məhəlləsi – Məhəllə indiki tikinti-quraşdırma idarəsinin yerləşdiyi ərazini və ətrafları əhatə etmişdir. 1918-ci ildə məhz bu məhəllənin gəncləri toplaşaraq Naxçıvana hücuma keçən ermənilərə qarşı yerli özünümüdafiə dəstələri yaratmağa başlamışdılar.
• Qurdlar məhəlləsi – Naxçıvan şəhərinin ən qədim məhəllələrindən biridir. Bərdə və Ağdam rayonlarında, habelə Gürcüstanın Marneuli (Sarvan) şəhəri (tarixi Borçalı mahalı ətrafları) yaxınlığında da Qurdlar adını daşıyan kəndlər mövcuddur.
• Pirqəmiş məhəlləsi – Naxçıvan şəhərinin qədim məhəllələrindən biri. Pirqəmiş məscidi burada yerləşir. Məscidin ətrafında yeraltı suların üzə çıxmasından qamışlıq əmələ gəlmişdir. Məhəllədə çoxillik tut, ərik, qoz, armud və başqa ağaclar əkilib becərilir. Əvvəllər Bazar çayından əraziyə "Söyüdlü arx" ilə su axıb gələrdi.
• Sallaqxana məhəlləsi – Naxçıvan şəhərinin sənət və peşə ilə bağlı olan məhəllələrindən birdir. Məhəllənin adı, ərəbcə "sallaq" (qəssab) və farsca "xana" (ev) sözləri əsasında yaranmışdır. Şəhərdə arabaçı, faytonçu işləyənlərin, qəssablıqla məşğul olanların əksəriyyəti bu məhəllədə yaşayırdı.
• Sarvanlar məhəlləsi – Naxçıvan şəhərinin ən mühüm məhəllələrindən biridir. Məhəllənin adı Kəngərlilərin bir qolu olan Sarvanlar sülaləsinin adı ilə bağlıdır. Tədqiqatçı T. Əhmədov sarvan sözünün irani mənşəli olub "sar" (dəvə) və "van / ban" (qoruyan) sözləri əsasında yaranıb, "dəvəçi", "dəvə saxlayan" anlamını ifadə etdiyini vurğulayır. Məhəllənin sakinləri XX əsrin 40–50-ci illərinə qədər daha çox dəvəçilik, arabaçılıq və faytonçuluqla məşğul olmuşlar. Sarvanlar sülaləsi müxtəlif tirələrə bölünüb ayrı–ayrı ərazilərdə yaşasalar da, tayfa adını qoruyub saxlamışlar. Müasir Ermənistan (tarixi Qərbi Azərbaycan ərazisi) ərazisində də, əhalisi Azərbaycan türklərindən ibarət olan Sarvanlar kəndi olmuşdur.
• Söyüdlübilan məhəlləsi – Naxçıvan şəhərində qədim məhəllə adlarından biri. Məhəllə adı XIX əsrin sonlarına qədər əhali arasında işlədilmiş və tədricən unudularaq yaddaşlara köçmüşdür. Əhalinin dediyinə görə Bazarçaydan çəkilən arx məhəllədən keçdiyi və arx ətrafında söyüd ağacları əkildiyinə görə bura "Söyüdlü arx" da deyilmişdir. Mənbələrin məlumatına görə 1899-cu ildə böyük rus şairi A. S. Puşkinin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə Söyüdlü bilan küçəsinə onun adı verilmişdir. Küçə 1990-cı il hadisələrinə qədər A. S. Puşkinin adını daşımış, sonra küçənin bir hissəsinə , digər hissəsinə isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adı verilmişdir. 1993-cü ildə küçənin M. Rəsulzadə adlanan hissəsi İstiqlal adı ilə əvəzlənmişdir. Ümumiyyətlə, toponimin mənası küçədəki söyüd ağaclarının çoxluğu ilə əlaqələndirilir. Tədqiqatçıların bir hissəsinin yazdığına görə, toponimin "bilan" hissəsi ruscadakı "plan" sözünün təhrif olunmuş forması olub, "düz küçə" mənasında işlənir, lakin digərləri "bilan" komponentini türk dillərində "məhəllə", "dəhliz", "küçə" mənasında işlənən balan//palan sözü ilə bağlayırlar. Bakı şəhərində də "bilan" sözünün iştirakı ilə Zərgər palan məhəllə adı indi də işlədilir. Türk dilinin bəzi dialekt və şivələrində də palan sözü məhəllə mənasında açıqlanır. Şəmsəddin Saminin lüğətində "bilan" sözü "yüksək boğaz, Tağ sırtının alçaqca, lakin yerlə mürtəfı bir belindən keçən yol" şəklində açıqlanır. Hinduşah Naxçıvaninin "Əs-siyah əl-əcəmiyyə" adlı əsərində də "balan" sözü "dəhliz" mənasında təqdim olunur. Beləlikcə, Söyüdlü palan məhəllə adı canlı danışıq dilində Söyüdlü bilan şəklinə düşmüşdür. Naxçıvanda indiki Puşkin küçəsinə "Bilan" deyərdilər — məsələn, "Gəlin gedək bilana gəzməyə".
• Şahab məhəlləsi – Tədqiqatçıların fikrincə məhəllənin adı, çox güman ki, ərazisində vaxtilə gur su, yaxşı su olmasına görə, fars dilində eyni mənada işlənən "şahab" sözü ilə bağlıdır. Başqa bir fərziyyəyə görə isə, Naxçıvan şəhərinin dörd əsas məhəlləsindən (Sarvanlar, Əlixanlı, Şahab, Qurdlar) Şahab məhəlləsinin adı, Qurdlar məhəlləsi istisna olmaqla, kəngərli tayfasının eyniadlı nəsillərinin (sarvanlar, əlixanlılar) adı ilə bağlı olan Sarvanlar və Əlixanlılar məhəllələri kimi, bu tayfanın Şahbanular tirəsinin adındandır. Bu mülahizəyə görə, "Şahab" toponimi "Şahbanular" etnoniminin xalq dilində dəyişdirilmiş formasıdır.
• Zaviyə / Zəviyyə məhəlləsi – Məhəllənin adı ərəb dilində "bucaq" anlamına gəlir. Farsdilli mənbələrdə isə bu söz "müqəddəs yer" anlamında işlədilir. Tarixi memarlıq abidəsi olan Zaviyə (Zəviyyə) məscidi də bu məhəllədə yerləşir.

• Babək məhəlləsi – Naxçıvan şəhərində yeni məhəllə. Məhəllənin adı xalq qəhrəmanı, sərkərdə və ictimai xadim Babək əl-Xürrəminin (798–838) adı ilə bağlıdır. Naxçıvan şəhər XDS İK-nin 15 oktyabr 1989-cu il tarixli, 585 nömrəli qərarı ilə təsbit edilmiş və şəhərin 3-cü mikrorayon yaşayış məntəqəsinə Babək məhəlləsi adı verilmişdir. Məhəllə Əlincə məhəlləsinin kəsişməsindən (Heydər Əliyev məktəbinin yanından) Əliqulu Qəmküsar küçəsinin kəsişməsinə (Daş Məhsulları Sənaye kompleksinə) qədər olan sahəni əhatə edir.
• Əlincə məhəlləsi – Naxçıvan şəhərində yeni məhəllə. Məhəllənin adı Əlincə qalasının adı ilə bağlıdır. Naxçıvan şəhər XDS IK-nin 15 oktyabr 1989-cu il tarixli qərarı ilə şəhərdəki 2-ci mikrorayon yaşayış massivinə — Atabəylər məhəlləsinin kəsişməsindən (9 mərtəbənin yanından) Əliqulu Qəmküsar küçəsinin kəsişməsinə (Dəmiryol vağzalına) qədər olan əraziyə Əlincə məhəlləsi adı verilmişdir.

Şəhərdə 2004-cü ildən Naxçıvan Beynəlxalq Hava Limanı fəaliyyət göstərir. Hava limanından Azərbaycanın Gəncə və Bakı şəhərlərinə, Türkiyənin İstanbul şəhərinə və eləcə də əksinə marşrutlar vardır. Həmçinin avqust 2012-ci ildən etibarən Naxçıvan- Zaqatala marşrutu üzrə yeni reys həyata keçirilir.

Muxtar respublikada dəmir yolu nəqliyyatı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Araz çayı boyunca Bakı-İrəvan dəmir yolu xəttinin 190 kilometrə qədəri muxtar respublika ərazisindən keçir. Bu dəmir yolu xəttinin Culfadan keçən hissəsindən Təbriz şəhəri istiqamətində qol ayrılır. Hal-hazırda, Naxçıvan-Ordubad və Naxçıvan-Şərur istiqamətində daxili sərnişin daşıma xidməti göstərilir. Bundan başqa Naxçıvan-Təbriz və əks istiqamətdə sərnişin və yük qatarlarlarının hərəkəti üçün İran İslam Respublikası ilə müqavilə bağlanmışdır.

Orta əsrlərdə şərqin mühüm şəhərlərində olduğu kimi Naxçıvanda da məktəb və mədrəsələr mövcud idi. XIX əsrin I yarısında Naxçıvanda mədrəsə ilə yanaşı, ibtidau rus məktəbləri də açıldı. 15 mart, 1837-ci ildə Naxçıvanda ilk qəza məktəbi fəaliyyətə başladı. Burada şəriət, rus dili, coğrafiya, tarix, rəsm, hesab və sair fənnlər tədris olunurdu. M. T. Sidqi Naxçıvanda "Tərbiyə" ("Məktəbi-tərbiyyə") məktəbini təsis etmişdi. Məktəbdə dövrün qabaqcıl ziyalıları dərs deyirdi.

Naxçıvan, MR – in paytaxtı kimi Azərbaycanın mühüm maarif, elm və mədəniyyət mərkəzlərindən birinə çevirilmişdir. Ümumtəhsil məktəbləri, uşaq bağçaları, məktəbdənkənar uşaq tərbiyyə müəsissələri, musiqi məktəbləri tikilib istifadəyə verilmişdir. Ümumilikdə Naxçıvanda 14 daimi məktəbəqədər müəsissə, 15 ümumtəhsil məktəbi, 3 ali məktəb, 4 orta ixtisas məktəbi, eyni zamanda, C. Naxçıvanski adına Hərbi litseyin filialı, İncəsənət Kolleci var.

Şəhərdə, AMEA – nın elmi mərkəzi, Respublika Dövlət Elm və Texnika Komitəsinin Naxçıvan elm və texnika mərkəzi, klub və kitabxanalar, 3 teatr (C. Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı, Kukla teatrı və H. Cavid poeziya teatrı), Filarmoniya fəaliyyət göstərir.

Naxçıvan MR Ali Məclisinin və Nazirlər kabinetinin orqanı "Şərq Qapısı" (1921-ci ildən), Naxçıvan Şəhər İcra Hakimiyyətinin orqanı "Nuh Yurdu" (1996-cı ildən) qəzetləri nəşr edilir, Naxçıvan Şəhər Poliqrafiya Müəsissəsi (1997-ci ildən "Əcəmi" Nəşriyyat – Poliqrafiya Birliyi) var. Naxçıvanda radio verilişləri 1926-cı ildən, yerli radio verilişləri isə 1930-cu ildən başlamışdır, 1963-cü ildən televiziya mərkəzi işə salınmışdır.

Şəhərdə şahmat məktəbi, "Dinamo" cəmiyyətinin idman kompleksi və stadionu, Olimpiya idman kompleksi fəaliyyət göstərir. Futbol, futzal, güləş, şahmat Naxçıvanda yayımış, inkişaf etmiş idman növləridir. Şəhərin Araz Naxçıvan futzal klubu Avropanın ən güclü futzal klublarından biri olmaqla, dəfələrlə UEFA Futzal Kuboku uğrunda uğurlu mübarizə aparmışdır.Araz Naxçıvan PFK Naxçıvan şəhərini təmsil eden Azərbaycan futbol klubudur. Azərbaycan futbol çempionatının birinci divizionunda oynayır. 2014-cü ildən bəri Azərbaycan Premyer Liqasında mübarizə aparır. 2017-ci ilin iyun ayında başa çatmış sonuncu Naxçıvan Muxtar Respublikasının XV futbol çempionatında birinci yeri tutmuşdur. 2014-cü ildə şəhər Ağır atletika üzrə Dünya Kubokuna ev sahibliyi etmişdir.

• Şəmsəddin Eldəniz — Azərbaycan Atabəylər (Eldənizlər) dövlətinin banisi;
• Məhəmməd Cahan Pəhləvan — Atabəylər dövlətinin ikinci hökmüdarı, Atabəy Şəmsəddin Eldənizin oğlu;
• Əcəmi Naxçıvani — XIII əsr Azərbaycan memarı;
• Səncər Naxçıvani
• Seyfəddövlə Naxçıvani
• Hinduşah Naxçıvani — XIII əsr Azərbaycan tarixçisi, dilçi alim, filosof, ədib, mütərcim, şair, katib, dövlət xadimi;
• Məhəmməd Naxçıvani — XIII əsr Azərbaycan tarixçisi, dilçi alim, filosof, ədib, mütərcim, şair, katib, dövlət xadimi;
• Nəcməddin Naxçıvani — XIII əsr Azərbaycan filosofu;
• Əhməd Naxçıvani — orta əsrlər Azərbaycan memarı;
• Nemətullah Naxçıvani — XVI əsr Azərbaycan filosofu, sufi alim;
• Kəlbalı xan Kəngərli — Naxçıvan xanı;
• Ehsan xan Kəngərli (general-mayor) — Naxçıvan xanı, general-mayor, Naxçıvan xanı Kəlbəli xan Kəngərlinin oğlu, Naxçıvanski soyadının ilk daşıyıcısı;
• Ehsan xan Naxçıvanski (polkovnik-leytenant) — polkovnik-leytenant, Naxçıvan xanı Ehsan xan Kəngərli/Naxçıvanskinin nəvəsi;
• Abbasqulu xan Kəngərli — Naxçıvan xanı;
• Qönçəbəyim — şair, Naxçıvan xanlığının axırıncı xanı Ehsan xan Kəngərlinin qızı;
• Hüseyn xan Naxçıvanski — Rusiya hərbçisi, Süvari generalı, general-adyutant;
• Cəmşid Naxçıvanski — Azərbaycanın məşhur hərbi xadimi, briqada komandiri (kombriq). Kəngərli sülaləsinin sonuncu generalı;
• Bəhruz Kəngərli — Azərbaycan rəssamı, Azərbaycan peşəkar təsviri incəsənətinin ilk nümayəndəsi, realistik dəzgah (molbert) rəngarlığının banisi;
• Cəlil Məmmədquluzadə — Azərbaycan yazıçı, dramaturq, jurnalist, ictimai-xadim, "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin banisi;
• Nazlı Nəcəfova — Naxçıvanda ilk qəzlar məktəbinin yaradıcısı; Az. SSR əməkdar müəllimi;
• Heydər Əliyev — SSRİ Nazirlər Soveti Sədrinin Birinci müavini, Azərbaycanın dövlət xadimi, Azərbaycan Respublikasının üçüncü Prezidenti;
• Əmiraslan Əliyev — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı;
• Həsən Əliyev — Azərbaycan EA-nın ilk akademiklərindən biri, EA Coğrafiya İnstitutunun direktoru;
• Əliqulu Qəmküsar — şair, jurnalist, publisist;
• Hacı Əliyev — Səbəst güləş üzrə üçqat dünya və Avropa çempionu, 2019-cu il II Avropa Oyunlarının qalibi, 2016-cı il XXXI Olimpiya Oyunlarının bürünc mükafatçısı;
• Həsən Abdullayev — Görkəmli Sovet və Azərbaycan fiziki, elm təşkilatçısı, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, AEA akademiki, Azərbaycan EA prezidenti, SSRİ və Rusiya EA yeganə azərbaycanlı müxbir-üzvü, AMEA Fizika institutunun qurucusu və direktoru (1957–1993), SSRİ-də selen və tellur tədqiqatları məktəbinin banisi, Azərbaycan fizikasının "atası";
• Afiyəddin Cəlilov — Siyasətçi, dövlət xadimi, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədr müavini, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
• Zərifə Əliyeva — Oftalmoloq-alim, Azərbaycan EA akademiki.
• Yühənnas Seyidov — Görkəmli alim, Azərbaycanda bərk cisimlər fizikasının əsasını qoyan nəzəriyyəçi fizik, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, Azərbaycan EA müxbir üzvü, Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı, Azərbaycan EA Fizika İnstitutunun laboratoriya müdiri;
• Yəhya Məmmədov — ADU (indiki BDU) rektoru, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, Azərbaycan EA-nın (indiki AMEA) müxbir üzvü, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor.
• Abbas Zamanov — tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, mətnşünas, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycanın Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan EA müxbir üzvü, Türk Dil qurumunun (Türkiyə) müxbir üzvü, Səlcuq Universitetinin (Türkiyə) fəxri doktoru;
• Şamil Mahmudbəyov — rejissor, Əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycan SSR Dövlət mükafatı laureatı;
• Ramiz Mirişli — bəstəkar; Azərbaycan SSR Xalq artisti, professor;
• İbrahim Məmmədov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin zabiti, Birinci Qarabağ Müharibəsinin şəhidi, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı;
• Əli Məmmədov — polis zabiti, Azərbaycan Milli Qəhrəmanı;
• Sabir Hacıyev — Nəzəriyyəçi fizik, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, Azərbaycan EA müxbir üzvü, ADU (indiki BDU) Fizika fakültəsinin dekanı, "Maddə quruluşu" kafedrasının müdiri;
• Ruben Orbeli — Sovet arxeoloqu, tarix elmləri doktoru, professor, SSRİ-də əsas sualtı arxeoloqlardan biri;
• Həmid Qasımbəyov- hərbçi, vitse-admiral;
• Şeyx Məhəmməd Rasizadə — din xadimi, müəllim, şair;
• Hüseyn Cavid Rasizadə — Dahi Azərbaycan şairi, yazıçı və dramaturq, Azərbaycan ədəbiyyatında romantik realizmin banisi;
• Əlirza Rasizadə — maarifçi, , marksist inqilabçı, siyasi və dövlət xadimi, Azrevkomun komissarı və Naxçıvan MSSR-in qurucularından biri;
• Şamil Rasizadə — dövlət xadimi, Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatı naziri (1963–1970) və Azərbaycan SSR Nazirlər Şurası sədrinin müavini (1970–1984);
• Əli Rasizadə — azərbaycan mənşəli Sovet və ABŞ alimi, tarix elmləri doktoru, Kolumbiya Universitetinin tarix və siyasi elmlər professoru, , XX əsrin tarixi üzrə çoxsaylı əsərlərin və "Rasizadə alqoritmi" adlı tipoloji modelin müəllifi. ABŞ-də və dünyada Alec Rasizade kimi tanınır;
• Əli Babayev — hərbçi, partizan, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı İtaliya partizan hərəkatının üzvü;
• Nikolay Zolotarevski — inşaatçı-mühəndis, general-polkovnik. Sosialist Əməyi Qəhrəmanı;
• Qalina Bıstrova — Yüngül atletika üzrə üç qat Avropa çempionu, ;
• Həmid Qasımbəyov — sovet hərbçisi, Vitse-admiral;
• Vladimir Makoqonov — sovet şahmatçısı, qrossmeystr;
• Hacı Hacıyev — Baytar-alim, Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor, Azərbaycan EA müxbir-üzvü, Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti) elmi islər üzrə prorektoru;
• Məmməd Əsgərov — Dövlət xadimi, Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatı naziri;
• Fərəməz Maqsudov — Görkəmli riyaziyaytçı alim, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, AMEA akademiki, Azırbaycan MEA prezidenti, Riyaziyyat və Mexanika institutunun direktoru;
• Həmid Arzulu — şair, dramaturq, tərcüməçi, filologiya elmləri doktoru;
• Şahmar Mövsümov — Dövlət xadimi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin köməkçisi;
• Əyyub Quliyev — Azərbaycan astronomu, Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, Azərbaycan EA müxbir üzvü, Beynəlxalq Astronomiya İttifaqının üzvü, N. Tusi adına Şamaxı Astrofozoka Rəsədxanasının keçmiş direktoru;
• Elçin Babayev — Bakı Dövlət Universitetinin rektoru;
• Tahir Budaqov — Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsinin sədri;
• Mehdi Bağırov — Həkim-cərrah, SSRİ xalq həkimi, Azərbaycan SSR əməkdar həkimi;
• Əli Əmirov — neft mühəndisi, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı;
• Cəmşid Əmirov — yazıçı, Azərbaycanda detektiv janrının banisi;
• Akif Əsgərov — heykəltaraş, , Əməkdar incəsənət xadimi;
• Seyfəddin Qurbanov — heykəltaraş, Ukrayna xalq rəssamı;
• Azər Zeynalov — opera müğənnisi, professor, Azərbaycan və Dağıstan Xalq artisti;
• Böyükağa Hacıyev — Azərbaycan futbolçusu, futbol məşqçisi;
• Nicat Məmmədov — Azərbaycan şahmatçısı, qrosmeyster;
• Əli Nağıyev — Azərbaycan xüsusi xidmət orqanının rəhbəri, General-polkovnik, Azərbaycan Respublikası Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin rəisi;
• Əli Nağıyev — siyasi-ictimai xadim, diplomat, riyaziyyatçı, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, keçmiş millət vəkili, nazir, səfir;
• Abbas Seyidov;

• ^{[ölü keçid]}
• ^{[ölü keçid]}
• 2007-08-25 at the Wayback Machine

• Naxçıvan Muxtar Respublikası
• Naxçıvan xanlığı
• Əbrəqunis rayonu
• Culfa şəhəri
• Ordubad şəhəri