Hüseyn xan Kəlbəli xan oğlu Naxçıvanski (9 avqust 1863, Naxçıvan – 1919, Petroqrad) — Rusiya imperiyasının azərbaycan əsilli hərbi xadimi. Tam süvari qoşunu generalı (1916).
| Hüseyn xan Naxçıvanski | |
|---|---|
.jpg) | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 9 avqust 1863 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1919 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | güllə yarası[d] |
| Vətəndaşlığı | |
| Atası | Kəlbəli xan Kəngərli |
| Təhsili |
|
| Hərbi fəaliyyəti | |
| Mənsubiyyəti | Rusiya imperiyası |
| Qoşun növü | süvari |
| Rütbəsi | tam süvari generalı[d] (1916), general adyutant[d] (1915) |
| Komandanlıq edib | |
| Döyüşlər |
|
| Təltifləri |
         
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Naxçıvan xanları ailəsinə mənsub idi. Elit süvari dəstələrinə komandanlıq edirdi. Rus İmperator Ordusunda ilk və yeganə müsəlman general-adyutant olmuşdur. 15 Rusiya və 9 xarici dövlət mükafatlarının kavalieri, o cümlədən döyüş ordenləri olan — 3-cü və 4-cü dərəcə Müqəddəs Georgi ordeni, "İgidliyə görə" qızıl silaha layiq görülmüşdür. Güman edilir ki, 1919-cu ilin yanvarında bolşeviklər tərəfindən güllələnmişdir.
Hərbi karyerasının başlanğıcı
Hüseyn xan Naxçıvanski 1863-cü il iyulun 28-də (9 avqust) Naxçıvan şəhərində rus ordusunun kapitanı(14 sentyabr 1874-cü ildən bəri) Kəlbəli xan Naxçıvanski və həyat yoldaşı Xurşidin ailəsində anadan olmuşdur. Səkkiz uşağının yeddincisi idi. Hüseyn xanın atası Naxçıvan xanlığının son hökmdarının oğlu idi.
9 dekabr 1873-cü ildə Hüseyn xan Ali Məhkəməy və 7 fevral 1877-ci ildə, İmperator Əlahəzrət Korpusuna qəbul edildi. Bu imtiyazlı təhsil müəssisəsi 1759-cu ildə qurulmuş və yalnız mühafizə alayları üçün zabit hazırlamışdır. 1883-cü ilin sentyabrında 1-ci kateqoriyanı bitirdikdən sonra, ən yüksək sərəncamla,rəisləri ənənəvi olaraq Rusiyanın imperatorları olan rus ordusunun ən qədim alayı Həyat Mühafizə süvari alayında Hüseyn Xana vəzifə yerinə yetirildi.
1885-ci ilin martından 1886-cı ilin mayına qədər ikinci leytenant Xan Naxçıvanski 43-cü Tver Draqun alayına göndərildi, 30 avqust 1887-ci ildə leytenant rütbəsinə qaldırıldı.
Hüseyn xanın ilk mükafatı rus deyil, xarici idi. 8 noyabr 1890-cı ildə İran şahının nümayəndə heyətini qarşılamaqda və göstərdiyi mükəmməl müşaiətinə görə İran Aslanı və 4-cü dərəcəli Günəş ordeni qəbul etməyə və daşımasına icazə verildi. Alayda işlədiyi müddətdə Hüseyn xan Rusiya ərazisindən keçərkən dəfələrlə İran şahına yoldaşlıq etmək üçün təyin edildi və vəzifələrini mükəmməl şəkildə yerinə yetirdiyinə görə İran dövləti mükafatlarını aldı.
26 iyul 1893-cü il 19 avqust 1894-cü ilədək leytenant Xan Naxçıvanski təlim qrupu alayını idarə edirdi. 17 aprel 1894-cü ildə, Ştabs-rotmistr vəzifəsinə qaldırıldı.
30 avqust 1894-cü ildə "xidmətdə fərqlənməyə görə" ilk rus mükafatı — 3-cü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif edildi. 8 iyun 1895-ci ildə Rumıniya hökumət nümayəndə heyətinin müşayiəti üçün təltif olunan Rumıniya Ulduzu Ordeninin zabit xaçını qəbul etmək və taxmasına icazə verildi. 1896-cı il avqustun 13-dən oktyabrın 6-na qədər müvəqqəti olaraq 3-cü heyətə rəhbərlik etdi. 13 iyun — 15 dekabr 1897-ci il tarixlərində hərbi məhkəmənin üzvü oldu. 26 iyun 1897-ci il tarixində Avstriya İmperiya Məhkəməsinin nümayəndə heyətinin qəbulu və vida mərasimi üçün 3-cü dərəcəli dəmir tac ordeni Avstriya ordeni qəbul edilməsinə icazə verildi. 1897-ci il iyunun 12-dən 9-dək müvəqqəti olaraq 3-cü heyətə rəhbərlik etdi və 9 aprel 1898-ci ildə ilk komandanlıq postuna — 3-cü eskadronun komandiri təyin edildi. 6 may 1898-ci ildə Hüseyn xan rotmistr təyin edildi. 1898-ci il avqustun 15-dən 22-dək müvəqqəti olaraq alay işləri üzrə komandirin köməkçisi vəzifəsini icra etdi. 1898-ci ilin noyabrından 1899-cu il mayınadək və 1899-cu ilin noyabrından 1900-cü il mayınadək hərbi məhkəmənin üzvü oldu. 6 dekabr 1899-cu ildə Süvari Qvardiyada 15 illik mükəmməl xidmətinə görə 3-cü dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni ilə təltif edildi.
1900-cü il sentyabrın 25-dən noyabrın 6-dək Rusiyada olduğu müddətdə İran şahının müşaviri Müzəffərəddin şah Qacar ilə birlikdə idi. 17 fevral 1901-ci ildə İran şahını qarşılayan və müşaiət edən Hüseyn xana,2-ci dərəcəli Aslan və Günəş ordenini qəbul etməyə və daşımağa icazə verildi. 6 dekabr 1902-ci ildə 2-ci dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif edildi. 6 aprel 1903-cü ildə Xan Naxçıvanski polkovnik rütbəsinə qaldırıldı. 12 aprel 1903-cü ildən döyüş bölməsində alay komandirinin köməkçisi vəzifəsini icra etdi. 7 may 1903-cü ildən 1904-cü il yanvarın 1-dək döyüş birləşmələrində alay komandirinin köməkçisi idi. 29 may 1903-cü il 1904-cü il martın 3-dək hərbi məhkəmənin sədri oldu. 1904-cü ilin yanvar-fevral aylarında alay komandirinin təsərrüfat işləri üzrə köməkçisi olur. Xarici hökumət nümayəndə heyətlərini qəbul və müşaiət etdiyi üçün ona Aslan və 2-ci dərəcəli İran Günəşi almaz ulduzunu, həmçinin 3-cü dərəcəli Bolqarıstan Hərbi Fəxri ordenini və 4-cü dərəcəli Müqəddəs İskəndəriyə ordenini qəbul edib,daşımağa icazə verildi.
Rus-yapon müharibəsi və sonrakı illər
Rus-yapon müharibəsinin başlaması ilə Xan Naxçıvanski, 1 mart 1904-cü ildə Qafqaz Hərbi Dairəsinin qoşunlarının komandanlığına göndərildi. Martın 24-də Port-Petrovsk şəhərinə gəldi, burada 2-ci Dağıstan süvari alayının könüllülərini formalaşdırmağa başladı. 25 mart alayın komandiri təyin edildi. 17 aprel 1904-cü ildə alay hərbi əməliyyatlar teatrına getdi. 1904-cü ilin dekabrından 1905-ci ilin fevralınadək, 1905-ci ilin iyun — sentyabrında polkovnik Xan Naxçıvanski müvəqqəti olaraq Qafqaz süvarilər briqadasının komandiri idi.
Hüseyn Xanın özü də yaponlara qarşı işdəki fərqə görə təltif edildi: 2-ci dərəcəli Müqəddəs Anne ordeni,qılınclarla (3.11.1904),4-cü dərəcəli Müqəddəs şahzadə Vladimir ordeni, qılınc və yayla (02.08.1905), 2-ci dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni, qılınclar (7 sentyabr,1905), 3-cü dərəcəli Müqəddəs Vladimir ordeni, qılınclarla (02.06.1906) və Qızıl silahlar "Cəsarətə görə" ordeni (06.18.1906).
Landunqou kəndi yaxınlığındakı Yapon mövqelərinə süvari dəstələrlə hücumuna görə Xan Naxçıvanski, 27 yanvar 1907-ci ildə yalnız döyüşdə şəxsi cəsarətinə görə təqdim edilən zabitlər arasında ən hörmətli mükafat olan 4-cü dərəcəli Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif edildi.
Mükafat sənədində deyilirdi:
14 yanvar 1905-ci ildə baş verən döyüşdə 2-ci Dağıstan süvari alayının komandiri olaraq bütün patronları vuran 1-ci Transbaykal kazak batalyonu yapon piyadaları tərəfindən hücuma məruz qaldıqda, general-leytenant Mişenkodan düşmənə hücum əmri aldı, alayla cinahlara getdi və yaponlar iki verstdən hücum etdilər, bu da yapon piyadalarının hücumu dayandırıb qaçmağa başlamasına səbəb olsa da,yapon batalyonu silahları çevirib Dağıstanlılara qarşı bütün atəşi cəmləşdirdi, və kəndin palçıq divarlarını tutan yapon piyadaları, ayrıca alaya da atəş açdı, hücumu davam etdirdi və yalnız batalyondan 300-400 addım keçilməz bir yarağana çatdıqda, dayanıb geri qayıtmağa məcbur oldu və ölü və yaralıları çıxarmaq üçün alay geri çəkildi.
Müharibə başa çatdıqdan sonra, 24 noyabr 1905-ci ildə Hüseyn Xan rus ordusunun ən qədim və ən məşhur alaylarından birinə — 44-cü draqun Nijni Novqorod alayına komandir təyin edildi. Rus ordusunda bu alay qeyri-rəsmi olaraq Qafqaz qvardiyası hesab olunurdu.
14 fevral 1906-cı ildə alay komandirliyinə qalxdı. 1906-cı il martın 21-dən 29-dək Sankt-Peterburqda imperatora təqdim etmək üçün Qafqaz süvarilər briqadasının nümayəndə heyətinin tərkibində idi. 4 aprel 1906-cı ildə 44-cü draqun Nijni Novqorod alayının komandiri vəzifəsindən istefası ilə İmperator Əlahəzrətlərinin fliqel-adyudantı təyin edildi.
4 iyul 1906-cı ildə Xan Naxçıvanski, Süvari alayının leyb-qavardiyaslna komandir təyin edildi. 44-cü Nijni Novqorod draqun alayının 11 iyul 1906-cı il tarixli əmrindən:
Nijni Novqorodlular!Dərin kədər hissi ilə sizdən ayrılıram.Mənim komandanlığım müddətində,bütün qəlbimlə sizə bağlıyam. Həmişə qürur duyacağam ki, belə bir məşhur və cəsur Nijni Novqorod alayına komandanlıq şərəfinə layiq oldum. Əminəm ki, heç bir hal mənim Nijni Novqorodlulara qarşı olan borcumu və andımı unutdura bilməz.Sağ olun dostlar,əsgərlər.Allah sizi qorusun [mənbə göstərin].
20 iyul 1907-ci ildə xidməti fərqliliyinə görə İmperator Əlahəzrətlərinin general-mayoru vəzifəsinə qaldırıldı.
Hüseyn Xan Peterburqdakı Müsəlman Xeyriyyə cəmiyyətinin üzvü idi. 1907-ci ilin iyulunda Hüseyn xan, bir müsəlman olaraq özü kimi İmperatorun şəxsi mühafizləri süvari alayının fərqləndiyi Fridland döyüşünün xatirəsinə Müqəddəs Olqa kilsəsinin Qırmızı kənddə inşaası üçün maliyyə vəsaiti toplanmasını təşkil etdi. Kilsənin salınması İmperator II Nikolayın iştirakı ilə baş tutdu və tikinti 10 iyul 1909-cu ildə tamamlandı.
19 aprel 1909-cu ildə Xan Naxçıvanskiyə "Müqəddəs Georgi Sərəncamının əsasnaməsinə yenidən baxmağa xüsusi səy göstərdiyinə görə" ən yüksək lütf elan edildi. 15 aprel 1911-ci ildə Xan Naxçıvanski Əlahəzrət İmperatorun şəxsi mühafizə süvari alayında xidmətini davam etdirməklə, böyük knyaz Nikolay Nikolayeviçin şəxsi xidmətinə də daxil oldu. 18 aprel 1912-ci ildə Əlahəzrəti müşaiət edən süvarilər briqadasının 1-ci rəis təyin edildi. 6 dekabr 1912-ci ildə 1-ci dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni, 6 dekabr 1913-cü ildə 1-ci dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni ilə təltif edildi. 16 yanvar 1914-cü ildə general-leytenant rütbəsi aldı və 2-ci süvari diviziyasının rəisi təyin edildi.
Birinci Dünya müharibəsi illərində
Birinci Dünya Müharibəsi Xan Naxçıvanskinin həyatında xüsusi yer tutur. 31 iyul 1914-cü ildə ordu səfərbərlik teleqramları aldı. Səfərbərlik elanı ilə 2-ci süvari diviziyasının komandiri general-leytenant Hüseyn xan Naxçıvanski, 1-ci və 2-ci qvardiya süvari alayının tərkibində Birləşmiş Süvari Korpusunun,2-ci və 3-cü süvari diviziyalarının komandiri olmaq əmri aldı, Vilkavişkisi bölgəsini qorumaq üçün komandiri olduğu diviziyaları sağ cinah 1-ə yönəltmək tapşırığı aldı.
1914-cü il avqustun 4-də səhər saatlarında 1-ci Ordunun hissələri dövlət sərhədi boyunca irəlilədilər. Ordunun sağ cinahında Xan Naxçıvanskinin birləşdirilmiş süvari korpusu [ing.] köçdü, avqustun 5-də korpus [ing.] — Malvişken xəttində Almanların sərt müqaviməti ilə qarşılaşdı,44 və 45-ci Alman alaylarının süvari hissələrini parçalamalı oldu. Döyüşün ağır xarakteri rus süvarilərinin itirilməsi ilə sübut olunur. Yalnız Kauşen və Kraupişken arasındakı döyüşdə 1-ci Qvardiya Süvari Diviziyasının iki alayı (Kavaler alayı və Mühafizəsi və Şəxsi Mühafizə alayının süvariləri) mövcud zabitlərin yarısından çoxunu öldürdü və yaraladı. Ümumi itki təqribən 380 nəfər olub. Almanlar 1200 nəfər itirdi.
Rus süvariləri, xüsusən də qvardiya özünü şöhrətlə örtdülər. Alman xətləri qırıldı, istehkamlı kəndlər alındı, Almanlar vahiməyə düşdülər ...Kəndlərə hücumda şəxsi mühafizə alayı və süvari qvardiyaları fərqləndilər. Üç sökülən heyət, süngülərini karbinlərə bağlayaraq cəsarətlə kəndə hücum etdilər və atlı ehtiyatları silahları ilə birgə ələ keçirdilər.
Xüsusilə Orneta şəhəri yaxınlığında şiddətli döyüşlər baş verdi. Qalan 1 eskadron, yüz altı silah ilə döyüş hazırlığı vəziyyətində olan korpus komandiri Xan Naxçıvanski, şimaldan şəhəri əhatə etmək üçün Hospital qəsəbəsindən keçdi. Orada bir dəstə gözlənilmədən düşmən piyadaları ilə toqquşdu və atəşə tutuldu, Xan Naxçıvanski yaralandı, 3-cü süvari diviziyasının rəisi general V.K. Belqard öldürüldü. Xan Naxçıvanski xidmətdə qaldı və dəstəyə komandanlıq etməyə davam etdi.
İmperator II Nikolayın gündəliyindən:
15 sentyabr 1914-cü il Bazar ertəsi.Adi hesabatlardan sonra,müharibədən erkən bir işıqla gələn Xan Naxçıvanskini qəbul etdi.Bizimlə səhər yeməyi yedi və çox maraqlı şeylər danışdı.
13 oktyabr 1914-cü ildə general-leytenant Hüseyn xan Naxçıvanski, İkinci İmperiya Damaçılarının 12-ci Süvari Diviziyasına daxil olan 2-ci Süvari Korpusuna və general-mayor Böyük knyaz Mixail Aleksandroviçin əmri ilə Qafqaz yerli süvari diviziyası komandiri təyin edildi.(24 iyun 1915-ci ildən general-leytenant Karl Qustav Emil Mannerheym bölmə komandiri oldu). Qarşıdakı gediş ilə əlaqədar 19 oktyabr yeni növbətçi stansiyaya getməsi ilə əlaqədar Hüseyn xan özünü imperatora təqdim etdi. II Nikolayın gündəliyindən:
19 oktyabr. Bazar günü ...sağalmış və yeni süvari korpusunu qəbul etmək istəyən Xan Naxçıvanskini qəbul etdim...
22 oktyabr 1914-cü ildə yüksək sərəncamla Xan Naxçıvanski 3-cü dərəcəli Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif edildi.
çünki 6 avqust 1914-cü ildə 1-ci Ordunun cəbhəsini əhatə edərək müstəqil şəkildə cinahı təhdid edən düşmənlə həlledici döyüşə girdi və onu böyük itkilərlə geri atdı və bu da döyüşün uğur qazanmasına öz töhfəsini verdi. İki süvari diviziyasına əmr verərək ordunun irəliləməsinə kömək etdi, düşmənin yerləşdiyi bölgədəki dəmir yolları və körpüləri dağıtdı, inadkar bir döyüşdən sonra nodal stansiyasını işğal etdi və böyük benzin və kerosin ehtiyatlarını məhv etdi. Həmin ilin avqustunda düşmənin ətrafı aşkar edildikdə,bir sıra hərbi toqquşmaları və onun istiqamətini aşkar etdi və bununla da qoşunlarına kömək etdi.
16 Noyabr 1914-cü il, qılınc ilə 2-ci dərəcəli Müqəddəs Vladimir ordeni ilə təltif edildi. 1915-ci ilin fevral ayının sonunda 2-ci süvari korpusunun bölmələri Cənub-qərb cəbhəsi qoşunlarının Karpat əməliyyatında korpusa təyin olunmuş döyüş tapşırığını tamamladı. Martın sonunda alay tətil üçün Şərqi Qalisiya bölgəsinə aparıldı. Fasilə verərək Xan Naxçıvanski Sankt-Peterburqa yola düşdü. Yolda qatar qəzaya uğradı. Xoşbəxtlikdən Xan beyin sarsıntısı ilə xilas ola bildi. Aprelin 29-da Hüseyn xan Naxçıvanski Çarskoye Selo imperatoru tərəfindən qəbul edildi. 1 may 1915-ci ildə Hüseyn xan qılınclarla Ağ Qartal ordeni ilə təltif edildi.
Mayın 3-də general Avqust von Makkenzinin komandanlığı ilə Almaniyanın güclü bir dəstəsi hücuma keçdi və general R. D. Radko-Dmitrievin 3-cü rus ordusunun müdafiəsini sındırdı. General Xan Naxçıvanskinin 2-ci süvari korpusu ağır müdafiə döyüşlərində iştirak etdi. Hərbi tarixçi A. A. Qordeyevə görə:
3-cü Ordunun geri çəkilən hissələrinin ön hissəsində, Xan Naxçıvanskinin süvari korpusu Vistula çayı xəttinə yaxınlaşdı və piyada birləşmələrinin gözü qarşısında, Alman artilleriya, pulemyot və tüfəng atəşinin qasırğası altında düşmənə hücum etdi. Hücuma tələsən süvarilərin görünməsi nəinki piyada birləşmələrində ruh yüksəkliyini qaldırdı,yaralılar da ayağa qalxdı və süvarilər ilə düşmənə tərəf qaçmağa hazır oldular.
1 İyun 1915-ci ildə yeni bir təyinat gəldi. Hərbi kafedranın ən yüksək əmrindən:
Təyin edildi:Qvardiya süvarisi tərəfindən qeydə alınan 2-ci süvari korpusunun komandiri general-leytenant Hüseyn xan Naxçıvanski tutduğu vəzifədən istefa verərək İmperator Əlahəzrətlərinin general-adyutantı təyin edildi.
23 avqust 1915-ci ildə İmperator II Nikolay Rusiya ordusunun başında dayandı;Qafqazın vəziri, Qafqaz ordusunun baş komandiri və Qafqaz kazak qoşunlarının hərbi atamanı təyin edildi,Ali Baş Komandan böyük knyaz Nikolay Nikolaeviç vəzifəsindən azad edildi. 13 sentyabr 1915-ci ildə Xan Naxçıvanski, 2-ci süvari korpusunun komandiri təqaüdə çıxmaqla müvəqqəti olaraq Qafqaz Ordusunun baş komandirinin sərəncamına verildi və oktyabrın 25-də Qafqaz Müdiri və Qafqaz Ordusunun Baş Komandanı təyin edildi.
23 yanvar 1916-cı ildə Hüseyn Xan Naxçıvanski "düşmənə qarşı işdəki fərqə görə" 18 fevral 1915-ci ildə böyüklüyü ilə süvari generalı vəzifəsinə yüksəldi.
1915-ci ilin payızından etibarən Ali Baş Komandan İmperator II Nikolay çoxdankı qarovul hissələrini toplamaq və bir qrupa birləşdirmək istəyini reallaşdırmağa başladı və bununla da şəxsi ehtiyatını yaratdı.
9 aprel 1916-cı ildə Xan Naxçıvanski, yeni yaradılan Qvardiya Süvari Korpusunun komandiri təyin edildi. Korpusa 1-ci, 2-ci və 3-cü qvardiya süvari diviziyaları daxil idi. Süvari general-adyutantı Xan Naxçıvskinin komandanlığı altında qvardiya süvari korpusu Xüsusi Ordunun tərkibində qərb və cənub-qərb cəbhələrində döyüşlərdə iştirak etdi. Brusilov hücumunda iştirak etdi.
1916-cı ilin sonlarında, komissarlıq xidmətlərinin yem və tədarükü cəbhə bölgəsinə apara bilməməsi səbəbindən Ali Baş Komandanın qərargahları, Rovno bölgəsinə yerləşdirərək, Mühafizə Süvari Korpusunu ehtiyata göndərdi. Burada süvarilər Rusiyadakı inqilab xəbərini də eşitdilər.
İnqilab
28 yanvar 1917-ci ildə Çarskoye Seleda da general-adyutant Xan Naxçıvanski ilə İmperator II Nikolayın son görüşü baş tutdu.
2 mart 1917-ci ildə Dno dəmiryol stansiyasında İmperator II Nikolay imtina aktını imzalamağa məcbur oldu. Ali Baş Komandanın qərargahından məktub aldıqdan sonra general Hüseyn xan Naxçıvanski Ali Baş Komandanın qərargah rəisi general M.V. Alekseyevə teleqram göndərdi:
Böyük hadisələr haqqında məlumat bizə gəldi. Xahiş edirəm Əlahəzrətin izi ilə qvardiya süvarilərinə sonsuz sədaqət və hörmətli Monarxınız üçün ölməyə hazır olmaqdan imtina etməyin. General-adyutant Hüseyn xan Naxçıvanski.
Ancaq general-leytenant Alekseyev teleqramı imperatora ötürmədi. General-leytenant Anton Denikin "Rus çətinlikləri haqqında esselərində" qeyd edir:
Çoxlarına təəccüblü və anlaşılmaz görünür ki, əsrlər boyu davam edən monarxiya sisteminin süqutu öz ənənələrində tərbiyə olunan ordu arasında nəinki mübarizəni, hətta ayrı-ayrı fəsadları da yaratmadı.Ordu öz Vendini yaratmadı.... Kəskin etirazın yalnız üç epizodunu bilirəm: Petroqraddakı iğtişaşların ilk günlərində Baş Qərargah tərəfindən təşkil edilən general İvanovun Çarskoye Selo bölgəsindəki hərəkəti çox təcrübəsiz edildi və tezliklə ləğv edildi,və 3-cü süvari və qvardiya süvari korpusunun komandirləri Keller və Naxçıvanski tərəfindən göndərilən iki teleqram....Hər ikisi də "üsyanı" yatırmaq üçün özlərini və qoşunlarını dövlətin sərəncamına təqdim etdilər ...
Son illərdə, xüsusilə general A.A.Yepançinin "Üç imperatorun xidmətində" xatirələrini dərc etdikdən sonra Xan Naxçıvansikinin bu teleqramla əlaqəsi olmadığını və onun məlumatı olmadan korpusun qərargah rəisi, müxtəlif mənbələrə görə, 1917-ci il martın 11-də və ya 29-da bilinməyən şəraitdə vəfat etmiş general-baron A.G. Vineken tərəfindən tərtib edildiyini bildirdi. Yepançinin dediyinə görə, Hüseyn xanla danışdıqdan sonra kabinetinə girib özünü güllələdi,bu müddət ərzində sonuncu qərargah rəisinin təşəbbüsünü təsdiq etmədi.
Eyni zamanda, digər sübutlara görə, Vinekenin intihar etməsi onun yeni sistemdən imtina etməsinə səbəb olmuşdur. Aleksandır Georgiyeviç Vinekenin faciəli ölümünün şərtləri kapitan, daha sonra İmperator Əlahəzrət şəxsi mühafizə alayının polkovniki Georgi Adamoviç Qoştovtun kitabında təsvir edilmişdir:
Mühafizə hissələrinin korpusunda müvəqqəti hökumətə and içdi bunu heç kim bilmir və heç kim inanmırdı. Bir tutqun boz səma, bəzən onların üstünə yığılmış hərbi formalar, soyuq kiçik sıçrayışlarla aşağı asılmışdı. Cənabın yanında böyük bir çəmənlikdə Sapojin sarayına,çətinliklə ayaqlarını gicəldən çıxarır, gil əmzikli lil,qəmgin şəkildə heyətlər və komandalar yığdı. İki yüz iyirmi beş il ərzində hər il Rusiya əsgərlərinin hər yeni nəslinin hazırladığı and içmə mərasimi - fasiləsiz uzanan bir zəncirə bağlanmış yeni bir bağlantı - qeyri-adi təntənəli sözlərlə danışdıqları bir mərasim indi narahat olmayan xidmətlə əvəz edilmişdir. bazarda olduğu kimi - dünyagörüşü ilə söylədikləri nömrələr - bir vətəndaş kimi, xalqın iradəsi və başqaları kimi mitinqlərdə vulqarlaşmış sözlərlə səpələnmiş vəd dilində! ..Hərbi formalılar,ehtiyatda olan kəndlilər münsiflər vərəqələrini imzalanmamışdılar. Bugün korpus qərargahları and içdi. Komandanın həyətində çoxdan qurulmuşdular. Ştab rəhbəri çölə çıxmadı. İkinci dəfə ona hər şeyin and içməyə hazır olduğunu bildirmək üçün getdikləri zaman - general Baron Vinneken masasının üzərində əyilmiş, artıq ölmüş vəziyyətdə tapıldı. Onun əlində revolveri və tüstüləyən siqareti dururdu....
Qoştovtun sözlərinə görə, Xan Naxçıvanski tərəfindən teleqram göndərmək qərarı bütün zabitlərin rəyini əks etdirdi və korpus bölmələrinin komandirləri ilə görüşdə qəbul edildi. II Nikolayın devrilməsindən sonra Hüseyn xan Müvəqqəti hökumətin heyətinə xidmət etməkdən imtina etdi. Məhkəmə tarixçisi general D.N. Dubenskinin xatırlatmalarına görə, Ali Baş Komandan Xan Naxçıvanski tərəfindən istefa verildiyi zaman II Nikolay tərəfindən təyin edilən böyük knyaz Nikolay Nikolaeviçi Müvəqqəti Hökumətin və Sovetlərin təzyiqi ilə böyük knyazın bu vəzifədən məcburi imtina etməsi ilə başa çatan baş qərargah səfərinə razı salmağa çalışdı:
Görünür, martın 10-da böyük knyaz Nikolay Nikolaeviçin qatarı Mogilevə gəldi. Böyük knyaz Pyotr Nikolayeviç və oğlu Roman Petroviç, Nikolay Nikolayeviçin ögey övladı, hersoq Leyxtenberq, Şahzadə V.N.Orlov, general Krupenski və bir neçə köməkçi ilə birlikdə gəldi. Onların hekayələri maraq doğurur. Xarkovda olanlar və Nikolay Nikolaeviç, general-adyutant Hüseyn xan Naxçıvanski və Sumarokov-Elston qrafı knyaz Yusupov ilə görüşənlər böyük knyazın qərargahına getməməsinə inandılar,tamamilə müvəqqəti hökumətin təzyiqi altına düşən, mütləq Nikolay Nikolayeviçin, Romanov kimi, əmrdən uzaqlaşdırılması və ona səlahiyyət verilməsinin qarşısı alınır. Böyük knyaz dərin düşündü, uzun müddət tək oturdu, sonra qardaşı Pyotr Nikolayeviç, general Yanuşkeviç və yoldaşlarının digər şəxsləri ilə məsləhətləşdi və nəticədə marşrutu dəyişdirməyib Mogilevə getməməyi qərara aldı. Göründüyü kimi, ikinci gün, böyük knyazlar Nikolay və Pyotr Nikolaeviçlər və Şahzadə Roman Petroviç, zadəgan şahzadə Oldenburqdan olan Aleksandr Petroviç və böyük knyaz ögey oğlu Nikolay Nikolaeviç, Leyxtenberq şahzadəsi və bütün müvəqqəti adamlar Zati-aliləri ilə qatar vaqonunda Müvəqqəti Hökumət qarşısında and içdilər. Nikolay Nikolayeviç çox əsəbi idi və münsiflər heyətinə imza atdıqları zaman əlləri titrədi.
16 aprel 1917-ci ildə 461 nömrəli əmrlə Müvəqqəti Hökumətin, Ali Baş Komandanın təyin etdiyi Aleksey Brusilov, monarxiya hisslərində şübhəli bilinən 47 yüksək rütbəli hərbi rəhbərini vəzifələrindən uzaqlaşdırdı. Onların arasında Mühafizə Süvari Korpusunun komandiri, süvari generalı Hüseyn xan Naxçıvanski də var idi. Kiyev qərargahında, 1917-ci il iyunun 23-dən isə Petroqrad hərbi dairəsində rütbə ehtiyatına yazıldı. Oktyabr inqilabından sonra adi insan olaraq ailəsi ilə birlikdə Petroqradda yaşayırdı.
Petroqrad İnqilab və təxribata qarşı Mübarizə üzrə Ümumrusiya Fövqəladə Komissiyasının fərmanı ilə Hüseyn xan 1918-ci il mayın 18-də əks-inqilabi fəaliyyətdə iştirak ittihamı ilə həbs edildi. Petroqradın Şpalernaya küçəsindəki ilkin saxlama evində tutuldu. Onunla birlikdə Böyük Knyazlar Pavel Aleksandroviç,Nikolay Mixayloviç, Georgi Mixayloviç və Dmitri Konstantinoviç həbs edildi. Vaxtilə Hüseyn xanın əmri ilə xidmət edən Böyük knyaz Qavril Konstantinoviç də orada idi, sonradan İnqilab və təxribata qarşı Mübarizə üzrə Ümumrusiya Fövqəladə Komissiyasının zindanlarından qaçmağı bacardı və xatirələrində həbsxananın həyətində gəzinti zamanı Xan Naxçıvanski ilə görüşdüyünü qeyd edirdi. 30 avqust M.S.Uritskinin öldürülməsindən və V.İ.Leninin eyni gündə yaralanmasından sonra bolşeviklər "Qırmızı Terror" elan etdilər və məhkəmə həbs evində olanların hamısı girov oldu. Hüseyn Xanın adı 6 sentyabr 1918-ci ildə Bolşevik nəşrləri "Krasnaya qazeta" və "Severnaya Kommun" da yayımlanan girovlar siyahısında idi. Siyahıdakı girovların "Sovet işçilərindən biri də sağ Sosial İnqilabçılar və Ağ Qvardiyaçılar tərəfindən öldürülsə" güllələnəcəyi açıqlandı.
Böyük knyazlar Pavel Alexandroviç, Nikolay Mixayloviç, Georgi Mixailoviç və Dmitri Konstantinoviç 29 yanvar 1919-cu ildə Petropavlovsk qalasında vurulmuşdular . Bir sıra müəlliflərə görə, Hüseyn xan böyük knyazlar ilə birlikdə vuruldu. Ancaq generalın dəfn olunma yerini təyin etməklə bunun sənədli təsdiqlənməsi hələ tapılmadı.
Şəxsiyyətinin xarakteristikası
Hərbi tarixçi V. Roqvoldun fikrincə:
General Xan Naxçıvanski müharibədən əvvəl süvari diviziyasına rəhbərlik edirdi və özünü təsadüfən müəyyən bir dərəcədə böyük bir süvari dəstəsinin başında tapdı.Bütün xidmətini sıralarda , yapon yürüşü zamanı komandanlıq etdiyi Dağıstan süvari alayında və süvari alay qvardiyasında keçirdi. Geniş bir hərbi təhsili yox idi, rəhbərlərinin əmrlərinə həssaslıqla itaət edirdi, şəxsən çox cəsarətli idi. Bilavasitə birbaşa tabe olan bölmə rəhbərlərini əllərində tutmağı bilmirdim, bəzən birbaşa əmrlərə tabe olmur, öz başlarına hərəkət edirdilər,lakin döyüş hədəflərinə çatmaq üçün deyil, bölmələri üçün ən yaxşı şərait əldə etmək üçün təşəbbüs göstərirdilər. Xan Naxçıvanskinin özüdə daha öncə komandanlıq etdiyi hissələrə daha çox bağlılığı var idi (qarovul gəlməmişdən əvvəl - özünün 2-ci süvari diviziyası, qarovul gəldikdən sonra - 1-ci süvari diviziyasına); bu hissələrdəki itkilər ona çox güclü təsir bağışlamışdı. Nəhayət, mülayim və çox mehriban bir insan olan Xan Naxçıvanski məsuliyyətsiz təsirlər altına düşdü. Öz komandanlığı altında əlindən gələni əsirgəmədən vuruşan və işləyən, ancaq özlərinə xüsusi diqqət və xüsusi münasibətə alışmış qvardiya hissələrinin ən parlaq alaylarını tutaraq olduqca çətin vəziyyətdə rəhbərlik etməli idi. Xan Naxçıvanski, bacarığı və anlayışı ilə ən yaxşı şəkildə hərəkət etdi, şəxsi mənfəət axtarmadı, 1-ci Ordunun süvari diviziya rəhbərlərinin ən yaxşısı idi, hamısı müstəqil olandan sonra,ona qarşı pis hərəkət etdilər.
Hərbi rütbələri
- Xidmətə daxil oldu (31.08.1881)
- Kornet (12.08.1883)
- Podporuçik (30.08.1884)
- Poruçik (12.08.1887)
- Ştabs-rotmistr (17.04.1894)
- Rotmistr (06.05.1898)
- Polkovnik (06.04.1903)
- Fliqel-adyutand (04.04.1906)
- General-mayor (31.05.1907)
- General-leytenant (31.05.1911)
- General-adyutand (01.07.1915)
- Süvari generalı (23.01.1916)
Mükafatları
Rus
|
Xarici
|
Xatirəsi
Rəssamlıqda
Hüseyn xan Naxçıvanski və onun alayının Rus-yapon müharibəsinin iştirakçısı tərəfindən əsr alınması,döyüş rəssamı Viktor Viktoroviç Mazurovskinın "General Mişenkonun basqınından". 2-ci Dağıstan alayının Landunqou kəndi yaxınlığında Xan Naxçıvanskinin komandanlığı altında Yapon piyada və artilleriyasına hücumu. 14 yanvar 1905",həmçinin "Sao Daday keçidinin Dağıstan alayı ilə Naxçıvanskinin komandanlığı altında keçilməsi."
Xatirəsinin əbədiləşdirilməsi
- 2008-ci ilin iyul ayında Rusiyadakı bir sıra pravoslav ictimai xadimləri prezident Dmitri Medvedyevə məktub göndərərək, Moskva ya da Sankt-Peterburq küçələrindən birinə Hüseyn xan Naxçıvanskinin adını vermələrini xahiş etdilər. Bu təşəbbüs, 15 iyulda Yekaterinburqda Dünya Rus Xalqları kafedralının iclasında elan edildi və iştirakçıların rəyi aldı. Xüsusilə prezidentə edilən müraciətdə deyilir:
İnanırıq ki, Hüseyn xan Naxçıvanski Rusiya xəritəsində adının əbədiləşdirilməsinə layiqdir. Moskva və ya Sankt-Peterburqdakı yeni küçələrdən birinə Azərbaycan xalqının bu böyük oğlu və Rusiya tarixində rolu olan bu şəxsin adı verilə bilər.
Təşəbbüs Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi və Şimali Qafqaz Müsəlmanları Koordinasiya Mərkəzi tərəfindən dəstəkləndi.
- 31 yanvar 2013-cü ildə Sankt-Peterburq şəhərsalma və memarlıq komitəsinin nümayəndələri generala abidənin qoyulmasını 2013-cü ilin iyul ayında qeyd olunan 150 illik yubileyində həyata keçiriləcəyini elan etdilər və abidənin özü 2013-cü ilin sentyabr-oktyabr aylarında Sankt-Peterburqun 300 illik yubiley parkında quraşdırılacaqdır. Lakin hələ də naməlum səbəblərdən abidə ucaldılmamışdır.
Bədii ədəbiyyatda
"On dördüncü Avqust" romanında Aleksandr Soljenitsın Kauşen döyüşündə Xan Naxçıvanskinin hərəkətlərini tənqid etdi: "Rennenkamfın ordusu cəmi üç korpusdan ibarət idi, lakin ona beş yarım atlı diviziya,bütün qvardiya süvariləri, Peterburq aristokratiyasının rəngi qoşulmuşdu. Xan Naxçıvanskinin komandiri əmri aldı: Alman arxa cəbhəsi boyunca getmək və əlaqə qurmaq, bununla da düşməni Prussiyadakı hərəkətlərdən məhrum etdi. 6 avqustda köçən kimi — yalnız yan tərəfdə alman kiçik torpaq qurğusu briqadası, 5 batalyon göründü. Dərin Alman arxa cəbhəsindən qaçaraq, onun yanında keçmək əvəzinə — Xan Naxçıvanski Kauşen yaxınlığındakı döyüşdə iştirak etdi, 6 verstli cəbhədə dörd süvari diviziyası vuruldu,süvari diviziyalar briqadası örtülmədi,süvari dəstələrini tələdirdi və alınlarına silahlar çəkdi — və dəhşətli itki baş verdi,təkcə qırxdan çox zabit vardı, özü də uzaq qərargahdan döyüşə qatıldı və axşam bütün süvarilərini uzaqlara apardı. Bununla da o, almanları Rennenkamf piyada dəstəsinə köçməyə dəvət etdi. "
Kinematoqrafiyada
2012–2014-cü illərdə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin sifarişi ilə "Salnamə" sənədli filmlər studiyası və "" studiyasının birgə istehsalı olan, Naxçıvanskinin həyat və fəaliyyətindən bəhs edən "" tammetrajlı sənədli filmi çəkilib. Çəkilişləri Naxçıvan, Bakı və Sankt-Peterburqda aparılan, tarixi faktlardan, xüsusilə də arxiv materiallarından geniş istifadə olunan filmin ssenari müəllifi və rejissoru .
4 martda Naxçıvan şəhərindəki "Gənclik" Mərkəzində, 11 may 2016-cı ildə Nizami Kino Mərkəzində filmin təqdimatı olub. Təqdimatda filmin xətt prodüseri Tahir Əliyev çəkiliş prosesindən danışıb və bildirib ki, üç ilə ərsəyə gələn filmin ideyası 2011-ci ildə o, "Lennauçfilm" studiyasında ezamiyyətdə olarkən yaranıb.
2014-cü ildə "Volokolamsk sərhədi" hərbi-vətənpərvərlik kinosu XI Beynəlxalq festivalının sənədli filminin müsabiqə proqramında baş mükafata layiq görülüb.
Ailəsi
1889-cu ildə leytenant Hüseyn Xan Naxçıvanski, məşhur şair, tərcüməçi və nəşriyyatçı Nikolay Vasilyeviç Qerbelin qızını — lüteran dini, titul məsləhətçisi Baron Taubenin dul arvadı Sofya Nikolaevna ilə evləndi. 1864-cü ildə Sankt-Peterburqda anadan olub və 1941-ci ilin iyulunda Beyrutda dəfn olunub.
Naxçıvanskilərin pravoslav inanclı üç övladı var. Naxçıvanskinin böyük oğlu Nikolay Naxçıvanski, 25 yanvar 1891-ci ildə Sankt-Peterburqda anadan olmuşdur. 1891-ci il üçün Sankt-Peterburqdakı Müqəddəs Nikola dənizçi kafedralının metrik kitabında qeyd edilmişdi. Doğum haqqında şəhadətnamədən:
Onun valideynləri........
Şəxsi mühafizə süvari alayının polkovniki Hüseyn xan Naxçıvanski və onun qanuni həyat yoldaşı Sofiya Nikolayevnadır....O, müsəlmandır,həyat yoldaşı evangelist-lüteran inanclıdır....Onun ilk evliliyidi,Sofiyanın ikinci evliliyidir...
Pravoslav inancının min səkkiz yüz doxsan birinci ilinin on üçüncü oktyabrında vəftiz edildi.......
2 fevral 1912-ci ildə anlaşılmaz şərtlər altında öldü. 11 mart 1912-ci ildə alayın siyahılarından çıxarıldı.
2016-cı ildə, 1947-ci ildə ucaldılmış Çernışevski abidəsinin bərpası zamanı onun heykəlində qəbir daşı aşkar edilmişdi,qəbir daşının üzərində soyadı Naxçıvanski,ölüm tarixi 1912-ci il yazıldığı görünürdü. Bu qəbir daşının dəfn edildiyi yer hələ məlum olmayan Hüseyn xan Naxçıvanskinin məzarına aid olduğu güman edilir.
Martınovla evli olan Naxçıvanskinin qızı Tatyana xanım 18 iyun 1893-cü ildə Sankt-Peterburqda anadan olub. 1917-ci ildə süvari generalının oğlu, Ataman alayının qvardiya zabiti Dmitri Andreyeviç Martınov (1893–1934) ilə evləndi. Tatyana xanım 3 may 1972-ci ildə Nitsa şəhərində vəfat etdi.
Kiçik oğlu Xan Georgi (Yuri) Naxçıvanski, 29 dekabr 1899-cu ildə Peterburqda anadan olmuşdu. Pajensko korpusunun tələbəsi idi. Qvardiya süvari alayının korneti, Ağ hərəkatın üzvü idi. Sevastopol boşaldılandan sonra anası ilə birlikdə Fransada, daha sonra Fransa Suriyasında (Livan) yaşayır və burada Yaxın Şərqdə "Ford" nümayəndəliyini yaradır. 8 may 1948-ci ildə Beyrutda vəfat etdi. Nəvəsi Corc Naxçıvanski ABŞ-də, digər nəvəsi Mariya Naxçıvanskaya Misirdə yaşayır.
Naxçıvanskilər
| Kəlbəli xan Kəngərli | |||||||||||||||||||||||||||||
|
Ehsan xan Kəngərli (1789—1846) |
|||||||||||||||||||||||||||||
İsmayıl xan Naxçıvanski (1819—1909) |
Kəlbəli xan Naxçıvanski (1824—1883) |
Qönçəbəyim (1827—?) |
|||||||||||||||||||||||||||
|
Ehsan xan Naxçıvanski (1855 — 1894) |
Cəfərqulu xan Naxçıvanski (1859—1929) |
(1858-1919) |
|||||||||||||||||||||||||||
Kəlbəli xan Naxçıvanski (1891—1931) |
Cəmşid Naxçıvanski (1895—1938) |
(?—1934) |
|||||||||||||||||||||||||||
Həmçinin bax
İstinadlar
|
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.
|
- ↑ Gussejn-Chan Nachičevanskij // .
- 2012-04-19 at the Wayback Machine — regiment.ru . Retrieved 29 July 2013.
- ↑ Красный террор в Петрограде, составление, предисловие и комментарии Волков, Сергей Владимирович. Москва. Айрис-пресс. 2011. səh. 462–512. Белая Россия. ISBN 978-5-8112-4336-5. 3000 tiraj
- Э. Э. Исмаилов. Золотое оружие с надписью "За храбрость". Списки кавалеров 1788–1913. — Москва, 2007, с. 377
- Шабанов В. М.: Военный орден Святого Великомученика и Победоносца Георгия,с,364
- Высочайший приказ по Военному ведомству от 27 января 1907 года. 1907. 49 (приложение).
- . 2016-10-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-21.
- . 2016-09-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-21.
- . 2008-10-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-21.
- Шавельский Г. И. Воспоминания последнего протопресвитера Русской армии и флота. — Нью-Йорк: изд. им. Чехова, 1954
- История Первой мировой войны. т. 1. — М., 1975, с. 251–252
- История Великой войны. М., 1916, Т. 3, с, 147
- Рогвольд В. Конница 1-й армии в Восточной Пруссии. (Август-сентябрь 1914 г.).— Л.- М., 1926, с. 101
- . 2019-12-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-24.
- ↑ . 2008-10-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-24.
- Э. Э. Исмаилов. Георгиевские кавалеры — азербайджанцы.— М., 2005. с. 165—166
- Шабанов В. М. Военный орден Святого Великомученика и Победоносца Георгия. səh. 164.
- . 2008-12-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-24.
- ВП по военному ведомству // Разведчик № 1287, 01.05.1915
- Гордеев А. А. 2019-03-09 at the Wayback Machine. - М.: Страстной бульвар, 1993. Летние операции 1915 года на Русском фронте.
- Исмаилов Э. Э. Георгиевские кавалеры — азербайджанцы.М,2005, с. 167
- . 2010-11-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-25.
- Список генералам по старшинству на 1916 год. — СПб. — 1916. С. 16
- . 2012-07-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-25.
- Телеграмма ген. Данилова ген. Алексееву 4 марта 1917 г. №1274/Б // Февральская революция 1917 года. 3 (22) (Красный архив. Исторический журнал). 1927. 47–48.
- ↑ . 4.
- Деникин А. И. // Очерки русской смуты. I. Париж. 1921.
- Епанчин Н. А. На службе трёх императоров. Воспоминания. М. 1996. с. 458
- . 2008-10-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-25.
- Гоштовт Г. А. // Кирасиры Его Величества в Великую войну. 1916, 1917 гг. Париж. 1944.
- 2013-07-16 at the Wayback Machine ISBN 5-265-01684-8
- Вел. кн. Гавриил Константинович. // В мраморном дворце. Из хроники нашей семьи. Нью-Йорк. 1955.
- Северная коммуна, № 98, 6 сентября 1918 года; Красная газета, 6 сентября 1918 года
- Ферран, Жак. Les familles princières de l’ancien Empire de Russie; т. 2, Париж, 1980 г
- Волков, Сергей Владимирович. Генералы и штаб-офицеры русской армии. Опыт мартиролога. В 2 томах. Т. 2 — М. Издательство: ФИВ ISBN 978-5-91862-007-6; 2012 г., С. 111.
- Рогвольд В. "Конница 1-й армии в Вост. Пруссии (август-сентябрь 1914 г.)» М. 1926, С.166
- Список генералам по старшинству. СПб. 1914.
- Гулиев М., Кяльбизаде Э. Х.. . Каспій online: газета трёх столетий (rus). 2016-03-05 tarixində .
- Апушкин, Владимир Александрович. Список иллюстраций // (Из истории русско-японской войны 1904—1905 гг.: Сборник материалов к 100-летию со дня окончания войны). СПб.: Изд. СПбГУ. 2005.
- Центральный государственный архив кинофотофонодокументов Санкт-Петербурга. Фотодокумент, Шифр: Е 12478
- . 2008-12-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-09-17.
- . 2009-01-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-25.
- . 2014-08-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-25.
- . 2009-01-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-25.
- . 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-06.
- . 2016-05-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-06.
- . 2023-07-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-06.
- . 2016-04-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-06.
- . 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-06.
- . 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-06.
- . 2015-12-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-12-22.
- . 2015-12-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-12-22.
- . 2016-08-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-26.
Ədəbiyyat
- İvanov, Rudolf Nikolayeviç. Əlahəzrətin general-adyutantı: Hüseyn xan Naxçıvanski haqqında hekayət / R. N. İvanov; rus dilindən tərc. Q. Qurbanlı; ön sözün müəl. İ. Ə. Həbibbəyli; Heydər Əliyev Fondu.- Əlavələr olunmuş, təkmilləşmiş II nəşri.- Naxçıvan: Əcəmi NPB, 2008.- 367 s.
- [ölü keçid]