Əsas məqalə: Kəngərlilər sülaləsi

Kəngərlilərpeçeneq-türk tayfalarından olmuşlar. Sülalə eranın I əsrindən Naxçıvan ərazisində yaşayıblar. Eramızın əvvəllərində Zaqafqaziyaya hunların tərkibində gələn yüz iyirmi min ailədən ibarət sülalə, onun müxtəlif ərazilərində məskunlaşmışlar. Bizans tarixçisi Konstantin verdiyi məlumatda bildirir: "948–952-ci illərdə Yavdiertim, Kuvarçicur, Kabukşinyula adlı üç vilayət peçeneqlərin digər peçenəqlərlə müqayisədə daha mərd və nəcabətli olmalarına görə xəngər ləqəbi daşıyırdı."

Beşinci yüzillikdə kəngərlilər Sasanilər imperiyasını lərzəyə salmışdı. Kəngərli eli Naxçıvanda, Qarabağda, Şirvanda və İranda məskunlaşmışdır. 1816-cı ildə Kəlbəli xan Naxçıvan şəhərində Rusiya generalı Aleksey Yermolovu qəbul edərkən demişdir ki, "Naxçıvanı üç əsr onun kəngərli nəsli idarə etmişdir." İlya Petruşevski qeyd edir: "Zəngin Naxçıvan ölkəsi qızılbaş ustaclı tayfasının bir qolu olan kəngərli tayfasının irsi ölkəsi idi." XIX əsrin şairi Əndəlib Qaracadaği "Ordubadın vəsfi" şeirində bu sülalədən bəhs edir.

Azərbaycan xalqının formalaşmasında iştirak edən qədim türk tayfalarından biri də peçeneqlərin tərkibinə daxil olan kəngərlilərdir. Mənbələr göstərir ki, kəngər, peçeneq etnonimləri ilə bağlı toponimlər Azərbaycan tarixinin qədim dövrlərinə kimi gedib çıxır.Oğuzlardan əmələ gələn tayfaların Azərbaycanda ən çox məskən saldıqları ərazilərdən biri də Naxçıvan olmuşdur. Mənbələrdə qeyd edilir ki, "Səkkiz peçeneq uruğu içərisində hakim zümrəni təşkil edən ertim, cur və yula adlı üç peçeneq uruğuna birlikdə kəngər adı verilmişdi. Bu tayfalar cəsur, qəhrəman, əsl peçeneq olmaları ilə digər uruğlardan seçilirdilər. Kəngər adını daşıyan üç uruğun əsl peçeneq sayılması peçeneqlərin kəngərlilərdən təşəkkül tapmalarını bir daha sübut edir."

  Əsas məqalə: Heydərqulu xan Kəngərli

1736-cı ildə Nadir xanın (Təhmasibqulu xan) tacqoyma mərasimi keçirildi. O, İran şahı elan edildikdən sonra dövlətin idarə olunmasında və inzibati quruluşunda ciddi dəyişikliklər apardı. Nadir şah Səfəvilər dövlətinin inzibati-ərazi bölgülərini – bəylərbəyliklərini ləğv etdi. O, Azərbaycan ərazisində Şirvan, Qarabağ, Təbriz və Çuxursədd bəylərbəyliklərini ləğv edib, vahid vilayət adı altında bir mərkəzdə – Təbriz ətrafında birləşdirdi. Şah vilayətin idarəsini qardaşı İbrahim xana həvalə etdi. Bundan əlavə bütün yerlərdə yerli hakimlər Nadir şahın yaxın adamları ilə əvəz olundu.

Nadir şahın tacqoyma mərasiminin iştirakçısı katolikos Abram Kretasi bu məsələ ilə əlaqədar yazmışdı: "Nadir şah öz qardaşını rəis və sərdar, yəni Azərbaycan sərəsgəri təyin etdi. Naxçıvanı, Şirvanı, bütün Ararat vilayətini, Gürcüstanın idarəsini qardaşına tapşırmaqla onu bəylərbəyi kimi bütün digər xanların başçısı təyin etdi."

Nadir şahın daxili siyasəti geniş xalq kütlələrinin narazılığına səbəb oldu. Başqa yerlərdə olduğu kimi, Naxçıvanda da əhalinin vəziyyəti ağırlaşmışdı. Şəhər və kəndlilər bir tərəfdən yerli feodallar, digər tərəfdən xarici işğalçılar tərəfindən qarət olunurdular. Bu səbəbdən yerli əhalinin bir hissəsi feodal istismarından yayınmaq məqsədilə yaşadıqları ərazini tərk edərək əlçatmaz yerlərdə sığınacaq tapırdılar. Nadir şahın "şah" olmasına etiraz etdiklərinə və eyni zamanda mərkəzi hakimiyyətə tabe olmadıqlarına görə kəngərlilərin bəzi nüfuzlu nümayəndələri də vətəndən Əfqanıstana sürgün edildi.

Kəngərlilərin bu cür tabesizliyi Nadir şahda şübhə oyatdığı üçün o bu tayfaya o qədər də etibar etməyib, digər ərazilərdən fərqli olaraq Naxçıvan əyalətini idarə etmək üçün bura həmin tayfadan iki hakim təyin etdi. Naxçıvan ölkəsinin müvəqqəti hakimi Ağa Həsən təyin olundu. Lakin onunda hakimliyi xalq arasında narazılığı artırdı. Ağa Həsənin hakimliyindən narazı olan yerli əhali silaha əl atdı. Dövrün hadisələrini qələmə alan naməlum salnaməçi bu barədə qeyd etmişdir ki, "…ölkə dilənçi vəziyyətinə düşmüşdür. Valideynlər öz uşaqlarını satmağa məcbur olurdular. Lakin alıcı tapılmırdı. Bəziləri hətta həyat yoldaşlarını, oğlanlarını və qızlarını qoyub başqa ölkələrə üz tuturdular… Nadir şah uşaqları qul edib satırdı."

Lakin xalqın narazılığı artmaqda davam edirdi. Ağır istismar vəziyyəti ölkədə silahlı üsyanlara gətirib çıxarırdı. 1743-cü ildə Şirvanda baş vermiş üsyan yatırıldıqdan sonra, 1746–1747-ci illərdə Azərbaycan, eyni zamanda Gürcüstan ərazilərində yeni üsyanlar təşəkkül tapdı. 1747-ci il mart ayının 15-də Rusiyanın İrandakı səfiri M. Qolitsin yazırdı: "İndiki zamanda İran əyalətlərinin hamısında qorxulu vəziyyət yaranmışdır. Gəncədə, İrəvanda, Naxçıvanda, Tiflisdə əhali pul cərimələrindən cana gəlmiş, kiçikdən böyüyə qədər, hətta yerli hakimlər qiyam qaldırır, var-dövlətləri və mal-qarası ilə dağlara çəkilirlər."

Səfəvi-Osmanlı müharibələrindən sonra hakimiyyətə gələn Nadir şah Əfşarın dövründə ölkədə havalar quraqlıq keçdiyi üçün, məhsulun azlığı kütlələrin vəziyyətini daha da kəskinləşdirdi. Nadir şahın yeni vergi sistemi, onun hərbi yürüşlərinin ağırlığı İran dövlətində olduğu kimi, Azərbaycan ərazisində aclığa gətirib çıxardı. Bunun nəticəsində yadelli işğalçılara qarşı yönəlmiş xalq hərəkatı, XVIII əsrin ortalarında, Azərbaycanda Əfşarlar dövlətinin hakimiyyətinə son qoyulmasında mühüm rol oynadı.

1747-ci ildə Nadir şah sui-qəsd nəticəsində qətlə yetirildi. Bu hadisədən sonra İranda mərkəzi hakimiyyətin pis vəziyyətə düşməsi ilə imperiyanın ucqarlarında, o cümlədən Azərbaycan ərazisində xalq azadlıq hərakatının qələbəsi üçün şərait yarandı.Azərbaycanda iyirmi xanlıq meydana gəldi: Bakı, Dərbənd, Gəncə, Cavad, Salyan, İrəvan, Lənkəran, Naxçıvan, Qarabağ, Quba, Şamaxı, Şəki, Ərdəbil, Marağa, Maku, Qaradağ, Sərab, Təbriz, Urmiya və Xoy xanlıqları Onların hər birinin Azərbaycan tarixində öz yeri və rolu vardır.

Nadir şahın dövləti süquta uğradıqdan sonra kəngərli tayfa başçısı Heydərqulu xan yerli feodallara arxalanıb, Ağa Həsəni hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq, özünü xanlığın müstəqil hakimi təyin etdi.XVIII əsrin ortalarında Azərbaycan ərazisində yaranan 20 xanlıqdan biri də Naxçıvan xanlığı oldu. Bu dövrdə xanlığın ali hakimi xan özü idi. Qalan feodalların hamısı ona tabe idilər.

Zəngəzur dağlarından başlamış Araz çayı vadisinə qədər uzanan geniş ərazidə yerləşən Naxçıvan xanlığı, Qərbi Azərbaycanın böyük bir hissəsini əhatə edirdi. Dağlar xanlığı qala kimi əhatə edirdi. Şimal-qərbdən Dərələyəz dağları, cənub-şərqdən Zəngəzur sıra dağları xanlığın sərhədləri boyu uzanırdı. Naxçıvan xanlığı İrəvan, Qarabağ, Qaradağ, Xoy və Maku xanlıqları ilə həmsərhəd idi.

Heydərqulu xanın taxta çıxdığı dövrdə Naxçıvan həmin çiçəklənən Naxçıvan deyil idi. Bu dövrdə Naxçıvan Kir və Kambizin dövründə yaşayan İran tarixçilərinin təsvir etdiyi kimi, 200 min əhalisi olan ticarət məntəqəsi deyildi. Osmanlı İmperiyası hökmdarı Sultan Muradın, İran şahları – "Möhtəşəm" ləqəbli I Abbasın və Nadir şahın dövründə ardıcıl surətdə baş verən dağıntılar nəticəsində şəhər əhalisi əhəmiyyətli şəkildə azalmış və yoxsullaşmışdı. I Abbasın hakimiyyəti dövründə faktiki olaraq, şəhər xeyli dağıntılara məruz qalmışdı. Fransız səyyahı Şarden Naxçıvan şəhərinin xanlıq dövrünü bu cür təsvir edir:

Naxçıvan xanlığının yaradıcısı Heydərqulu xan Murtuzaqulu xan Kəngərlinin oğlu idi. Murtuzaqulu xan isə Məhəmmədrza xanın övladı idi. Məhəmmədrza xan Kəngərlinin oğlu Murtuzaqulu xan iki il Çuxursəəd bəylərbəyliyinin hakimi olmuşdur. Murtuzaqulu xanın atası Məmmədrza xan Astrabad bəylərbəyliyindən əvvəl həm də İrəvanı idarə edənlərdən biri olmuşdur.

Araşdırmalar göstərir ki, Naxçıvan xanlığı Qarabağ, Maku, Qaradağ, Gəncə və İrəvan xanlıqları ilə Heydərqulu xanın vaxtında yaxın dostluq münasibətləri yaratmışdı.Qarabağ xanlığının qurucusu Pənahəli xan 1751-ci ildə Şuşa qalasının inşası zamanı Naxçıvan xanlığından da memarlar dəvət etmişdi. Bu haqda Mirzə Rəhim Fəna "Qarabağnamələr" əsərində yazır:

Zəngəzur dağlarından başlamış Araz çayı vadisinə qədər uzanan Naxçıvan xanlığı hərbi cəhətdən zəif olduğundan Heydərqulu xan daha qüdrətli xanlıqlara arxalanmaq qərarına gəldi. Öz hakimiyyətini gücləndirmək və yerli işğalçılardan müdafiə olunmaq məqsədilə Heydərqulu xan XVIII əsrin 50-ci illərində Qarabağ xanı Pənahəli xanın görüşünə getdi. Pənahəli xanın gördüyü siyasi tədbirlərində Heydərqulu xanın iştirakı olub.Mirzə Adıgözəl bəy yazır: "Naxçıvan elindən olub bir minbaşıya tabe olan kəngərli eli, Borçalıda məskunlaşan Dəmirçihəsənlilərindən olub bir minbaşıya tabe Dəmirçihəsənli eli, yenə Borçalıdan Çinni tayfası da Qarabağa gəlib Pənahəli xanın himayəsinə sığınmışdılar." Heydərqulu xan Pənahəli xanla hərbi-siyasi ittifaqa da girmişdir.

Öz xanlığı daxilində hakimiyyətini möhkəmləndirən Pənahəli xan öz təsirini Azərbaycanın digər ərazilərinə yaymaq qərarına gəldi. Bu işdə o şəkili Hacı Çələbi xanı başlıca maneə hesab edirdi. Buna görə də o təsiri altında olan qaradağlı Kazım xanı, naxçıvanlı Heydərqulu xanı, gəncəli Şahverdi xanı yanına çağırdı və birləşib şəkili Hacı Çələbi xana qarşı mübarizə aparmağı təklif etdi. Xanlar Şirvan ölkəsinin hakimi, Şəki xanı Hacı Çələbinin onların ərazilərinə hücumundan ehtiyat edirdilər. Bu dövrdə Quba xanlığı, Şəki xanlığı, Qarabağ xanlığı və Xoy xanlığı hərbi cəhətdən ən güclü xanlıqlar hesab edilirdi. Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamələr" əsərində yazır: "Məhəmmədhəsən xan Qarabağdan qayıtdıqdan sonra, Pənah xan, qaradağlı Kazım xan, naxçıvanlı Heydərqulu xan və gəncəli Şahverdi xan məsləhət məclisi qurdular."

Özünə güclü rəqib saydığı Şəki xanı Hacı Çələbi xanla müharibəyə hazırlaşan Pənahəli xana hörmət əlaməti olaraq, Heydərqulu xan öz qoşunları ilə Qarabağa gəldi. 1752-ci ildə həyata keçirilən həmin yürüşdə gəncəli Şahverdi xan, qaradağlı Qasım xan, irəvanlı Hüseynəli xan, xoylu Əhməd xan iştirak edirdi. Xanlar Hacı Çələbiyə qarşı birgə yürüş etmək üçün aralarında razılığa gələrək bu barədə Kartli-Kaxeti çarına da məktub göndərdilər. Öz növbəsində II İrakli xanlara yazdığı cavab məktubunda onlarla həmfikir olduğunu bildirmiş və onlara Gəncəyə gəlməyi məsləhət görmüşdü.

Əvvəlcə hazırlanmış plana əsasən xanlar gürcü çarı – II İrakli ilə Gəncə ərazisində görüşməli, daha sonra isə burada Şəki xanlığı üzərinə hücum etməli idilər. Lakin gürcü çarı öz müttəfiqlərinə xəyanət edərək gözlənilmədən xanların dördünü də Gəncə yaxınlığında Qızılqaya adlanan yerdə həbs etdirdi.Şahverdi xanın nökərindən bu hadisəni eşidən Hacı Çələbi xan Kür çayını keçərək Nizami Gəncəvinin qəbri yaxınlığında baş vermiş döyüşdə II İraklini məğlub edərək xanları azadlığa buraxdı. Xanlar öz vətənlərinə geri döndülər.

Yürüşdən sonra Heydərqulu xan Naxçıvana qayıdaraq bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. O, xanlığı möhkəmlətmək, xəzinənin gəlirini artıran ticarəti, həmçinin sənətkarlığı inkişaf etdirmək məqsədilə xanlıqlarda və şəhərlərdə rabitə vasitələrini qaydaya saldı. Heydərqulu xan köhnə körpülərin təmir olunması, çaylar üzərində yeni körpülərin inşası haqqında əmr verdi. Həmin körpülərdən biri Şəkərabad kəndində bu günə qədər mövcud vəziyyətdədir.

Naxçıvan xanlığının Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə əlaqələri XVIII əsrin ikinci yarısında tarixi şəraitdən asılı olaraq siyasi və iqtisadi, həmçinin hərbi əlaqələri onun müttəfiqi Qarabağ xanlığının vasitəçiliyi ilə olmuşdur. Bunu Tiflisdə Gürcüstan Milli Arxivində saxlanılan sənədlər, o cümlədən digər gürcü mənbələri də təsdiq edir. Bu əlaqələr II Teymurazın vaxtında qoyulsa da, əsasən II İraklinin hakimiyyəti illərində geniş vüsət tapmışdı. Naxçıvan xanlığının əsasını qoyan Heydərqulu xan II İraklinin atası Teymurazla çox yaxşı dostluq münasibətləri yaratmışdı. Sonralar bu dostluğu onun oğlu II İrakli zəiflətmiş və qonşu xanlığın ərazisini zəbt etmək üçün gizli diplomatik yollara əl atmışdır.

Naxçıvan xanlığının ən əsas müttəfiqlərindən biri də Qaradağ xanlığı idi. Heydərqulu xan Qaradağ xanı Məhəmmədkazım xanla münasibətlərə meyl göstərirdi. Belə ki, Nadir şahın dövründə Məhəmmədkazım xanın gözləri çıxardılmışdı. O, 1752-ci ildə vəfat etmişdi. Məhəmmədkazım xan Heydərqulu xanın ən yaxın müttəfiqlərindən biri idi. Heydərqulu xan 1747-ci ildən 1763-cü ilə qədər Naxçıvan xanlığını idarə etmişdir. O, 1763-cü ildə vəfat etdi. Vəsiyyətinə görə, xan Naxçıvanda dəfn olundu. Heydərqulu xanın ölümündən sonra hakimiyyətə onun oğlu Hacı Məhəmməd xan Kəngərli keçdi.

  Əsas məqalələr: , Rəhim xan Kəngərli, Şükurəli xan Kəngərli, Əliqulu xan Kəngərli, Vəliqulu xan Kəngərli, Abbasqulu xan Kəngərli, və

XVIII əsr 60-cı illərin əvvəllərində Kərim xan Zənd keçmiş Səfəvilər dövləti vilayətlərinin böyük bir hissəsini, o cümlədən Zaqafqaziyanın bir hissəsinin özünə tabe edə bilmişdi. Bu dövrdə o, Urmiya xanlığının qurucusu Fətəli xan Əfşarla mübarizə aparırdı. Kərim xan Zənd qarabağlı Pənahəli xanın yanına elçilər göndərib Fətəli xana qarşı müharibədə ona müttəfiq olmağı təklif etdi. 1763-cü ildə Pənahəli xanla Kərim xanın birləşmiş qüvvələri Urmiya qalasını mühasirəyə aldı. 9 aylıq mühasirədən sonra qala təslim oldu. Məğlub olan Fətəli xan 1763-cü ildə İsfahan yaxınlığında qətlə yetirilirdi.

Eyni zamanda, o, köməyinə gəlmiş Azərbaycan xanlarını – Hacı Məhəmməd xanı, qaradağlı Kazım xanı, xoylu Şahbaz xanı, qarabağlı Pənahəli xanı, sərablı Əli xan Şəqqaqini qələbəni qeyd etmək üçün Şirazda keçiriləcək qonaqlığa dəvət etdi. Əslində bu dəvəti qəbul etdirməklə Kərim xan sözügedən şəxsləri Şirazda girov kimi saxlaya bildi və onların özündən asılılığını təmin etmiş oldu. Bu hadisədən sonra Hacı Məhəmməd xanın taleyi ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur.

Daha sonra taxta Heydərqulu xanın digər oğlu Rəhim xan Kəngərli çıxdı. Lakin o uzun müddət hakimiyyətdə qalmadı. 1763-cü ildən 1769-cu ilə qədər hakimiyyəti Heydərqulu xanın oğlanları – Hacı Məhəmməd və Rəhim xanlar idarə etdi. 1768-ci ildə isə Naxçıvan taxtına qısa müddətlik Heydərqulu xanın oğlu Şükurəli xan oturdu. Şükurəli xan 1768, 1771, 1779-cu illərdə Naxçıvan xanlığını idarə etdi. Həmin il Rəhim xan hakimiyyətini bərpa edib, 1770-ci ilə qədər hakimiyyətdə oldu. 1770-ci ildə Heydərqulu xanın qardaşı Əliqulu xan hakimiyyətə gəldi. 1773-cü ildə isə onun qardaşı Vəliqulu xan hakimiyyəti ələ keçirdi. Vəliqulu xan 1773–1776-cı illərdə xanlıq taxtında oturdu. 1777 və 1779-cu illərdə Şükurəli xan yenidən hakimiyyəti ələ keçirdi.

Şükurəli xan Kərim xan Zəndin 1768-ci il tarixli fərmanı üzrə "Müstəqil xan", yəni hakim tituluna layiq görülməklə yanaşı, bütün Kəngərli cəngavərlərinə, o cümlədən süvarilərinə sərkərdə təyin olunduğu müddətdən etibarən tümən hakimi kimi şöhrət tapmışdı.Şükurəli xanın hakimiyyəti haqqında Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarix Arxivində qorunan 17 fevral 1785-ci il tarixli sənəddən əlavə başqa sənəd əldə edilməmişdir. Müəlliflər Şükurəli xanın varisi olması haqqında məlumat verməmişlər. Bəzi müəlliflər onun varisinin Qara xan olduğunu qeyd etmişlər. Farsdilli mənbələrdə Heydərqulu xanın oğlu Şükrullah kimi qeyd olunmuşdur. 1768-ci il tarixli bir sənəddə adı qeyd olunan Zülfüqar xan Kəngərlinin Şükurəli xan adlı oğlu olmuşdur. Bu sənəddə isə onun Qara xan adlı varisi qeyd olunmayıb. Bu səbəbdən ehtimal edilir ki, 1785-ci ildə hakimiyyətə gələn Şükurəli xan Heydərqulu xanın oğludur. Bəzi mənbələrdə xanın adı Şükrullah kimi qeyd edilsə də, bir çox yerdə, o cümlədən Kərim xan Zəndin hakimiyyəti dövrünə aid sənədlərdə də Şükurəli xan kimi qeyd edilmişdir.

Şükurəli xan xanlığın sahibsiz qalmasından və hakim dairələrdəki qarışıqlıqdan istifadə edərək 1785-ci ildə hakimiyyəti ələ keçirdi. Şükurəli xan hakimiyyəti uzun müddət öz əlidə saxlaya bilmədi. İki ildən sonra o, Cəfərqulu xan tərəfindən devrildi. Tarixi sənədlərdə 1770, 1771 və 1779-cu illərdə Şükurəli xan Naxçıvan xanı kimi göstərilir. Həmin sənədlərə istinadən demək olar ki, o, 1770, 1771, 1777 və 1779-cu ildən 1780, 1787-ci ilədək Naxçıvan xanlığının hakimi olub. Onun xanlıqda hakimliyi fasilələrlə olmuşdur.

Bütün sənədlərdə Şükurəli xan xanlığın ən ali məqamlısı, "uca iqballı", xeyirxah hakim kimi qeyd olunur. 1770-ci ildə Cəfərqulu xanın oğlu Əlimərdan bəyin qızları Xanımcan və Şərəf xanımların irsi əmlaklarına yiyələnmək iddiası barəsində yazılmış vəkalətnamə deyilir: "Rəhmətə getmiş mərhum Əlimərdan bəyin Böyükxanım və Balaxanım ləqəbi daşıyan izzətli və vəkalətli varisləri Xanımcan və Şərəf adlı mülklərini, kəndlərini və s. tərti-təsərrüflərinə almaq iddiası barəsində ən yüksək məqam sahibi Şükurəli xanı özlərinə müdafiəçi götürüblər."Şükurəli xan Naxçıvan xanlığının hakimi olduğu vaxtlarda çox uğurlar əldə etmişdir. Bir arxiv sənədində yazılmışdır: "Naxçıvan xanı Şükurəli xan Kəngərli dövlət işlərində ən çox fayda verən və xanlığın ən çox təşəkkürünü qazanan bir hakim olmuşdur."

Şükurəli xan Kəngərli tayfalarından təşkil edilmiş atlı qoşun hissələrinin tərkibində təkmilləşdirmə işi həyata keçirmək məqsədilə 1780-ci ildə göstərişi vermişdir. Xan özü isə 10 min Kəngərli atlı dəstəsinə "Naxçıvan süvariləri"nin sərkərdəsi kimi başçılıq etmişdir. Bu işdə ona Vəliqulu xan və Abbasqulu xan kömək etmişlər. Şükurəli xan Naxçıvan xanlığının tədbirli hakimi olmaqla yanaşı, mahir bir hərbçi də olmuşdur. Şükurəli xanın hakimiyyətinə 1779-cu ildə son qoyuldu. Bundan sonra o yalnız 1785-ci ildə hakimiyyəti ələ keçirə bildi və iki il xanlıq taxtında oturdu. 1780-ci ildə isə hakimiyyətə Rəhim xanın oğlu Abbasqulu xan gəldi. Xanın hakimiyyətə gəlməsi tarixi sənədlərdə qeyd olunub.

XVIII əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan, Kartli-Kaxeti çarı II İrakli və Hüseynəli xanla birlikdə Abbasqulu xanın Naxçıvan xanlığında hakimiyyətə gətirilməsinə yardım etdi. Lakin xoylu Əhməd xan Abbasqulu xanın əmisi oğlu Cəfərqulu bəyi dəstəkləyirdi. Arzusuna çatmayan Əhməd xan bunun əvəzində iki kəndin — Nazik və Şükürlü kəndlərinin ona verilməsini Abbasqulu xandan tələb etdi. Rədd cavabı alan Əhməd xan öz qoşunlarını xanlığın sərhədlərinə yetirdi. Xoy xanlığının hakimi Əhməd xan Cəfərqulu xanın hakimiyyətə gəlməsinə köməklik edirdi. Müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşən və yerli əyanlar tərəfindən müdafiə edilməyən Abbasqulu xan Naxçıvanı tərk etməyə məcbur oldu. Özünə müvəqqəti Sisyanda sığınacaq tapdı. Lakin Əhməd xan Naxçıvanı tuta bilmədi. Çünki irəvanlı Hüseynəli xan hədələyici məktub göndərərək Əhməd xandan tələb etdi ki, "öz ordusunu təcili sürətdə Naxçıvan qalasından uzaqlaşdırsın." O həmin xanlığa özü sahib olmaq istədiyini də məktubda göndərdi. Əhməd xan Hüseynəli xanın tələbini qəbul etsədə öz fikrindən əl çəkmədi.

Tezliklə Naxçıvan qalası yaxınlığında İrəvan xanı Hüseynəli xanın qoşunu göründü. Hüseynəli xan Naxçıvanda çox qala bilmədi və ordusunu oradan geri çəkdi. Beləliklə, Naxçıvan qalası başsız qaldı. Yaranmış vəziyyətdən istifadə edən Abbasqulu xan Naxçıvana tələsdi və dar günündə onu müdafiə etməyənlərə divan tutmaq qərarı aldı.

Abbasqulu xanın etdiyi zülm xalq arasında böyük narazılığa səbəb olmuşdu. Bundan istifadə edən Əhməd xan yenidən Naxçıvan xanlığına müdaxilə etməyi qərara aldı. Bu məqsədlə İran ərazisində Kərim xan Zəndin ölümündən sonra İsfahanda özünü şah elan edən, lakin rəsmi şah olmayan Əlimurad xana müraciət etdi. Əlimurad xan hakimiyyətə keçməyə can atarkən və İranın rəsmi şahı olmadığı halda Azərbaycanın bir sıra xanlıqlarına tabe olmaq rəmzi kimi, onlardan girov və ya qiymətli daş-qaş tələb edirdi. Əlimurad xan 1784-cü ildə Osmanlı İmperiyasına qarşı kömək almaq və öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə Moskvaya nümayəndə göndərmişdi. Öz nümayəndəsi Məhəmməd xana tapşırmışdı ki, göstəriləcək kömək əvəzində vaxt ilə Rusiyanın tərkibində olmuş torpaqlardan savayı,"Qarabağ, Naxçıvan və İrəvan vilayətlərini" də Rusiya imperiyasına güzəşt etməyə hazırdır. Əlimurad xan bir tərəfdən öz tərəfdarlarını bəzi Azərbaycan xanlıqlarının hakimi olmasına kömək edir, digər tərəfdən isə həmin xanlıqları rus dövlətinə verməyi vəd edirdi. 1783-cü ildə Əlimurad xan xoylu Əhməd xanın müraciətini nəzərə alıb, Gülşirəli xanı Naxçıvana göndərdi.

1783-cü ildə Rusiyanın qəyyumluğunu qəbul etmiş Əhməd xan, Naxçıvan xanlığı taxtında Abbasqulu xanın namizədliyini müdafiə edən II İraklinin adına göndərdiyi məktubunda bu cür demişdi: "İndi necə ola bilər ki, mən ona verdiyim sözü yerinə yetirməyim və başqa cür hərəkət edim. Mənim qiymətli əşyam Əlimurad xanın yanında girov saxlanılır. O, elə bilər ki, mən onun əleyhinə gedirəm." Beləliklə, Əlimurad xan və Əhməd xanın qoşunlarının qarşısını ala bilməyən Abbasqulu xan yenidən Naxçıvanı tərk etməyə və Tiflisə qaçıb II İraklidən kömək istəməyə məcbur oldu. Əlimurad xan və Əhməd xan tərəfindən müdafiə edilən Cəfərqulu xan hakimiyyətə gəldi.

Hakimiyyətə keçdiyi ilk gündən Cəfərqulu xan xalqın etirazlarının qarşısını almaq üçün əhaliyə ciddi təzyiq göstərməyə başladı. Bu təzyiqlərdən sonra əhalinin çoxu Naxçıvanı tərk edərək uzaq vilayətlərə üz tutmağa məcbur oldu. Abbasqulu xanı dəstəkləyən Naxçıvan əhalisinin Kartli-Kaxeti çarı II İrakliyə 1783-cü ildə yazmış olduğu kollektiv məktubunda deyilir: "Cəfərqulu xanın Naxçıvan əhalisi ilə necə qəddar rəftar etdiyi xəbərini sizin hüzurunuza çatdırmaqla bildiririk ki, onun zülmkarlığı xalq içərisində elə geniş yayılıb ki, əhali başqa yerlərə üz tutmağa məcbur olmuşdur. Biz sizə Abbasqulu xana sığınacaq verdiyiniz üçün təşəkkürlərimizi bildiririk. Sizin xeyirxahlığınız nəticəsində Abbasqulu xan himayənizdə yaşayır ki, buda bizi sakitləşdirir və bizdə inam yaradır."

Abbasqulu xanın tərəfdarları da Naxçıvanda qala bilməyəcəklərini başa düşüb, Gürcüstana gedərək Abbasqulu xanın ətrafında birləşdilər. Naxçıvan əhalisinin məktubunda bu cür deyilir: "Sizin ürək yumşaqlığınıza inanaraq yoxsul əhali hər gün Naxçıvanı tərk edir və Abbasqulu xanın yanına gəlirlər. Onu müdafiə dirsiniz və inanırıq ki, bizi də diqqətdən kənara qoymayacaqsınız. Yeni hakimiyyətə gəlmiş Cəfərqulu xan əhaliyi zülm edir, bizi ölümə verir və evlərimizi talayır. Biz onun bu fikrini bildikdən sonra Abbasqulu xanın tərəfinə keçdik."

Gürcüstanda sığınacaq tapan Abbasqulu xan II İrakliyə yazdığı məktubunda öz təşəkkürünü bu cür ifadə edirdi: "Qoy Allah rəhmi çarın xəstəliyini Abbasqulu xana versin. Sizə sədaqətliyəm. Sizin xeyirxahlığınız sayəsindədir ki, mənim indi vəziyyətim yaxşıdır. Allahın köməyi və sizin sayənizdə vəziyyətim yaxşıdır, sizə dua edirik." Məktubun ardında Abbasqulu xan Gürcüstana gəldikdən sonra Naxçıvanda mövcud olan vəziyyəti təsvir edirdi. O bu cür yazırdı: "Naxçıvana artıq üç gündür getmişdim. Rəislərdən Əliqulam Sultan, İxlas Sultan və onun oğlu Hüseynəli bəy, Ağasıbəy, Məmmədəli və başqaları Cəfərqulu xanın pis rəftarına, onları incitdiyinə görə mənim yanıma gəlmişdilər." Gürcüstana, Abbasqulu xanın düşərgəsinə gələnlər II İraklinin xoş rəftarını görüb Cəfərqulu xandan intiqam almaq məqsədilə Tiflisə gəlmək fikrində olduqlarını söyləmişdilər.

Xoy xanı Əhməd xan Cəfərqulu xanın taxta çıxmasına kömək etsə də, Naxçıvana əlavə qoşun göndərə bilmədi. Çünki xan II İraklidən ehtiyat edirdi. Buna əsas səbəb isə Rusiyanın iki batalyonunun Tiflisdə olması idi. Bu münasibətlə Abbasqulu xan II İrakliyə yazırdı: "Əhməd xan bilir ki, siz məni hər vasitə ilə müdafiə edəcəksiniz. Ona görə də Cəfərqulu xana rədd cavabı verdi. Xan siz həzrətlərə qarşı çıxmağa cəsarət edə bilməz."

Naxçıvan əyanlarının Gürcüstana – Abbasqulu xanın yanına getmələri Cəfərqulu xanı qəzəbləndirirdi. O, Abbasqulu xanın yanına getmək istəyənləri cəzalandırmaq qərarına gəldi. Bu cəzalandırma əsasında feodallardan biri olan Məhəmməd bəy qətlə yetirildi. O, Gürcüstana gedərkən, Cəfərqulu xanın qardaşı Kəlbəli bəy tərəfindən öldürüldü. Ayrı ayrı adamların qətlə yetirilməsi ilə kifayətlənməyən Cəfərqulu xan əmr etdi ki, Abbasqulu xanın yanına getmək istəyənlərin evləri dağıdılsın, əmlakları müsadirə edilsin və irsi mülkiyyəti əlindən alınsın. Lakin bu tədbir də xalqı sakitləşdirə bilmədi. Naxçıvanda xalq çıxışları güclənirdi. Əhalinin narazılığının artdığını görən Cəfərqulu xan öz yaxın adamlarında biri Şirəli bəyi xoylu Əhməd xanın yanına göndərib bildirdi ki, "o ya Naxçıvanda qayda-qanun yaradıb xalqı sakitləşdirsin, ya da kömək üçün qoşun göndərsin."

1783-cü ildə Rusiya imperiyası ilə Kartli-Kaxetiya çarlığı arasında Georgiyevsk müqaviləsi imzalandı. Bunu görən Abbasqulu xan Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin vasitəçiliyi ilə Naxçıvan xanlığında əmin-amanlığa nail olmaq məqsədilə Rusiyanın himayədarlığına keçməyi üstün tuturdu. Bu haqda Abbasqulu xan Rusiyanın Gürcüstanda mövcud olan qoşunlarının başçısı S. Burnaşevə yazmışdı: "Çar İrakli ilə yaxınlıq edərək, imperator həzrətlərinin hakimiyyəti altında olmağı arzulayır və başqa xanları da bu cür addım atmağa səsləyirəm." Abbasqulu xanın Rusiyanın tabeliyini qəbul etmək istəyini II İrakli general-poruçik Q. Potyomkinə xəbər verdi: "Dəhşətli qaçqın vəziyyətində olan naxçıvanlı Abbasqulu xan bizdən xahiş edir ki, biz ona öz mülkiyyətinə qayıtmağa kömək edək və o, imperatriçəyə tabe olacağını bildirir."

II İrakli Q. Potyomkinə izahatında yazırdı: "Bu yaxınlarda Abbasqulu xan xahişlə Naxçıvan ağsaqqallarını yanımıza göndərmişdi. Həmin sənədin tərcüməsini biz cənab Burnaşevə verdik ki, o, sizin hüzurunuza təqdim etsin." Naxçıvandakı mövcud vəziyyətlə tanış olan Q. Potyomkin öz cavabında S. Burnaşevə bildirdi: "Mən mahiyyət etibarilə Abbasqulu xanın Naxçıvan xanlığında hakimiyyətə gəlməsinə etiraz etmirəm. …mənim adımdan Kartli-Kaxeti həzrətlərinə elan edin ki, mən bu hadisələrdə ona mane olmaq istəmirəm." Bu məktubdan sonra çar II İrakli öz müttəfiqi Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanla birlikdə Naxçıvan xanlığı üzərinə yürüşə hazırlaşmağa başladı.

Bu yürüşə II İrakli çox güclü ordu toplamışdı. Təkcə Şəmsəddin, Xəzani, Peydar, Pəmbək, Dəmirçihəsənlidən toplanmış yerli azərbaycanlı döyüşçülərin sayı 4000-ə çatırdı. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan isə bu yürüş üçün 2000 atlı ayırmışdı.

1783-cü ildə Azərbaycan və Qafqaz müsəlmanlarına Osmanlı İmperiyası sultanı I Əbdülhəmid tərəfindən imzalanan fərman verilmişdi. Bu fərmanda onların himayə edilməsi əmr olunmuşdu. Bu isə Azərbaycan xanlıqları ilə olan münasibətlərin qorunub saxlanılmasının şəxsən padşahın özünün diqqət mərkəzində olduğunu göstərirdi. II İrakli və İbrahimxəlil xan bu səbəbdən yürüşü həyata keçirə bilmədi. Çünki, hökmdarlar sultan I Əbdülhəmidlə münasibətləri qoruyub saxlamağa çalışırdı. Yürüşə hazırlıq ərəfəsində isə Naxçıvan xanlığı ərazisində Şükurəli xan 1785-ci ildə hakimiyyəti ələ keçirə bildi.

Yerli feodallardan olan Qara bəy Naxçıvan xanlığında öz tərəfdarlarını ətrafına toplayaraq Hacı Dəmir və Cari qalalarını ələ keçirdi. Bu qalalar Naxçıvanın 20 verstliyində olan möhkəmləndirilmiş qalalardan ibarət idi. Cəfərqulu xanın hakimiyyətindən narazı olan Qara bəy İrəvanda məskunlaşmış Abbasqulu xanın yanına nökərini göndərərək ona bu barədə xəbər verdi. Bu xəbərdən sevinən Abbasqulu xan Qara bəyin dəstəsi ilə birləşmək üçün tələsdi. Abbasqulu xan irəvanlı Hüseynəli xandan öz qoşunları ilə onun köməyinə gəlməsini xahiş etdi. Cəfərqulu xan yenidən Naxçıvan xanlığında hakimiyyəti ələ keçirdiyi zaman Abbasqulu xan taxta keçmək üçün ya İbrahimxəlil xana, ya II İrakliyə, ya da Rusiyanın Qafqazdakı hərbi dairələrinə müraciət edirdi.

İbrahimxəlil xan yürüş üçün hazırlıqlara başladı. Xan Naxçıvandakı hakimiyyət dəyişikliyi haqqında xoylu Əhməd xan arasında müqavilə imzalandı. Tərəflər Təbrizi tutub əldə edilmiş qəniməti bölmək, daha sonra Naxçıvanı ələ keçirib, Əlimurad xan tərəfindən devrilmiş Abbasqulu xanı hakimiyyətə gətirmək barədə razılığa gəldilər. Təbrizin ələ keçirilməsindən sonra həmin ilin yayında İbrahimxəlil xan qoşunla Naxçıvana tərəf hərəkət etdi. İbrahimxəlil xanın qoşunları xanlığın ərazisinə daxil oldular və Cəfərqulu xan Şərur çayı sahilindəki bir qalada gizləndi.

1787-ci ildə İbrahimxəlil xanın qoşunu Naxçıvan qalasını ələ keçirib, Abbasqulu xanın Naxçıvanda hakimiyyətini bərpa etdi. Lakin Cəfərqulu xanı tutmaq mümkün olmadı. Naxçıvanı tərk edən Cəfərqulu xan xoylu Əhməd xanın köməyi ilə bir neçə qalanı ələ keçirmiş, Hacı Dəmir qalasını özünə iqamətgah seçmişdi. Naxçıvanı tutduqdan sonra Qarabağ qoşunları Abbasqulu xanın dəstəsi ilə birlikdə Cəfərqulu xanı təqib etməyə başladılar. Lakin bu tədbir uğursuzluqla nəticələndi. İbrahimxəlil xan bu yürüşdəki uğursuzluqdan sonra vaxt itirmədən Təbrizə doğru hərəkət etməyi qərara aldı. Lakin Əhməd xanla müttəfiqliyə ümid olan İbrahimxəlil xan aldanmışdı. Belə ki, İbrahimxəlil xan Təbrizə qoşun yeridərkən Xoy xanlığı qoşunları Təbrizi tutmuşdular.

İbrahimxəlil xanın Təbriz işləri ilə məşğul olduğu dövrdə Cəfərqulu xanın qardaşı Kəlbəli xan cəsarətlə Abbasqulu xanı hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq 1787-ci ildə özünü Naxçıvan xanı elan etdi. Bununla da Naxçıvan taxtının ən real hakimi Kəlbəli xanın hakimiyyət dövrü başlandı. Onun hakimiyyəti zamanı Naxçıvan özünün ən güclü dövrünü yaşadı.

  Əsas məqalə: Kəlbəli xan Kəngərli

Kəlbəli xanın hakimiyyətə keçdiyini görən Abbasqulu xan yenidən Naxçıvanı tərk etməyə məcbur oldu. II İrakli İbrahimxəlil xanın Naxçıvanı ələ keçirdiyi xəbərini eşidib onun Naxçıvanda güclənməsinə mane olmaq üçün knyaz İvan Baqrationu Naxçıvana göndərmişdi. Lakin Kəlbəli xan artıq Naxçıvanı ələ keçirdi və gürcü qoşunlarını qalaya buraxmadı.

Naxçıvan qalasını mühasirəyə alan knyaz Baqration İbrahimxəlil xanın qüvvələrinin ardınca kəşfiyyat dəstəsi göndərmişdi. Sisyan ətrafında azsaylı Qarabağ qoşunları ilə Baqrationun hərbi qüvvələri arasında baş verən döyüşdən sonra Qarabağ qoşunları geri çəkilmişdilər. Gürcü qoşunlarının başçısı Qarabağ xanlığı ordusunun əsgərlərindən İbrahimxəlil xanın Abbasqulu xana yazmış olduğu məktubu ələ keçirmişdi. Bu məktubda deyilirdi: "Məktubu Abbasqulu xana çatdırın və ona bildirin ki, "möhkəm dayansın". Tezliklə ona kömək üçün 2000 min nəfər qüvvə göndəriləcək."

Baqrationun Naxçıvan xanlığını tutmaq cəhdi baş tutmamışdı, Knyaz Baqration II İrakliyə göndərdiyi məktubunda qeyd edirdi: "…mən burada güclü müqavimətə rast gəldim, qala 2000 min nəfər döyüşçü tərəfindən müdafiə olunurdu." Güman edilir ki, Baqrationun başçılıq etdiyi hərbi qüvvələr İbrahimxəlil xanla Ümmə xanın müqaviməti nəticəsində geri qaytarılmış və ya məğlub edilmişdi. İbrahimxəlil xanla II İrakli arasında münaqişə olduğundan xəbər tutan Cəfərqulu xan Baqrationun köməyi ilə Naxçıvanda hakimiyyətini qaytarmağa cəhd etdi. Lakin Baqrationun Naxçıvanı ələ keçirmək səyi baş tutmadı və gürcü dəstələri ətraf kəndləri qarət edib, çoxlu mal-qara ələ keçirirək geri döndülər. Beləliklə, Naxçıvanda Kəlbəli xan hakimiyyətə gəldi. Kəlbəli xan Abbasqulu xanı sakitləşdirmək üçün onu Naxçıvana dəvət etdi və ona böyük imtiyazlar verdi.

Kəlbəli xan hakimiyyətə gəldiyi vaxt Azərbaycanda və bütövlüklə Cənubi Qafqazda daxili və xarici vəziyyət xeyli mürəkkəbləşmişdi. Azərbaycanın və Gürcüstanın İran və Osmanlı İmperiyası tərəfindən təhlükəyə məruz qalmaları problemi yaranmışdı. Belə bir tarixi şəraitdə Cənubi Qafqaz xalqları öz daxili imkanları hesabına xarici təhlükəyə qarşı istiqlaliyyətlərini müdafiə edə bilmirdilər. Naxçıvan xanlığında hakimiyyətə gəldiyi gündən Kəlbəli xan Rusiya dövləti ilə siyasi-iqtisadi münasibətlər göstərməyə meyl göstərirdi. Kəlbəli xanın hakimiyyəti dövründə Naxçıvan xanlığı nisbətən canlandı.

Xoy xanı Əhməd xanın sui-qəsd nəticəsində vəfatından sonra onun qardaşı Şahbazın oğlanları hakimiyyətə keçmək üçün mübarizə apardılar. Qəsdçilər hakimiyyətə gələ bilmədilər. Çünki onların öldürə bilmədikləri Əhməd xanın qardaşı oğlu Cəfərqulu döyüşkən hərbçi idi. Hadisələrin gərgin vaxtında o, çoxlu sayda döyüşçü toplaya bildi və Xoy xanlığının sadiq müttəfiqlərindən də yardım istədi. Cəfərqulu xana marağalı Əhməd xan, irəvanlı Məhəmməd xan, Kəlbəli xan, həmçinin Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli də yardım etdi.

Kəlbəli xan İrəvan xanı Məhəmməd xanla birlikdə Xoy xanlığına yürüş edib Xoy şəhərini mühasirəyə almışdı. Belə ki, Məhəmməd xanla xoylu Hüseynəli xanın arasında ədavət mövcud idi. Bunu görən Kəlbəli xan Məhəmməd xanla müttəfiq oldu. Xanlar ortaq qərar üzərinə Xoy xanlığı üzərinə hücuma başladılar. Məhəmməd xanla keçmiş Xoy xanı Əhməd xanın siyasətində də nikah diplomatiyası mövcud idi. İki xanın münasibəti yürüş həddinə gəlməmişdi.

Məhəmməd xan Bəyazid paşa ilə sülh müqaviləsi bağladıqdan sonra Xoy xanlığı ilə müharibəyə başladı. Buna səbəb Məhəmməd xanla Bəyazid paşa arasında döyüşlər gedərkən, Xoy hakimi Hüseyn xanın İsaq paşaya gizli kömək etməsi olmuşdu. Kəlbəli xan bu əməliyyatda ona hərbi yardım göstərdi. Hazırlıq başa çatdıqdan sonra 1790-cı ildə Kəlbəli xan və müttəfiqi Məhəmməd xan Xoy şəhərinə hücum etdilər. Müqavimət göstərə bilməyən Hüseyn xan vaxtı ilə İrəvandan göndərilmiş xəracı geri qaytarmaqla sülh təklifi etdi. Bu təklif qəbul edildi və tərəflər arasında sülh imzalandı.

Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının qoşunları yalnız Xoy şəhərində saxlanılan qiymətli əşyaları geri aldıqdan sonra Xoy xanlığını tərk etdilər. Bir müddət keçdikdən sonra Xoy xanlığını tərk etdilər. Bir neçə vaxtdan sonra Xoy hakimi Hüseynəli xan Kəlbəli xanla münasibətlər yaratdı. Xanlar birlikdə İrəvan xanlığına hücum etməyi qərara aldılar.

Naxçıvan xanlığı ilə İrəvan xanlığı arasında müttəfiqlik çox uzun sürmədi. Kəlbəli xanın Hüseynəli xanla yaxınlaşması köhnə müttəfiqləri düşmənə çevirdi. 1790-cı ildə Məhəmməd xan Naxçıvan üzərinə hücum etsə də müqavimətlə üzləşdi və böyük itki ilə geri çəkilməyə məcbur oldu. Əks hücuma keçən Naxçıvan və Xoy xanlığının qüvvələri də İrəvanda məğlub oldular və ətraf əraziləri qarət edərək geri çəkildilər.

Kəlbəli xanın hakimiyyəti dövründə Naxçıvan xanlığının sıx diplomatik münasibətlər saxladığı müttəfiqlərindən biri Maku xanlığı idi. Maku xanlığı hakimi Əli xan iqtisadi və siyasi hakimiyyətə bələd olduğundan o, xanlıqda müstəqil siyasət aparırdı. Xanlıq ərazisində siyasi-iqtisadi münasibətləri gücləndirməyə meyil edən Kəlbəli xan Əli xanla möhkəm münasibətlər yaratmışdı. Sonralar Kəlbəli xan öz qızını Əli xana ərə vermişdi. Bu qohumluq xanlıqların müttəfiqliyini daha artırmışdı.

Kəlbəli xanın həyata keçirdiyi siyasi tədbirlər müəyyən qədər Naxçıvan xanlığının möhkəmlənməsinə öz təsirini göstərdi. Kəlbəli xan Naxçıvan xanlığının möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər həyata keçirərkən Naxçıvandan kənarda yaşayan Cəfərqulu xan hakimiyyəti ələ keçirmək üçün fəaliyyətlərə başlamışdı. O, bu məqsədlə Kəlbəli xana və digər xanlara müraciətlər edirdi. Buna baxmayaraq, Ağa Məhəmməd şah Qacarın yürüşlərinə qədər Naxçıvanda fövqəladə hadisə baş verməmişdi.

XVIII əsrin 80-ci illərinin sonlarında İranda və Cənubi Azərbaycanda Ağaməhəmməd xan Qacarın nüfuzu getdikcə artırdı. XVIII əsrin 90-cı illərin əvvəllərində o demək olar ki, bütövlükdə İranı öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdi. O, Azərbaycanın cənub xanlıqlarının hamısını İran ərazisi ilə birlikdə özünə tabe etdi, dövlətin mərkəzini Tehrana köçürdü. Qacar şahı cənubda öz işini başa çatmış hesab etdikdən sonra nəzərlərini şimala çevirdi. Lakin Ağaməhəmməd şah Qacarı Azərbaycan xanlıqları tanımaq istəmədilər. Qacar buna görə də, Azərbaycana hücum etmək planını hazırlamışdı.

Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının bəzilərini özünə tabe edən Ağaməhəmməd xan 1791-ci ildən başlayaraq öz qoşunlarını Şimali Azərbaycana yürüş üçün hazırlamağa başladı. Qacar təhlükəsi xanlıqları sülh bağlamağa məcbur etdi. 1791-ci ildə İrəvan, Naxçıvan və Xoy xanları arasında sülh imzalandı. Kəlbəli xan Məhəmməd xanın bacısı Tükəzban xanımla ailə həyatı quraraq sülhü daha da möhkəmləndirdi. İbrahimxəlil xan müttəfiqi Ömər xanla 1792-ci ildə Naxçıvana yürüş edəndə, İrəvan və Xoy xanları Kəlbəli xana qüvvə ilə yardım etdilər.

1792-ci ildə Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Naxçıvan xanlığına hücum etməyi qərara aldı. İbrahimxəlil xan Dağıstanda məskunlaşan qohumu Avarlı Ömər xanın 11 minlik müttəfiq qoşunları Naxçıvan qalasına yürüş etdi. Xoylu Hüseynəli xan və irəvanlı Məhəmməd xanın köməyi ilə Kəlbəli xan bu döyüşdə qələbə qazandı. Hər iki hökmdar – Ömər xan və İbrahimxəlil xan hərbi yürüşləri ilə məşhur idi. Qarabağ xanı bir neçə dəfə Naxçıvana hücum etmişdi, lakin Dağıstan hakimi isə bu əraziyə ilk dəfə yürüş edirdi.

Kəlbəli xan güclü rəqiblərə qarşı müdafiə üçün kifayət qədər orduya malik deyildi. Onun sursatı müdafiə üçün istənilən qədər mövcud deyildi, qoşunu da az idi. Şəhərin cənub-şərq kənarında yerləşən Naxçıvan qalası gildən birləşirdi. Qalanın ölçüsü kiçik idi. Dörd divarının hər biri təxminən 300 metr uzunluğundan artıq deyildi, hündürlüyü 4–6 metr, qalınlığı isə 3–5 metr idi. Künclər boyunca yüksələn dörd qüllə onun zəif görünüşünü tamamlayırdı. Naxçıvan qalası o dövrün demək olar ki, istənilən Azərbaycan və Gürcüstan qalalarından xeyli geridə qalmışdı.

Naxçıvan xanlığını Kəngərli süvariləri 6 gün müdafiə etdilər və bu müdafiə zamanı Kəlbəli xan da onlarla birlikdə döyüşürdü. Onun göstərişi ilə döyüşçülər yeraltı lağımlardan istifadə edərək, qaladan kənara çıxaraq əlbəyaxa döyüşlərə başladılar. Əlbəyaxa döyüşlərdə rəqib qoşunların bir hissəsi məğlub edildi. Döyüşlər şəhərin bütün ərazilərində davam edirdi. Qafqazda özlərinə rəqib tanımayan döyüşkən Dağıstan ordusu daha çıxılmaz bir rəqiblə üzləşmişdi.Qarabağ qoşunlarının tərkibində Dağıstan ərazisindən gəlmiş çoxlu sayda muzdlu döyüşçü mövcud idi. Bu səbəbdən, Naxçıvan ətrafında davam edən döyüş ərazisi yerli xalq arasında "Ləzgiqırılan" – "ləzgilərin məhv edildiyi yer" adlandırılırdı. Bu döyüşdə İbrahimxəlil xan 1000 nəfər, Ömər xan 700 nəfər, Kəlbəli xan isə müttəfiqlərinin yardımı ilə azsaylı qüvvə itirdi. İbrahimxəlil xan və Ömər xan tələsik geriyə döndülər. Naxçıvan xalqı qalanın müdafiəsində şəhid olmuş Naxçıvan, İrəvan və Xoy xanlıqlarının döyüşçülərini ehtiramla dəfn etdilər.

Ağaməhəmməd xan Qacar özünü şah elan etməzdən əvvəl Cənubi Qafqaza yürüşü ərəfəsində, 1791-ci ilin əvvəlində böyük qoşunla Azərbaycana gələrək, Təbriz şəhərindəki Seyidabad düşərgəsini darmadağın etmişdi. O, müxtəlif fərmanlarla öz adamlarını Cənubi Qafqaza yollamış, hakim feodallardan – xanlardan itaət əlaməti olaraq həyat yoldaşlarını, övladlarını və qardaşlarını girov göndərməyi əmr etmişdi. Azərbaycan xanlıqlarının orduları təxminən min nəfərə yaxın idisə, Ağaməhəmməd xanın qoşun sayı 50 minə çatırdı. Bu və bu kimi bir çox səbəblərə görə Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan və İrəvan xanı Məhəmməd xan istisna olmaqla, bütün Azərbaycan xanları şahın hakimiyyətini tanıdı.

Naxçıvan xanlığının hakimi bu xəbəri eşidən kimi münasibətlərinin elə də yaxşı olmadığı əmisi oğlu Abbasqulu xanı girov kimi İran hakiminin xidmətinə göndərdi. Kəlbəli xanın Abbasqulu xanı girov kimi göndərməyində iki əsas məqsədi var idi – Abbasqulu xanı Naxçıvan ərazisindən uzaqlaşdırmaq və bir müddətlik Ağaməhəmməd xanın hücumundan uzaq olaraq xanlığın müstəqilliyini qorumaq. Ağaməhəmməd xan Kəlbəli xanın Abbasqulu xana olan münasibətini bildiyi üçün, onun bu hərəkətini qeyri-ciddi qiymətləndirdi. Lakin o, Qarabağa və Gürcüstana yürüşə tələsdiyinə görə, Naxçıvan xanlığını ikinci plana saldı.

Şimali Azərbaycanın bir çox xanlıqlarından və Kartli-Kaxetiya çarlığından rədd cavabı alan Ağaməhəmməd xan hücuma keçməyi qərara aldı. Onun 85 minlik ordusu üç istiqamətdə – İrəvan, Lənkəran-Muğan və Qarabağ istiqamətində şimala doğru yürüşə başladı. Ağaməhəmməd xan özü xüsusi seçilmiş qoşunun başında Qarabağ istiqamətində irəliləyirdi. Ağaməhəmməd xanın böyük bir ordu ilə Araz çayını keçməsi xəbəri Cənubi Qafqaz xalqlarının arasında təşvişə səbəb oldu. Ağaməhəmməd xan qardaşları Əliqulu xan və Cəfərqulu xanın başçılığı ilə 20 min nəfərlik qoşunu İrəvana doğru göndərdi.

1795-ci ilin ortalarında Əliqulu xanın qüvvələri İrəvan qalasının yaxınlığında yerləşən Çarbağı adlanan yerdə düşərgə saldılar. İrəvan xanı Məhəmməd xan da təslim oldu və sülh təklif etdi. Sülh bağlandıqdan sonra Əliqulu xan İrəvanda dayanmadı. O, girovları götürərək Gəncədə olan Ağaməhəmməd xanın yanına getdi. Ağaməhəmməd xan Tiflisi işğal etdikdən sonra İrəvan və Gəncə xanlarının xeyrinə bir neçə göstəriş verdi. Onun əmrinə görə, Pəmbək və Borçalı sultanlıqları İrəvan xanlığına, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları isə Gəncə xanlığına itaət etməli idi.

Ağaməhəmməd xan tərəfindən başçılıq edilən hissələr 1795-ci ildə Şuşa qalasına yaxınlaşıb qalanın yaxınlığında olan Gövaxanda düşərgə saldı. Qala qarnizonu tez-tez qaladan çıxaraq Qacar qoşunlarına həmlələr edir və geri çəkilirdi. Qalanı 33 gün mühasirədə saxlasa da, Ağaməhəmməd xan Şuşanı ala bilmədi və Tiflisə yollandı. Beləliklə, Ağaməhəmməd xanın Cənubi Qafqaza etdiyi birinci yürüşü gözlənilən nəticə vermədi.

Ağaməhəmməd xan Qacarın niyyətindən xəbərdar olan rus sarayı Şimali Azərbaycana hərbi müdaxilə yolu üçün çalışırdı. Qudoviç 1795-ci ilin may ayındakı məlumatında saraya bildirdi: "Ağa Məhəmməd xan bir tərəfdən İrəvan şəhərinə həmlə etməyə hazırlaşır, digər tərəfdən keçmişlərdə şahların tacqoyma mərasimi keçirdikləri Kür çayı boyunda yerləşən Muğana tələsir. Buradan o, Şamaxı, Şəki, Şuşa və Talış hakimlərini özünə rabe etmək üçün yürüş edəcək, sonra isə Qarabağdan Gürcüstana qoşun çəkəcəkdir."

Ağaməhəmməd xanın Cənubi Qafqaza yürüşü və rəsmən Rusiyanın himayəsində olan gürcü çarlığına hücumu Rusiyanın regiondakı maraqlarına və nüfuzuna ağır zərbə vurmuşdu. Buna görə də fürsətdən istifadə edən Rusiya imperatriçası II Yekaterina Rusiya imperiyasının hərbi xadimlərindən biri olan qraf Valerian Zubovun komandanlığı altında 100 silahdan təşkil olunan 30 minlik əsgər korpusunu Cənubi Qafqaza göndərdi. Gənc olmasına baxmayaraq qraf təcrübəli hərbi komandan idi. O, müharibəni uğurla başlatdı – rus qoşunları Dərbənd qalasına hücum etdi. Dərbənd qalası 10 may 1796-cı il tarixində işğal edildi. İkinci yürüş Bakı üzərində aparıldı və Bakı 3 iyun tarixində döyüşsüz təslim oldu. Qafqazda Valerian Zubovun rəhbərlik etdiyi hərbi korpusun əhəmiyyətli güc toplayaraq əldə etdiyi surətli nailiyyətlər Cənubi Qafqaz hökmdarlarında Rusiya İmperiyasına arxalanmaq üçün hörmət qazandırdı. Bəzi xanlar mütləq Rusiya tərəfinə meyil etməyə başladılar, bu xanların arasında Kəlbəli xan da mövcud idi. O, Rusiya imperiyasının himayədarlığını qəbul etmək məqsədilə Valerian Zubovla əlaqələr yaratmağa başladı.

1796-cı ildə rus qoşunlarının Azərbaycana yürüşü burada qüvvələrin parçalanmasına səbəb oldu. Azərbaycan xanlıqlarında Rusiya dövlətinə qarşı münasibət müxtəlif idi. Rus komandanlığının nümayəndələri komandanlıq adından onlara həmişə kömək ediləcəyi, İran təhlükəsindən qorunacaqları və onların hakimiyyətlərinin gücləndirilməsi üçün səy göstərəcəklərini vəd edirdilər. Bütün bu vədlərlə əlaqədar olaraq xanlar Rusiya dövlətinin himayəsi altında öz hakimiyyətlərini möhkəmləndirəcəklərinə inanırdılar. Bu cür xanlıqlardan biri də Naxçıvan xanlığı idi. Kəlbəli xanın çar Rusiyası ilə yaxınlaşması, Rusiyanın himayədarlığını qəbul etmək məqsədilə Valerian Zubovla əlaqələr yaratmağa başlaması Ağa Məhəmməd xanın qəzəbinə səbəb oldu.

1796-cı ilin qışında II Yekaterinanın qəfil ölümü hadisələrin gedişini dəyişdirdi. Hakimiyyətə gələn I Pavel əks siyəsət yeritməyə başladı. O, rus qoşunlarının tezliklə Cənubi Qafqazdan çıxarılması barədə sərəncam verdi. I Pavel bütün alay komandirlərinə qoşunların Qafqaz xəttinə geri qayıtması barədə buyruqlar göndərdi. Valerian Zubov istefaya çıxdı və Bakıdan Həştərxana yola düşdü. Qafqaz xəttinə gələn bütün qoşunlara komandanlıq yenidən qraf Qudoviçə tapşırıldı. Rus qoşunlarının çıxarılması başladı, lakin bəzi hissələr 1797-ci ilin yazına kimi Muğanda qaldılar. Bu qışda şəxslərin və atların yolda hərəkətinin, artilleriya və qoşunların aparılmasının çətinliyi ilə bağlı idi.

Valerian Zubovun başçılıq etdiyi rus qoşunları Azərbaycanı tərk etdikdən sonra Ağaməhəmməd şah Qacar daha qətiyyətlə hərəkət etdi. Bu hadisədən sonra Ağaməhəmməd şah Naxçıvan xanı Kəlbəli xanın Rusiya ilə əlaqələr yaratmaq istədiyinə görə xanlığa qoşun göndərdi. Şah yolladığı süvari dəstəsinə konkret əmr verdi – xanlığı darmadağın edib, əhalini İranın ucqar ərazilərinə köçürsün. Ağaməhəmməd şahın bu qoşunlarına müqavimət göstərə bilməyəcəyinə əmin olan Kəlbəli xan xanlığı, özünü və əhalini gözlənilən yürüşdən qorumaq üçün şəxsən qiymətli hədiyyələrlə Ərdəbilə gedib şahın hüzuruna çıxdı.

Ağaməhəmməd şah onun hədiyyələrini qəbul etsə də, Valerian Zubov ilə məktublaşdığına və Rusiya dövlətinin himayəsinə keçmək istədiyinə görə xanın gözlərinin çıxarılmasına əmr verdi, daha sonra isə onu məhbus kimi Tehrana sürgün etdi. Bu vaxt isə xanlıqda hakimiyyəti Abbasqulu xan ələ keçirdi. Ehtimal edilir ki, xanın gözləri Ərdəbil yaxınlığında yerləşən Seyidlər kəndində çıxarılmışdı. Çünki orada Ağaməhəmməd şahın iqamətgahı yerləşirdi. Ağaməhəmməd şahla Kəlbəli xanın görüşü şahın Qarabağa ikinci yürüşündən 3 ay əvvəl baş tutmuşdu.

1797-ci ildə Ağaməhəmməd şahın ordusu ikinci dəfə Cənubi Qafqaza tərəf hərəkətə başladı. Azərbaycan xanlarına ünvanlanmış şah fərmanlarında onlardan qeyd-şərtsiz tabe olmaq tələb olunurdu. Şahın hücumu Qarabağ üzərində idi. İlk növbədə Şuşa qalası mühasirəyə alındı və sonra "Dövtələb" adlanan meşəlikdən qala aramsız top atəşlərinə tutuldu. Aramsız hücumlara məruz qalan qala təslim oldu. Ağaməhəmməd şah böyük bir dəbdəbə və təmtəraqla özü Şuşa qalasına daxil oldu. Bir neçə gündən sonra Ağaməhəmməd şah saray sui-qəsdi nəticəsində Şuşada öldürüldü. Onun qoşunu Cənubi Qafqazdan geriyə qayıtdı.

1797-ci ildə Ağaməhəmməd şahın Şuşada öz düşərgəsində qətlə yetirilməsi hadisələrin gedişatını dəyişdi. Tehranda məhkum olan Kəlbəli xan şahın ölümündən sonra həbsxadan çıxa bildi. Şah özünün iki xidmətçisi tərəfindən qətlə yetirilmişdi. Ağaməhəmməd şahın hakimiyyətindən sonra Qacar İmperiyasında onun qardaşı oğlu Fətəli xan hakimiyyətə gəldi. Babasının adını daşıdığı üçün Fətəli xan "Baba xan" kimi də adlandırılırdı. O, Kəlbəli xanın həbsdən çıxmasını öyrənsə də, onun öz evinə getməsinə qarşı çıxmadı. Lakin xana Naxçıvanda yox, İrəvanda məskunlaşmağa icazə verildi. Bu vaxt isə hakimiyyəti Abbasqulu xan ələ keçirmişdi.

İrəvanda hakimiyyətini yeni bərpa edən Məhəmməd xan vəziyyətini nizama salan kimi fəal xarici siyasət yeritməyə başladı. O, şah hökumətinin itaətindən çıxmaq üçün özünə müttəfiqlər axtarışını genişləndirirdi. İrəvan hakimi kömək üçün ilk növbədə II İrakliyə müraciət etsə də, mövcud vəziyyət müttəfiqliyə mane oldu. Məhəmməd xan bu səbəbdən əlacsız qalmışdı. Buna baxmayaraq İrəvan hakimi şaha qarşı mübarizədə özünə müttəfiq tapa bildi. Bu müttəfiqlərdən biri Kəlbəli xan, digəri isə Xoy xanlığının hakimi Cəfərqulu xan idi. Kəlbəli xan bu dövrdə şahın əmri ilə İrəvanda məskunlaşmışdı və buraya kəngərli sülaləsindən olan 200 ailə gətirmişdi. Kəlbəli xan Fətəli şaha qarşı çıxmaq istəyən Məhəmməd xanla müttəfiqliyə razı olub şaha tabe olmaqdan imtina etdi. Gözlərini itirən Kəlbəli xan siyasətdən kənar qalmadı. Məhəmməd xanın qətiyyətsiz və cavan olmasını görən Kəlbəli xan tezliklə onun etimadını qazandı və İrəvan xanlığının ən etibarlı adamına çevrildi.

1800-cü ilin əvvəllərində Fətəli şah Qacar Cənubi Qafqazı ələ keçirmək səbəbi ilə müharibənin cilovlanması üçün İrəvan xanlığı ərazisinə qoşun göndərdi. Qacar ordusunun ən qabaqcıl korpusu İrəvana yaxınlaşdı. Qoşunların sərdarı xanlara Fətəli şahın qoşunları qalaya buraxmaq tələbi ilə başlayan fərmanını təqdim etdi. Uzun danışıqlardan sonra Kəlbəli xanın göstərişi ilə Məhəmməd xan qoşunların qalaya buraxılmasına icazə vermədi. Qacar ordusunun uzun mühasirəsinə, həmçinin müxtəlif cür hücumlarına baxmayaraq şəhər müdafiəçiləri qoşunların qalaya daxil olmasına icazə vermədi və şah qoşunları uğursuzluqla Təbrizdə dayanan əsas qüvvələrinə tərəf üz tutdular. Kəlbəli xan və Məhəmməd xan şaha qarşı hərbi əməliyyatlar həyata keçirə biləcək, öz qoşun və hərbi sursat sayı, üsyançıları ilə digər xanlıqlardan hədsiz dərəcədə fərqlənən yeni müttəfiqlər axtarmağa məcbur oldular. İrəvanla Tiflis arasında uzun müddətli dialoq başladı. Çünki, xanlar bilirdilər ki, Kartli-Kaxetiya çarlığı üçün yeganə təhlükə Rusiya idi. Kartli-Kaxetiya çarlığı da yaranmış vəziyyətdə müttəfiqliyə müsbət yanaşırdı.

Saray əyanlarının əksəriyyəti Kəlbəli xanın İrəvanda məskunlaşdığını eşidən kimi öz ailələri ilə birlikdə ora köçdülər. Abbasqulu xan bu axının qarşısını ala bilmədi və nəticədə bu hadisə onun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasına səbəb oldu. İran hakimiyyətinin himayəsindən məhrum olan Abbasqulu xan da İrəvana getməyi qərara aldı. Burada Kəlbəli xan onu qəbul edərək Naxçıvandan gələn digər feodallarla danışıqlar apardı. Naxçıvan əhalisinin bir hissəsinin və Abbasqulu xanın İrəvana gəlmələri Kəlbəli xanın siyasi aləmdə mövqeyini daha da möhkəmləndirdi.

Şah qoşunu İrəvan xanlığını tərk edən kimi Məhəmməd xanla Kəlbəli xan yenidən müstəqil siyasət yeritməyə başladılar. Onlar birləşərək vaxtilə İrəvan xanlığının tərkib hissəsi olan, sonradan siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq Kartli-Kaxetiyadan asılı vəziyyətə düşən Şörəyel və Pəmbək sultanlıqlarını geri qaytarmağı qərara aldı. Rusiya imperiyasının Kartli-Kaxetiya çarlığını özünə birləşdirmək siyasəti xanları bu işə vadar etmişdi. 1798-ci ildə II İrakli vəfat etdikdən sonra hakimiyyətə oğlu XII Georgi gəlsə də, ailə daxilində hakimiyyət uğrunda kəskin mübarizə başlamışdı. Ailədaxili mübarizədə çətin vəziyyətə düşən XII Georgi çıxış yolunu Kartli-Kaxetiya çarlığını Rusiyaya birləşdirməkdə görürdü. Bu məqsədlə, o, Sankt-Peterburqa nümayəndə heyəti göndərdi. Bu müraciətdən istifadə edən çar I Pavel 1801-ci ildə Kartli-Kaxetiya çarlığının Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında manifest imzaladı. Bu manifestə əsasən rus qoşunlarının Cənubi Qafqaza hərbi müdaxiləsi rəsmiləşdi.

1800-cü ilin oktyabr ayında Kəlbəli xan Məhəmməd xanla birlikdə bir neçə minlik silahlı qüvvə ilə Şörəyelə hücum etdi. Bu zaman Kartli-Kaxetiya çarı XII Georginin qohumu Georgi Sisianov illik vergi yığmaq üçün 400 nəfərlik gürcü və ermənilərdən ibarət dəstə ilə Şörəyelə üz tutmuşdu. İrəvan qoşunları onlara hücum edərək bu dəstənin xeyli hissəsini məhv etdilər. Knyaz Georgi Sisianov döyüş meydanından qaçmaqla özünü xilas edə bildi. Onun dəstəsində ölən və yaralananların sayı 200-ə çatırdı. Bu yürüş nəticəsində Məhəmməd xan Şörəyeldə öz hakimiyyətini bərpa edə bildi.

Pəmbəyin Kartli-Kaxetiya ərazisi kimi Rusiyaya birləşdirilməsi İrəvan hakiminin də kəskin narazılığına səbəb oldu. Kəlbəli xan Məhəmməd xanın təşkil etdiyi müşavirədə iştirak etdi. Müşavirədə xristianların müsəlmanlar üzərində hakimiyyətinə yol verməmək üçün Pəmbəyi rus qoşunundan müdafiə etmək qərara alındı. Bu imkanı özü üçün əlverişli hesab edən irəvanlı Məhəmməd xan Pəmbək ağalarına müraciət edərək onun təbəəliyinə keçməyi tələb etdi. Xanın bu təklifinə pəmbəklilər müsbət cavab verdilər. Nəticədə, 400 nəfərdən ibarət İrəvan hərbi dəstəsi Pəmbək ərazisinə göndərildi. Pəmbəklilərin üsyanı Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanlığını bərk təşvişə salmışdı. Ruslar bu hadisədə Kəlbəli xanı və onun qohumu olan irəvanlı Məhəmməd xanı günahlandırırdılar. Baş verən təşvişi yatırmaq üçün Karl Knorrinq general-mayor İ. Lazaryev Pəmbəyə göndərildi. 1801-ci ilin yayında bir atıcı alayı, üç yüngül topla təchiz olunmuş 19-cu yeger alayı, 100 kazak və 1 topu olan 500-ə qədər gürcü dəstəsi İ. Lazaryevin başçılığı ilə Tiflisdən Pəmbəyə doğru hərəkət etdi. Pəmbək çayı sahilindəki Darbar kəndinə yaxın ərazidə məskunlaşan rus generalı Kəlbəli xanla danışıqlara başladı.

1801-ci ildə Kəlbəli xan özünün ən böyük məqsədinə nail oldu. O, Abbasqulu xanı taxtdan salaraq, Naxçıvanda öz hakimiyyəti qayıtdı. Qəzəblənmiş Fətəli şah dərhal sərdarına qoşun toplayaraq Abbasqulu xanı Naxçıvanda bərpa etmək üçün Naxçıvana getməsini əmr etdi. Qacar şahı Abbasqulu xana ordu və bu qoşunun başında sərdar göndərdi. Erməni kəşfiyyatçıları Tiflisə xəbər göndərdilər. Şah qoşunlarının Təbrizə gəlişindən sonra, qoşunlar toplanıldı, onlar Kəlbəli xanı hakimiyyətdən salıb Abbasqulu xanı taxta çıxarmaq üçün hərəkətə keçdilər. Həmçinin şah qoşunları Məhəmməd xan və Kəlbəli xandan Tatar kəndlərini tələb etdilər. Geri verməyəcəkləri təqdirdə Fətəli şahın əmri ilə İrəvan qalasının ələ keçiriləcəyi və Fətəli şahın İrəvana gələcəyi Məhəmməd xana bildirildi. Düşmənin hücumu gözləyən qala möhkəmləndirildi və ərzaqla təmin olundu. Lakin Fətəli şahın gec hərəkət etməsinə görə, şah qoşunları bir ildən sonra Naxçıvana gələ bildilər.

Qacarlarda nizami ordu yox idi və yürüşə düşməni məğlub etmək istəyən hər kəs könüllü olaraq çağırılırdı. Buna görə də köçəri və yarımkeçirici tayfalar süvari və əhalinin ən müxtəlif təbəqələrindən ibarət olan piyada qoşununu təşkil edirdi. Ordunun sərdarı öz bacarıq və qabiliyyətlərinə görə bütün ordunu nisbi qaydaya salmışdı. Lakin bu ordu çoxlu sayda olmasına baxmayaraq, ciddi döyüş əməliyyatları üçün hazırlıqsız idi. Xoy, Naxçıvan, Mərənd və Maku kimi xanlıqlar öz ordusuna və əhalinin nisbətən azlığına görə, belə bir orduya ciddi müqavimət göstərə bilməzdi. Əgər Naxçıvan xanlığı gücləndirilmiş qalaya və ya nizami orduya malik olsa idi, Qacar qoşunları xanlığa daxil ola bilməzdi.

1802-ci ildə Kəlbəli xan, Abbasqulu xan və İrəvan xanı Məhəmməd xanın birləşmiş qüvvələri Qars əyalətinə hücum və qarət məqsədilə Pəmbək və Qars paşalığı istiqamətində hərəkət etdilər. Məhəmməd paşanı cəzalandırmaq məqsədilə İrəvan qoşunu Kəlbəli xanın başçılığı ilə Qars ərazisinə daxil olaraq onun bir hissəsini tutdu. Qarslı Məhəmməd paşa kömək üçün rus generalı Knorinqə müraciət etdi.Karl Knorrinq Pəmbəkdəki rus qoşunlarının komandanına Qarsla olan sərhəd xəttinin lap yaxınlığında Qars paşasının qüvvələri ilə birləşməyi və xanlıqların birləşmiş qüvvələrinə zərbə endirməyi tapşırdı. 1802-ci ilin yayında Rusiyanın və Qars paşasının birləşmiş qüvvələri irəvanlı Məhəmməd xanla naxçıvanlı Kəlbəli xanı məğlubiyyətə uğratdılar.

Birləşmiş Naxçıvan və İrəvan qoşunları geri qayıtdıqdan sonra Qacar qoşunlarının sərkərdələrindən biri – Pirqulu xan 400 nəfər sərbazla Naxçıvanda göründü. O, İrəvan xanı Məhəmməd xana fərman göndərərək tələb etdi ki, "…Naxçıvandan köçənləri geri qaytarsın. Əks təqdirdə yüz min manat məbləğində cərimə verməlidir." Həmçinin Pirqulu xanın bildirirdi ki, şahın göstərişi ilə o, Azərbaycan xanlarının hamısına fərman göndərərək tabe olmaq rəmzi kimi girov tələb etdi. Eyni zamanda Pirqulu xan Gürcüstana hücum üçün tədbirlər də hazırladı. Bu məqsədlə o, çar XII Georginin düşmənləri ilə əlaqə saxlayır, öz qoşununu gücləndirmək istəyirdi. Lakin onun bu cəhdi müvəffəqiyyət qazanmadı.

  Əsas məqalələr: Rusiya-İran müharibəsi (1804-1813) və Gülüstan müqaviləsi

Kartli-Kaxetiya çarlığı Rusiyaya birləşdirildikdən sonra bölgəni narazılıqlar və həyəcanlar bürümüşdü. Bu qarışıqlığı yatırmaqda aciz qalan baş komandan Karl Knorrinqin siyasəti çar I Aleksandrın da narazılığına səbəb olmuşdu. Buna görə də, çarın fərmanına əsasən 1802-ci ilin payızında K. Knorrinqin yerinə Pavel Sisianov Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandan təyin edildi.

Fətəli şah ilə barışmaq üçün münasibətlərini davam etdirən Kəlbəli xan Tiflisdə rus generalları ilə əlaqə yaratmağa davam etdi. Kəlbəli xan təkrar-təkrar Kürün sahillərinə – rus generallarına sədaqətini sarsıtmadan vədlər göndərdi. Əbədi dostluq və ruslara tam sədaqət etiqadları ilə başlayan məktublarında Kəlbəli xan Qacar şahına etdiyi bir çox uğurlu xidmətlərin qarşısında gözlərinin çıxarıldığını, bu səbəbdən Qacarlara lənətlər yağdıraraq Rusiyaya hər cür xidmət göstərəcəyini vəd edirdi. Kəlbəli xan yeni təyin olunmuş komandan Pavel Sisianova yazırdı: "Mən Qacarlardan o qədər incimişəm ki, onlar Allah olsalar belə, onlara boyun əymərəm. Mən onları yaxşı tanıyıram və onlara neçə il xidmət etdim, əvəzində isə məni gözlərimdən məhrum etdilər. Əgər mən dəqiq bilsəm ki, ruslar Gürcüstanı tərk etməyəcəklər, necə ki, qraf Valerian Zubov geri qayıtdı, bununn nəticəsində bizim evlər dağıldı, o zaman mən ruslara xidmət etmərəm. Mənim haqqında komandan Sisianova pis cəhətdən məlumat verilmişdir. Əgər mənə yazdığı kimi, ruslar Gürcüstanda möhkəmlənsələr, mən də sizin dövlətinizə xidmət edərəm. Mən ayın 28-də Qacar şahının yanına gedəcəm və bu səfərdə əsas məqsədim patriarx Danili Naxçıvana gətirməkdir. Buna siz tam əmin ola bilərsiniz."

Kəlbəli xanın sözləri diplomatik tərif deyildi, ruslar onun istədiklərini yerinə yetirdikləri təqdirdə onlara xidmət edəcəkdi. O, bu sözlərini 1804-cü ildə Rusiya-İran qoşunları arasında düşmənçilik hərəkətləri başlayan zaman təsdiqlədi. Belə ki, Fətəli şah Kəlbəli xana fərman göndərərək, bu fərmanında – "xain Rusiyanın cəzalandırılması, Gürcüstanın ən vacib əyalətində intriqaların dəf edilib aradan qaldırılması və işlərin asanlaşdırılaraq nizama salınması" işlərində iştirak etməsini tələb etdi. Lakin xan Qacar hökmdarının bu əmrini rədd etdi. Bundan qəzəblənən Fətəli şah bildirdi ki, əgər Naxçıvan xanı tələbləri yerinə yetirməsə, yanında girov kimi saxladığı, Kəlbəli xanın böyük oğlu Nəzərəli xanın edam edilməsi haqqında fərman verəcək. Həmçinin Kəlbəli xan Naxçıvandan zorla çıxarılacaq. Lakin bu vədlər də Kəlbəli xana təsir etmədi. Naxçıvan xanı ruslarla silaha keçmək istəmirdi və bu prinsipində möhkəm idi.

1804-cü ilin mart ayında Pirqulu xanın başçılığı altında Qacar ordusunun inkişaf etmiş dəstəsi yenidən Naxçıvan xanlığına doğru hərəkət etdi və paytaxtı öz nəzarəti altına saldı. Kəlbəli xan Qacarların son yürüşündə olduğu kimi, bu dəfə də qoşunlar paytaxta gəlməmiş xanlığı tərk etdi və İrəvana sığındı. Erməni kəşfiyyatçıları Pavel Sisianova Naxçıvan xanının İrəvan xanı Məhəmməd xana sığındığını, ən yaxın silahdaşları ilə qalanı tərk etdiyini və şəhərətrafı bölgələrdə düşərgə saldığını xəbər verdilər. Kəlbəli xan Qacar şahı ilə "son həddə qədər" döyüşməyi planlaşdırırdı.

Bu vaxt Qacar şahı öz qüvvələrini Təbrizdə cəmləşdirdi. Onların döyüşçü sayı təxminən 60 min nəfərə yaxın idi. Ordunun ali rəhbərləri Fətəli şahın oğlu, vəliəhd Abbas mirzə və gürcü şahzadəsi Aleksandr idi. Qacar şahzadəsi Abbas mirzə tezliklə İrəvan qalasını ələ keçirib öz nəzarəti altına salacağına söz verdi. Üsyançı xanlara məktub göndərilmişdi və burada qeyd edilirdi ki, üsyançılar dərhal itaət etsinlər və özləri şəxsən Təbrizə – şahın hüzuruna gəlsinlər. Əks halda şah xanları öz övladlarının ölümü ilə hədələyirdi.

Kəlbəli xan İrana gedərək katolikos Danilin geri qaytarılmasına nail olmuşdur. Lakin irəvanlı Məhəmməd xan Danili İrəvana buraxmamışdı. Çünki bu zaman xanın özü tərəfdən təyin edilmiş David adlı başqa bir ruhanisi buranı idarə edirdi. İrəvanlı Məhəmməd xanın bu cür hərəkəti Sisianovun ciddi narazılığına səbəb oldu. Bununla əlaqədar olaraq Pavel Sisianov 1804-cü ilin may ayında Kəlbəli xanın adına məktub göndərdi. Bu məktubda Məhəmməd xanın ünvanına ağır sözlər yazılmışdı və irəvan hakiminə bunları xəbər verməyi Sisianov Kəlbəli xandan tələb etdi: 1) Hər şeydən əvvəl Davidlə gedən danışıqlar kəsilməli və patriarx Danil öz yerinə bərpa olunmalı; 2) İrəvan qalası rus qoşunları tərəfindən tutuldaqdan sonra xana qalada və ya qaladan kənarda yaşamağa sərbəstlik veriləcəkdir; 3) xan rus imperatorunu özünün dövlət başçısı kimi qəbul etməli və sədaqətli olacağına and içməlidir; 4) xan Rusiyaya 80 min manat həcmində xərac verməli və hər il bu xərci iki müddətdə – birinci yarısını yazın son günlərində, ikinci yarısını yayın ortalarında ödəməlidir. Bunların müqabilində xana bunlar vəd edilirdi – 1) Xan öz əvvəlki hüququnda qalacaq və hökmranlığını davam etdirəcək; 2) İmperator xanlıq hüququ barədə şəhadətnamə verəcək; Bu şəhadətnamə onun təhlükəsizliyini təmin edəcək; 3) Eyni zamanda xan ailəsinin şah sarayından gətirilməsi üçün bütün tədbirlər görüləcək. Pavel Sisianov Kəlbəli xana məktubunda yazırdı: "Çox məmnunam ki, sizin meyliniz Rusiya tərəfindədir, yəni ən güclüyədir. Sizin verdiyiniz sözlər gerçəkləşəcəksə, uğurla yerinə yetiriləcəksə, dostum, tanrıya and içirəm ki, siz Naxçıvan taxtına əyləşəcəksiniz." Məktubun sonunda rus komandiri Kəlbəli xana rus qoşunlarının Naxçıvana sürətlə irəliləməsinin lazım olduğunu xəbər verirdi və fikirlərini sonlaşdırırdı: "Sizi canlı olaraq yaradan tanrıya and içirəm – Günəşin geri getməsi, Xəzər dənizində su qalmaması mənim yürüşümün ləğv edilməsindən daha çox mümkündür. Fərq olur ki, ya qardaş kimi qardaşımı xilas etməyə gələcəm, ya da Cavad xan kimi hakimiyyətin kimin əlində olduğunu bilməyənlərə, padşahlar padşahının əmirlərinə qarşı çıxan cəsarətli xanları cəzalandıran düşmən olaraq gələcəyəm. Onların da aqibəti Cavad xan kimi olacaq."

Xanlardan cavab almamışdan əvvəl Sisianov general-mayor Leontyevə iki piyada batalyonu və beş top verib Pəmbək üzərinə yaxınlaşmasını əmr etdi. İrəvan şəhərinə yürüş haqqında qərar qəbul edildi. 1804-cü ilin yayında Sisianov Gürcüstanın idarə olunmasını knyaz Volkonskiyə həvalə edərək özü sərhəd ərazisinə yaxınlaşdı. Bir müddət sonra Sisianov artıq Eçmiədzində idi.

Rus komandanlığı hərbi-strateji cəhətdən əlverişli olan İrəvan xanlığını fəth etmək üçün tədbirlər hazırladığı vaxtda, ingilis və fransız diplomatiyası tərəfindən həvəsləndirilən şah hakimiyyəti rus komandanlığından qoşunları Cənubi Qafqazdan çıxarmağını tələb etdi. Bu tələb zamanı Sisianov Kəlbəli xanla danışıqlar aparırdı. Rusiya İranın notasını rədd etdiyinə görə, 1804-cü ildə İranla Rusiya arasında diplomatik münasibətlər kəsildi və beləliklə də bu iki dövlət arasında, Birinci Rusiya-İran müharibəsi başlandı. Qafqazı ələ keçirməyi qarşısına məqsəd qoyan çar Rusiyası 1803-cü ildə Car-Balakən camaatlığını tabe etdikdən sonra, 1804-cü ilin başlanğıcında Gəncə xanlığının işğalından sonra rus qoşunlarının Azərbaycan ərazisindəki yürüşlərindən təşvişə düşən İran hökuməti Cənubi Qafqazdan qoşunlarını geri çağırmağı Rusiyadan tələb etdi. Alınan rədd cavabı İranla Rusiya arasında müharibənin başlanması üçün səbəb oldu.

Naxçıvanda isə 1804-cü ilin payızında Kəlbəli xan yenidən hakimiyyəti ələ aldı. Onun əbədi rəqibi Abbasqulu xan paytaxtdan qovuldu və Naxçıvandan 60 mil məsafədə yerləşən Sisyan qalasında məskunlaşmağa başladı. Bir neçə həftədən sonra Kəlbəli xan Tiflislə münasibətləri bərpa etməyə cəhd göstərdi. Xan Araz çayı sahillərinə yeni bir səfər ediləcəyi təqdirdə rusların etimadını qazanmağa çalışdı. Sisianova göndərdiyi məktubunda ​​Naxçıvan xanı komandana bildirirdi: "Komandan Sisianov siz məndən Naxçıvan qalasını sizə təhvil verməyimi tələb etdiz. Mən bu qalanı sizə təhvil verəcəyimi heç vaxt vəd etməmişəm, lakin hər zaman sizə və Rus imperatoruma xidmət etməyə hazıram." Pavel Sisianov bu məktubu cavablandırmadı. Bununla da komandanla Naxçıvan xanı arasında əlaqələr pozulmağa başladı.

Müharibənin ilk günlərindən qalibiyyətlə irəliləyən rus qoşunlarının müvəffəqiyyətini görən digər Azərbaycan xanlıqları hərəkətə başladı. Gəncə xanlığının aqibətindən çəkinən Qarabağ, Şəki və Şamaxı xanlıqları rus komandanlığından ehtiyat edərək, Kürəkçay müqaviləsi əsasında çar Rusiyasının himayəsini qəbul etməyə məcbur oldular.Şimali Azərbaycanda siyasi vəziyyətin bu şəkildə dəyişməsi ilə əlaqədar Fətəli şah Cənubi Azərbaycan xanlıqlarını bütünlüklə özünə tabe etmədən bütün qüvvəsini Cənubi Qafqaz uğrunda mübarizəyə istiqamətləndirə bilmədi. Fətəli şah ilk növbədə, Cənubi Azərbaycan xanlarını özünə tabe etmək qərarına gəldi. Şah Cənubi Azərbaycanda çox asanlıqla qələbə çalacağına ümid etsə də, hadisələr onun istədiyi kimi irəliləmədi. Belə ki, əvvəlki illərdən fərqli olaraq Cənubi Azərbaycanın bir çox xanları ümumi düşmənə qarşı birlikdə müqavimət göstərməyi qərara aldılar.

Kəlbəli xan Sisianova Rusiya imperiyasına sadiqliyi barədə dəfələrlə elçi göndərirdi. 1805-ci ilin yayında xan yenidən İrəvana üz tutdu. Burada Kəlbəli xan və yaxın adamları ruslara, əgər onlar İrəvana köçsələr, döyüşçüləri ilə görüşmək və qalanın ələ keçirilməsinə kömək etmək niyyətində olduqlarını bir daha çatdırdılar. Sözlərini təsdiqləyərək yaxın adamları ilə Kəlbəli xan İrəvan qalasını tərk edərək qala divarlarının xaricində düşərgə qurdular. Lakin Sisianov Cənubi Qafqaza yeni bir yürüş təşkil etmək barədə qərar verməyərək Kəlbəli xanın təkliflərini qəbul etmədi. Rus komandirinin cavabını gözləmədən, Kəlbəli xan 1805-ci ilin sonlarına yaxın Naxçıvana yola düşdü və burada öz fəaliyyətini davam etdirməyə başladı.

Kəlbəli xanın İran şahı tərəfindən dəstəklənməsi Qafqazdakı rus komandanlığına çatdırılmışdı. Kəlbəli xana etibar etməyən knyaz Sisianov bu hadisədən sonra Naxçıvan xanına etibarını tamamilə itirdi. Qacarlarla yaxınlığına görə, Sisianov Kəlbəli xanı özünün düşməni hesab edirdi. Naxçıvan taxtından kənarlaşdırılmış Kəlbəli xanın əmisi oğlu Abbasqulu xan yaranmış vəziyyətdən istifadə etməyə cəhd göstərirdi. Abbasqulu xan Sisyanda soyğunçuluqla məşğul olurdu. O, Təbrizdən, Ordubaddan, Naxçıvandan və digər ərazilərdən gələn tacirləri qarət edirdi.

Abbasqulu xan Naxçıvan taxtını ələ keçirmək üçün hərəkətə başladı. Yazdığı məktublarda o, Sisianovu inandırmağa çalışırdı ki, Kəlbəli xandan fərqli olaraq onun Fətəli şahla heç bir əlaqəsi yoxdur. Abbasqulu xan məktubların birində yazırdı: "Xoy xanı Cəfərqulu xanla müqayisədə mənim Baba xana münasibətim daha pisdir." Sisianovun Naxçıvan üzərinə yürüş etmək fikrində olduğunu, lakin ərzaq və yem məhsullarının qıtlığı, həmçinin dağlıq ərazilərdə mübarizə aparmaq üçün kifayət qədər qoşun sayının olmaması səbəbindən tərəddüd etdiyini bilən Abbasqulu xan Pavel Sisianova göndərdiyi məktubda bildirdi: "Yazdığınıza görə, Naxçıvanda ərzaq və yem tapmaq çətindir. Lakin əlahəzrətin nəzərinə çatdırıram ki, Rusiya ordusunu lazım olan ləvazimatla yanaşı, 10 il müddətində hər cür ərzaqla təchiz edə bilərəm. " Digər məktubunda Abbasqulu xan yazırdı: "….xahiş edirəm ki, Naxçıvan xanlığında hakimiyyətə keçmək üçün mənə fərman verəsiniz. Mənə kömək üçün rus mayorunun komandanlığı altında qoşun göndərilsin. Bu qoşun… mənim tezliklə və birlikdə… Naxçıvana gedə bilməyimi təmin etsin."

Abbasqulu xan istəyirdi ki, mayor əvvəlcə onun yaşadığı Sisyana gəlsin. Lakin həmin dövrdə çoxsaylı İran ordusu Naxçıvanda yerləşdiyi üçün Sisianov rus ordusunu Sisyana göndərmədi. Abbasqulu xan Pavel Sisianovla əlaqə saxladığı halda, eyni zamanda Təbriz xanlığını işğal edib Təbrizi özünün iqamətgahı seçən İran taxtının vəliəhdi Abbas mirzə ilə də məktublaşırdı. Bu vaxt rus ordusunun qərargahında artıq Abbasqulu xanın Qacarlar şahzadəsi ilə də məktublaşdığından xəbər tutmuşdular.

Rus komandanı 1805-ci ilin yayında Naxçıvanın bütün ağsaqqallarına, mollalarına, bəylərinə məktub hazırlayaraq Abbasqulu xanın adamlarından olan Baba bəy və Qulu bəy vasitəsilə Naxçıvana göndərdi. Məktubda Qacar şahına meyil etməkdə müqəssir hesab edilən Kəlbəli xanın ünvanına hədələyici sözlər deyilirdi. Sisianov bu bölgədə olan rus ordusuna komandanlıq etdiyi dövrdə Kəlbəli xan sərbəst fəaliyyət göstərə bilmirdi. Sisianov Naxçıvan bölgəsindən uzaqlaşdıqdan sonra Kəlbəli xan birinci Rusiya-İran müharibəsi zamanı qələbə qazanan Rusiya dövlətinə arxalanmağı daha üstün tutdu və xanlığın əmin-amanlığını qorumaq məqsədilə Cənubi Qafqazda olan rus ordusunun komandanlığı ilə əlaqələr yaratmağa başladı.

1806-cı ildə Zaqafqaziyada bütün planların gedişatını dəyişən hadisə baş verdi. Rus komandanı Pavel Sisianov Bakının qala divarları altında Bakı xanı Hüseynqulu xanla görüşündə xanın qardaşı oğlu İbrahim bəy tərəfindən qətlə yetirildi. Bununla da, hərbi sursatın çatışmamasını nəzərə alaraq İrəvan istiqamətindəki yürüş müvəqqəti olaraq saxlanıldı. Qətlə yetirilmiş Sisianovun yerinə komandan İvan Qudoviç təyin edildi.

Kəlbəli xan Qacar ordusunun sərkərdə Əhməd xanın komandanlığı altında İrəvan qalası istiqamətində hərəkətə keçdiyindən xəbər tutan kimi özünün atlı və piyadaları ilə onların qarşısına çıxaraq İrəvana yürüşlərinə mane oldu. Xanın bu hərəkəti Fətəli şahı qəzəbləndirdi və onun tezliklə Tehrana gəlməsini əmr etdi.

Kəlbəli xan şahın əmrinə tabe olmadı. Şah Kəlbəli xana ikinci dəfə dəvətnamə göndərməyə məcbur oldu. Kəlbəli xan yenə də Tehrana getməkdən imtina etdi. Xan şahın üçüncü tələbini də yerinə yetirmədi. Belə olduqda şah Kəlbəli xanı zorla aparmaq üçün 1000 nəfərdən ibarət ordu göndərilməsini qərara aldı. İran ordusunun Naxçıvana yaxınlaşdığını bilən Kəlbəli xan qala qapılarının bağlanmasını əmr etdi və Qacar ordusunun Naxçıvana buraxılmasına icazə vermədi. Kəlbəli xanın bu hərəkəti Rusiya-İran müharibəsinin ən gərgin vaxtı olduğu üçün, Fətəli şahı daha da qəzəbləndirdi.

1806-cı ilin sonunda Rusiya-Osmanlı müharibəsi başladıqdan sonra rus komandanlığı ordunun bir hissəsini türk cəbhəsinə göndərdi. Bundan istifadə edən Fətəli şah Naxçıvan xanlığını ələ keçirmək planını fəallaşdırdı. Şah Naxçıvanın işğalını şahzadə Abbas mirzəyə həvalə etdi. Lakin, sərbazların səyinə baxmayaraq, Naxçıvanı ələ keçirmək cəhdləri baş tutmadı. Bunu görən Abbas mirzə Kəlbəli xanın qohumu irəvanlı Hüseynqulu xana bildirdi ki, qonaq kimi Kəlbəli xanı İrəvana dəvət etsin və burada onu həbs etdirib Tehrana göndərsin. Kəlbəli xan əsir edilsə də, şahzadə Abbas mirzə Naxçıvan üzərinə hücum edə bilmədi. Çünki Naxçıvan qoşunları şahzadəni qalaya buraxmayacaqdı. Bu səbəbdən, Hüseynqulu xanın Naxçıvana getməsi məsləhət edildi və Naxçıvana gedən xanın üzünə qala qapıları açıldı. O, Naxçıvana gətirdiyi 200 atlıdan və 300 piyadadan ibarət olan qoşunu ilə qalanı ələ keçirdi.

Bununla da, Naxçıvan qalası ələ keçirildi. Naxçıvan taxtında Rusiyadan kömək almağa cəhd edən Abbasqulu xan hakimiyyətə gəldi. İran komandanlığı Kəlbəli xanı həbs edərək ailəsi ilə birlikdə İrana göndərdi. Bu hadisədən bir müddət əvvəl Kəlbəli xanın oğlanlarından biri Şıxəli bəy öz adamları ilə birlikdə 1805-ci ildə Rusiya dövlətinin tərkibinə daxil olmuş Qarabağ xanlığına gedə bilmiş, Qacarlardan xilas olmaq məqsədilə Rusiya hakimiyyət orqanlarına müraciətlə "Ümumrusiya imperiyasının təbəəliyinə" qəbul olunması barədə xahiş etmişdi. Qarabağda olan rus ordusunun komandanı polkovnik Aseyev Şıxəli bəyi hörmətlə qəbul etdi. Rus komandanlığı Qarabağ xanı Mehdiqulu xana Şıxəli bəyə yaşamaq üçün kənd ayırması və ona kömək etməsi tapşırıldı. Bu dövrdə çar Rusiyası həm Qacar İranı, həm də Osmanlı Türkiyəsi ilə müharibə apardığı üçün Abbas mirzə ümumi düşmənlə – Rusiyaya qarşı Ərzurum paşasının qoşunu ilə birləşməyə cəhd edirdi.

Osmanlı İmperiyası ilə müəyyən mənalı barışıqlıqdan sonra Rusiya yenidən öz siyasətini Qacarlara tərəf çevirdi. Tərəflər arasında diplomatik münasibətlərin aparılmasına baxmayaraq, hər iki dövlət hərbi əməliyyatların başlanmasına hazırlıq görürdü. Qacarlar İrəvan və Naxçıvanda gücləndi, Rusiya dövləti isə öz qüvvələrini Gürcüstan və Qarabağın sərhəddində cəmləşdirdi. 1808-ci ilin payızında rus qoşunları İrəvan xanlığına daxil oldular və paytaxt İrəvan şəhərinə doğru irəlilədilər. Bir müddət sonra qraf İvan Qudoviçin 240 zabit və 7.506 nəfərlik aşağı rütbəli dəstəsi Eçmiədzinə yaxınlaşdı və burada erməni ruhaniləri tərəfindən təntənəli şəkildə qarşılandı. Daha sonra rus qoşunları artıq İrəvana daxil oldular. Qala mühasirəyə alındı və planlı şəkildə mühasirə başladıldı. Qalaya topların atəşi üçün iki batareya quruldu. Bu vaxt general-mayor Nebolsinin 9 hərbi sursat, 78 zabit, 3.052 aşağı rütbəlidən ibarət olan dəstəsi Qarabağdan Naxçıvana doğru hərəkətə keçdi. Kəlbəli xanın oğlu Şıxəli bəy dağ yollarında rus qoşunlarına rəhbərlik edirdi.

Rusiyanın İrəvan xanlığına hücumu barədə məlumat alan Abbas mirzə qoşunları toplayaraq dərhal hərəkətə keçdi. Təbrizdə piyada olaraq döyüşən 7 min sakin könüllü olaraq orduya çağırıldı – onlardan 2 min nəfəri İrəvan, min nəfəri Naxçıvana göndərildi. Qacar şahzadəsi rus qoşunlarının Naxçıvana yaxınlaşdığını öyrənəndə özü 4 min nəfərlik qoşunu ilə şəhərə tərəf hərəkətə başladı.

Heç bir yerdə müqavimətə rast gəlməyən general-mayor Portnyagin Araz çayının sol sahilinə keçərək Şadlı kəndində düşərgə saldı. Burada general-mayor Portnyaginə xəbər gəldi ki, generalmayor Nebolsinin komandanlığı altında olan rus qoşunu artıq Naxçıvan xanlığının ərazisinə hücuma başlamışdı. Bu xəbəri eşidən Abbas mirzə 12 top, 60 falkonetə malik 3 min nəfərlik piyada və 10 min nəfərlik süvari dəstədən ibarət qoşunla oraya tələsdi. 1808-ci ilin payızında Naxçıvandan 18 verst aralıda yerləşən Qarababa kəndində polkovniklər Lisaneviçin və Kotlyarevskinin komandanlığı altında olan rus qoşununun ön dəstəsi ilə şahzadənin qoşunu arasında döyüş baş verdi. Bu döyüşdə şah qoşunu məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Bir müddət sonra Naxçıvan hakiminin oğlu Şıxəli bəyin köməkliyi ilə rus qoşunu Naxçıvanı döyüşsüz işğal etdi. Beləliklə, qraf Qudoviçin planının birinci hissəsi həyata keçdi.

Bu vaxt isə Naxçıvanda hakimiyyəti qısa müddətlik Kəlbəli xanın qardaşı oğlu Kərim xan ələ keçirdi. 1809-cu ildə Lənkəran xanlığı rus qoşunları tərəfindən işğal edildikdən sonra ingilislər İranda daha da fəallaşdılar. Həmin il Qacarlarla bağlanmış müqaviləyə əsasən Qacar İranının Rusiya ilə müharibə apardığı dövrdə İngiltərə silah, hərbi sursat verməklə yanaşı, Qacar ordusunu hərbçi mütəxəssislərlə təmin etməyi, 200 min tümən yardım göstərməyi öz üzərinə götürdü. Bu müqavilədən sonrü Abbas mirzə Rusiyaya qarşı yenidən hərbi əməliyyata başlamağı qərara aldı. O, 1809-cu ildə öz ordusunu Naxçıvana gətirdi. Rus ordusu İrəvan qalasını tutmaq üçün Naxçıvanı tərk etdiyi zaman, Kərim xanı hakimiyyətdən uzaqlaşdıran Abbasqulu xan yenidən taxta çıxdı.

Abbas mirzə öz qoşunlarını Naxçıvanda topladı və 1810-cu ilin yayında ordusunu üç dəstəyə ayıraraq Qarabağ, Gəncə və Pəmbək istiqamətində döyüşə göndərdi. Lakin Cənubi Qafqazda sərbazların müvəffəqiyyətsizliyindən sonra İranın hakim dairələri Azərbaycan və Gürcüstan üzərinə yeni yürüş üçün daha ciddi hazırlaşmağa başladı. İngiltərədən üç il müddətində 60 min tümən yardım alan və ingilis təlimatçılarının köməyi ilə ordunu yenidən təşkil edən Qacar şahı hərbi əməliyyata başlamaq haqqında şahzadə Abbas mirzəyə sərəncam verdi. Abbas mirzə bu əməliyyatla əlaqədar Naxçıvanı yenə də özü üçün dayaq məntəqəsi seçdi. Abbas mirzə 1811-ci ilin payızında 50 mindən artıq döyüşçü ilə Naxçıvan tərəfdən Qarabağa daxil oldu ki, Qafan, Bərgüşad, Tatev, Gorus mahallarında məskunlaşan əhalini, həmçinin köçəri kürdləri İrana köçürsün. Abbas mirzənin yaxınlaşması ilə əlaqədar olaraq yerli əhali arasında canlanma yaranırdı, bəziləri isə şahzadəyə tabe olmağa hazırlaşırdılar. Lakin rus ordusunun general–mayoru Xotumsevin iki batalyonu və Mehdiqulu xanın başçılıq etdiyi 500 Qarabağ süvarisi Qacar ordusunu geri dönməyə məcbur etdi. General-mayor Dmitri Lisaneviçin dəstəsi tərəfindən təqib olunan İran sərbazları Naxçıvan qalasında sığınacaq tapdılar. Hava şəraitinin getdikcə pisləşməsi ilə əlaqədar olaraq rus qoşunları düşməni təbiq etməkdən çəkindilər.

Yaranmış vəziyyətdən istifadə edən İran komandanlığı vəziyyəti qaydaya salmağı qərara aldı. Naxçıvanın İranın əsas dayaq məntəqəsi və hərbi sursat bazası olduğunu nəzərə alaraq, bununla yanaşı Naxçıvan hakimi Abbasqulu xan etimadı doğrultmadığı üçün Abbas mirzə Kəlbəli xanın həbsdən azad edilməsini Fətəli şahdan xahiş etdi. 1812-ci ildə Kəlbəli xan yenidən Naxçıvan taxtına əyləşdi. Bu cür hərəkəti ilə Abbas mirzə Naxçıvan feodallarının, xüsusilə kəngərli elinin hörmətini qazandı.

1812-ci ilin əvvəllərində hərbi əməliyyatlarda da şah ordusu uğur qazandı. Abbas mirzənin ordusu Qarabağda – Sultanbud yaxınlığında rus qoşununu məğlubiyyətə uğratdı. Sultanbud döyüşü şah əsgərlərinin döyüş ruhunu yüksəltdi. Həmin ilin payızında birinci Rusiya-İran müharibəsinin sonuncu döyüşlərindən biri baş verdi. Səhər saatlarında general Pyotr Kotlyarevskinin rəhbərliyi altında 1500 piyada, 500 kazak və 6 silahdan ibarət dəstə Araz çayı üzərindən keçdi və 70 verst yürüşdən sonra gözlənilmədən şah ordusunun düşərgəsinə hücum etdi. Şah ordusu bütün əşyalarını və 36 hərbi sursatını orada qoyub, Aslandüz ərazisində yerləşən qalalardan birinə doğru hərəkət etdilər. Həmin günün gecəsi qala generalın hücumuna məruz qaldı. Rus qoşunları üçün uğurlu davam edən döyüşdə ümumilikdə 9 minə yaxın Qacar hərbçisi məhv edildi. Aslandüz döyüşündə 537 sərbaz həbs edildi. Bu döyüş Kotlyarevskini Lənkəran xanlığını işğal etmək üçün həvəsləndirdi.

1813-cü ilin əvvəlində ruslar Araz çayını keçib Muğan istiqamətində irəlilədilər. Lənkəran xanlığı ərazisinə daxil olan rus qoşunları ciddi müqavimətə rast gəldilər. Lənkəran qalası mühasirəyə alındı. Qala toplardan fasiləsiz atəşə tutuldu, lakin qalanın müdafiəçiləri Qacar ordusunun sərkərdəsi Sadıq xanın başçılığı ilə müqavimət göstərdilər. Rus ordusunun komandanı general Kotlyarevski ölümcül yaralandı. Buna baxmayaraq, 1813-cü ildə Lənkəran xanlığı işğal edildi.

Bu işğallardan sonra Fətəli şah 1813-cü ildə sülh istəmək məcburiyyətində qaldı. Beləliklə, 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində müharibə aparan iki tərəf arasında sülh müqaviləsi imzalandı. Müqaviləni Qacarlar tərəfdən şahın vəkili Mirzə Əbdülhəsən xan, Rusiya tərəfdən isə Ratişev imzaladı.Gülüstan müqaviləsinin şərtinə uyğun olaraq Qacarlar Azərbaycanın şimal xanlıqları, Gürcüstanın şərq hissəsi və Dağıstan haqqında iddialarından əl çəkdi. Bununla belə, müqavilənin şərtlərinə görə İrəvan, Naxçıvan və Cənubi Azərbaycan xanlıqları üzərində Qacar İranının hakimiyyəti bərpa olundu.

  Əsas məqalələr: Rusiya-İran müharibəsi (1826-1828) və Türkmənçay müqaviləsi

Müharibədə məğlub olmasına baxmayaraq, Qacar hökuməti çox keçmədən Gülüstan müqaviləsinin bəzi maddələrinə yenidən baxılmasını tələb etdi. Beləki, şah hökuməti 1814-cü il qışında İngiltərə ilə yeni saziş bağladı. Sazişə görə Qacarlar bu ölkədən maddi və hərbi kömək alaraq, həmçinin ingilis mütəxəssislərinin köməyi ilə ordularını yenidən təşkil etməyə başladılar.

Böyük nüfuza malik Kəlbəli xanı hakimiyyətə gətirməklə şah Naxçıvan diyarında öz nüfuzunu artırmağa cəhd edirdi. Lakin Kəlbəli xana olan bu münasibətlə İranın hakim dairələri ciddi səhvə yol verirdilər. Kəlbəli xan şah hökumətinə qarşı nifrət bəsləyir, Rusiyanın himayəsi altında olmağı daha üstün tuturdu. Rus ordusunun düşmən üzərində qələbəsi Cənubi Qafqaz xalqlarının, o cümlədən Naxçıvan əhalisinin də sevincinə səbəb olmuşdu. İran şahından asılı vəziyyətə düşən Kəlbəli xan Rusiyanın təbəəsi olmaq fikrindən daşınmamışdı.

1816-cı ildə Naxçıvan-Tiflis münasibətlərinə nəzarət üçün Gürcüstanda baş rəhbər vəzifəsinə gətirilən general Aleksey Yermolovun baş komandan təyin edilməsi ilə Cənubi Qafqazda əhəmiyyətli dərəcədə dəyişiklik baş verməmişdi. Aleksey Yermolov "dövlət sərhədləri müdafiəsinin yeganə yolunu" "Araz çayının sol sahilində yerləşən, İran şahına tabe olan xanlıqların əldə edilməsində" görsə də baş komandan imperator I Aleksandra yeni müharibəyə başlamasını təklif etməyə cəsarət etmədi. Halbuki komandanın tabeliyi altında 43 mindən çox əsgər, 11 min qazax, həmçinin güclü süvari alayı mövcud idi. 1816-cı ilin yazında Yermolov İrana səfərə getmiş və yolüstü Naxçıvan ərazisində olmuşdur. Aleksey Yermolovun görüşünə Şərur kəndinin sahibi çıxmış, rus nümayəndə heyətinin Naxçıvana gəldiyini eşidən Kəlbəli xan baş komandanı Naxçıvan yaxınlığında özü qarşılamışdı.

Şah hökuməti ilə danışıqlar aparmaq üçün Tehrana yola düşən baş komandan Aleksey Yermolov 1817-ci ilin yayında şahın qəbulunda oldu. Lakin tərəflər arasında bu məsələdə heç bir razılıq əldə olunmadı. 1823 və 1825-ci illərdəki sərhəd xəttinin müəyyənləşdirilməsi üçün olan tədbirlər də heç bir nəticə vermədi. Bundan əlavə, 1826-cı ilin yazında iki piyada rus alayı Mirək kəndinə hücum edərək onu işğal etdi və burada hərbi istehkam xətti qurmağa başladı. Bu hadisə tərəflər arasında münasibətləri daha da gərginləşdirdi. Hər iki dövlət arasında mübahisəli torpaq məsələsini həll etmək üçün Rusiya Qacar sarayına knyaz Aleksandr Menşikovun başçılığı ilə xüsusi heyət göndərmişdi. Lakin Menşikovun missiyası da heç bir nəticə vermədi.

General Yermolov İrandan getdikdən sonra İngiltərənin təzyiqi ilə Qacar şahı Rusiyaya qarşı müharibəyə hazırlaşmağa başladı. Bu səbəbdən, ən əsası ordunun yenidən təşkil edilməsinə başlandı. Bu sahədə İngiltərədən gəlmiş təlimatçılar xüsusilə fəallıq göstərirdilər. Yeni təlimatçılar birinci Rusiya-İran müharibəsi dövründə fransızlar tərəfindən təşkil edilmiş qaydaları ləğv etdilər. İlk növbədə vəziyyətin əksinə olaraq, Qacar ordusunda İngiltərə tərəfindən yeni qaydalar tətbiq edildi. Beləliklə, ingilis zabitlərinin rəhbərliyi altında İran ordusu yeni döyüşlərə hazırlaşdı.

Qacar komandanlığı köhnə qalaların gücləndirilməsinə və yeni dayaq məntəqələrinin yaradılmasına diqqəti artırdı. Bu qalalardan biri də Naxçıvan yaxınlığında inşa edilən Abbasabad qalası idi. Qacar şahzadəsi Abbas mirzənin şərəfinə tikilən qala fransızlar tərəfindən yeni üsulda inşa edilmişdi. Qala Abbas mirzənin zövqünə uyğun – avropasayağı tikilmişdi. Bu qala Rusiya sərhədində Qacarların dayaq məntəqəsi hesab olunurdu. Qalanın xarici görünüşü düzgün tikilmiş beş bucaqdan ibarət idi. Ehtimal ki, Abbasabad qalası birinci Rusiya-İran müharibəsi dövründə inşa edilmişdi.

Bununla belə Kəlbəli xan Qacar dövlətinin bu cür tədbirlərinə baxmayaraq, öz oğlanlarının köməyi ilə xanlıqda daxili işləri qaydaya salmağa çalışırdı. Onun Qacar şahı qarşısında əsas vəzifəsitopladığı vergilərin müəyyən hissəsini xəzinəyə göndərməkdən ibarət idi. 1820-ci illərdə Kəlbəli xan Məkkəyə getmiş, ziyarətdən Təbriz vasitəsilə geri qayıdarkən vəfat etdi. Kəlbəli xanın ölümündən sonra Naxçıvan xanlığında xanın qardaşı oğlu Kərim xan hakimiyyəti öz əlinə keçirdi. Lakin Kərim xan da hakimiyyətdə 2 ildən artıq qala bilmədi. 1822-ci ildə Hüseyn Mirzə Naxçıvan xanlığının hakimi oldu. Bir il sonra – 1823-cü ildə Kərim xan yenidən hakimiyyətə qayıtdı. Kərim xan xanlığın işğalına qədər hakimiyyəti öz əlində saxlaya bildi.

1826-cı ildə Abbas mirzə Rusiya imperiyasının Qacarların əlindən aldığı torpaqları geri qaytarmaq qərarına gəldi. Son vaxtlarda ingilis təlimatçılarının köməyi ilə Qacar ordusu yenidən təşkil edildi, silah zavodları, yeni qalaların inşa edildi, daha sonra isə şah ordusu qoşunlarını Osmanlı İmperiyası ilə müharibədə müvəffəqiyyətlə sınaqdan keçirdi və nəhayət, əsas rəqibinə hücum etməyi qərara aldı. Şah ordusu Abbas mirzənin rəhbərliyi altında Xudafərin körpüsündən Araz çayı üzərinə keçib Qarabağ xanlığına daxil oldular. 1 ay yarım müddətində Şuşa qalası mühasirəyə alındı. Rus ordusunun baş komandanı general Yermolov uzun müddət fəaliyyət göstərmədi. Bu da şah ordusuna Gəncə xanlığını yenidən ələ keçirməyə və Gürcüstan sərhədinə doğru irəliləməyə imkan verdi. Eyni zamanda Lənkəran və Şamaxı xanlıqlarında ruslara qarşı xalq üsyanları geniş vüsət aldı.

Qacar ordusunun sürətli uğurları və Yermolovun fəaliyyətinin zəifliyi yeni taxta çıxmış I Nikolayı qəzəbləndirdi. Çar Moskvada tacqoyma münasibətilə keçirilən təntənəli mərasimdən sonra general İvan Paskeviçi Cənubi Qafqazda komandan təyin etdi. İvan Paskeviçin Tiflisə gəlişi və onun Gəncəyə qarşı hərəkət edən Qacar ordusunun qarşısını alan qoşun üzərində rəhbərlik etməsi ilə ruslar üçün vəziyyət yaxşılığa doğru dəyişməyə başladı. Bir-birinin ardınca eyniadlı ərazilərdə qazanılmış Şamxor və Gəncə döyüşlərindən sonra Paskeviç Abbas mirzənin irəliləməsinə mane ola bildi. 1826-cı ilin sonuna qədər Rusiya sərhəd döyüşlərində şah ordusunu sıxışdırdı.

Naxçıvan və İrəvan xanlıqları uğrunda baş verən döyüşlərin ilk mərhələsi rus ordusu üçün uğursuzluqla nəticələndi. Abbas mirzənin İrəvan qalasında saxladığı qarnizon daha güclü müqavimət göstərirdi. İrəvan xanlığı uğrunda gedən döyüşlərin ilk mərhələsində İvan Paskeviç uğur qazana bilmədi.

General-adyutant Paskeviç İrəvan qalasının mühasirəsindən müvəqqəti olaraq əl çəkdi və əsas gücünü səfərbər edərək Naxçıvan istiqamətində hücuma keçdi. İrəvan xanlığı ilə Osmanlılar arasında əlaqəni kəsmək üçün Paskeviç general-leytenant Krassovskinin hissəsini burada saxladı. Krassovski həmçinin Qacar ordusunun İrəvan qalasında, Sərdarabad qalasında və Eçmiədzin monastırı ətrafında hərəkətini izləməli idi. Beləliklə, Krassovski həm də Araz çayı sahillərinə nəzarət etməli idi. Krassovskinin sərəncamında 3 min əsgər var idi. Onlar xüsusi Qafqaz korpusunun 20-ci diviziyasına məxsus idilər. Bu əsgərlər Rusiyadan yenicə gətirilmişdilər, lazımi döyüş təcrübəsinə malik deyildilər. Bu səbəbdən Krassovskinin sərəncamında qalmış əsgərlər qarşıda duran vəzifənin öhdəsindən gələ bilmədilər. General-adyutant İvan Paskeviç əsas qüvvələrlə Naxçıvan istiqamətində hərəkət etdikdən sonra İrəvan qalasındakı Qacar qarnizonu hücuma keçərək Krassovskinin qoşununa güclü zərbə endirdi. Bu hadisədən xəbər tutan Paskeviç öz qüvvələrinin bir hissəsini Krassovskiyə köməyə göndərməyə məcbur oldu. Naxçıvan istiqamətində əməliyyatı general-leytenant knyaz Georgi Eristovun komandanlığı altında rus qoşunları davam etdirirdi. Eristovun komandanlığı altında rus döyüşçüləri Araz çayı üzərindəki keçidi tutmalı, Abbas mirzənin qüvvələrini Naxçıvana və ya Abbasabad qalasına buraxmamalı idilər.

Rus ordusunun yeni qüvvələrinin yaxınlaşması ilə İrəvan qarnizonu qalaya çəkilməyə məcbur oldu. İrəvan qalası yenidən mühasirəyə alındı. Paskeviçin komandanlığı altında olan hissələr isə qısa fasilədən sonra Naxçıvan istiqamətində hərəkət etməyə başladı. Yayın isti keçməsinə, ərzaq və yemin çatışmamasına baxmayaraq, general-adyutant Paskeviçin komandanlığı altında olan rus qoşunları 6 gün ərzində Naxçıvana çatdı. Qoşunlar Naxçıvan qalası yaxınlığında Həsən xanın və Nağı xanın komandanlığı altında olan Qacar süvariləri ilə rastlaşdılar. Knyaz Eristovun komandanlığı ilə rus döyüşçüləri hücuma keçərək süvariləri məğlub etdilər. Qacar süvariləri qalada gizlənə bilməyib Naxçıvan sərhədini tərk etdilər. 1827-ci ilin yayında rus ordusu Naxçıvana daxil oldu.

Rus qoşunları qalanı tutduqdan sonra Abbas mirzə danışıqlar aparmaq məqsədilə Nəcəf Əli Soltan Əşrəfi general-adyutant Paskeviçin yanına göndərdi. Danışıqlar zamanı Nəcəf Əli Soltan Əşrəfi bildirdi ki, Gülüstan müqaviləsinin şərtlərinə əsasən keçmiş Lənkəran və Başaparan kəndini Rusiyaya güzəştə getməyə hazırdır. Lakin Paskeviçin qərarına əsasən barışıq haqqında danışıqlar baş tutmadı və müharibə davam etdi. Paskeviç qoşunlarının müəyyən hissəsini Naxçıvanda saxlayaraq əsas qüvvələri Abbasabad qalası üzərinə yetirdi. Abbasabad qalası Naxçıvanın cənub-qərbinin 10 km məsafəsində yerləşirdi, həmçinin Araz çayı üzərində keçidin qorunmasını təmin etməklə yanaşı, həm də Cənubi Azərbaycana gedən yolu bağlayırdı. Qalaya rus qoşunlarının rəhbəri Paskeviçi dəvət edən komandan Ehsan xan olmuşdur. O, məktubunda qeyd edirdi: "Knyaza xəbər verin ki, bizə doğru hərəkət etsin. O gələn kimi qalanı ona təslim edəcəyəm."

1827-ci ilin yayında Araz çayı sahilində qanlı döyüş baş verdi. Sayca az olmasına baxmayaraq, hərbi texnikası güclü olan rus qoşunu sayca daha çox olan şah qoşunlarını üstələdi. "Cavan bulağı" yaxınlığında baş verən döyüşdə Abbas mirzənin qoşunları məğlub olaraq geri çəkildi. Rus qoşunları düşmənin 2 min nəfər canlı qüvvəsini əsir aldı, çoxlu sayda qənimət və bayraq ələ keçirdi. Ali baş komandan şahzadə Abbas mirzənin özü də əsir düşəcəkdi. Döyüşlərin gedişində Abbasabad qalasının qarnizonu İran sərbazlarına kömək etmək məqsədilə qaladan çıxmağa cəhd etsə də qalanın ətrafında saxlanılan rus qoşunlarının müqavmətinə rast gələrək geri çəkilməyə məcbur oldu. "Cavan bulağı" yaxınlığında baş verən döyüşdən sonra Abbasabad qalasının qarnizonuna İvan Paskeviç təslim olmaq tələbi verdi. Qaladakı qoşunların komandanı Məhəmmədəmin xan rus ordusunun düşərgəsinə iki nəfərdən ibarət nümayəndə göndərdi. Onlar qalanın təslim olması haqqında Paskeviçə məlumat verdilər.

Bir müddət sonra general-adyutant Paskeviç qərargah üzvlərinin müşayiəti ilə toplar düzülmüş meydana gəldi. Düşmən qarnizonunun döyüşçüləri silahlarını meydanda qoyaraq bayraqlarını rus ordusuna təhvil verdilər. Qalanın baş komandanı Məhəmmədəmin xan şəhərin açarını gətirdi. Qənimətlər içərisində 18 top və külli miqdarda hərbi sursat mövcud idi. Abbasabad qalasının alınmasında iştirakına və döyüşlərdə fərqlənmə səbəbi ilə bir çox döyüşçülər xüsusi rütbə ilə mükafatlandırılmış və ordenə layiq görülmüşdülər.

Daha sonra general-mayor Dmitri Osten-Saken Naxçıvan bölgəsinin komendantı və rəhbəri təyin edildi. General-mayor Baron Dmitrinin əlində bütün hərbi və ali inzibati proseslər cəmləşmişdi. Mülki işlər və əhalinin idarəçiliyi müvəqqəti olaraq Ehsan xan və qardaşı Şıxəli bəyə tapşırıldı.

Paskeviç Abbas mirzəyə məktubunda müharibəni dayandırmağa hazır olduğunu bildirdi. Lakin şah hökumətinə bir şərt verildi: "Çar Rusiyası Qacar dövlətinə qarşı hücum əməliyyatını dayandırmağa hazırdır, bir şərtlə ki, Qacarlarla Rusiya arasında sərhəd Araz çayı üzrə müəyyənləşdirilsin və Qacar dövləti Rusiyaya təzminat versin." Qacar hökuməti təklif olunmuş şərtə razılıq vermədiyi üçün, tərəflər arasında danışıqlar müvəqqəti olaraq kəsildi. Lakin həmin dövrdə Osmanlılarla münasibətlər kəskinləşdiyi üçün mərkəzdən Paskeviçə göstəriş verildi: "Müəyyən müvəffəqiyyət qazandıqdan sonra düşmənlə müqavilə bağlamağa çalışsın." Qacarlarla sülh müqaviləsi bağlamaq üçün Peterburqa hazırlanmış şərtlərlə əlaqədar məsələləri həll etməyi Paskeviç Aleksandr Qriboyedova həvalə etdi. Tərəflər uzunmüddətli danışıqlar apardıqdan sonra müqavilənin şərtlri ilə bağlı məsələlərə toxundular. Abbas mirzə rusların Qarabağa, özünün Təbrizə doğru geri çəkilməsini təklif etdi. Naxçıvan vilayətinin Abbasabad qalasını çıxmaq şərtilə bitərəf elan olunmasını şahzadə irəli sürdü. Abbasabad qalasının qarnizonunu ərzaqla təchiz edilməsini Abbas mirzə öz üzərinə götürdü. Qriboyedov Abbas mirzənin qərargahına üz tutdu. Lakin qərargahda tərəflər arasında mübahisə yaşandı və Qriboyedov oranı hədə ilə tərk etdi. Beləliklə, danışıqlar uzandı.

1827-ci ilin payızında knyaz Eristov qrenader rotası və piyada polkları ilə birlikdə rəqibini qarşılayaraq məğlub etdi və Abbasabad qalasının 30 verstliyinə qədər izlədi. Abbas mirzənin 4–5 minə yaxın olan sərbazı Araz çayını keçərək Xok yoluna daxil oldular. Bir neçə gündən sonra Eristov öz qoşunlarını polkovnik Eristov öz qoşunlarını polkovnik Vısoskinin komandanlığı altında müharibədən əvvəl Şıxəli bəyin hakim təyin olunduğu Ordubada göndərdi. Müharibədən əvvəl Fətəli şah Naxçıvan diyarında nüfuzlu Kəlbəli xanın oğlanları – Ehsan xan və Şıxəli bəy strateji cəhətdən əhəmiyyətli olan Abbasabad və Ordubad şəhərlərinə hakim təyin etməklə Naxçıvan feodallarının etimadını qazanmağa çalışırdı. Lakin Şıxəli bəy şah sarayının etimadını doğrultmadı, o, rus ordusunu müqavimətsiz olaraq şəhərə buraxdı.

Bununla yanaşı, Paskeviç Ehsan xan və Şıxəli bəyin rus qoşunlarına etdiyi köməyi komendant Dmitri Osten-Sakendən bir qədər fərqli qiymətləndirdi. 1827-ci ildə rus qoşunlarının apardığı yürüşlərdə göstərilən xidmətlərə görə Ehsan xana polkovnik, Şıxəli bəyə isə mayor rütbəsi təqdim edildi. Bir müddət sonra isə Paskeviç Ehsan xanı II dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni ilə təltif etdi.

Paskeviçin komandanlığı altında olan rus ordusu buğda və digər ərzaq ehtiyatı çox olanSərdarabad qalasını mühasirəyə aldı. Müasir Ermənistanın ərazisində rus ordusu ilə Qacar ordusunun sərbazları arasında ilk döyüş 1827-ci ilin yayın sonlarına ya Aştarak və Uşaqan kəndləriyaxınlığında baş verdi. Bu döyüşdə rus qoşunları düşmən üzərində erməni və gürcü könüllülərindən ibarət dəstənin köməyi ilə qələbə qazandılar.

Ehsan xandan fərqli olaraq Kərim xan bir qrup tərəfdarları ilə birlikdə rus qoşunlarına qarşı istiqamətləndirilmiş inadkar mübarizə apardı. Ehsan xanın Ordubaddan gedişini görən Kərim xan orada məskunlaşdı. Lakin Paskeviçin dəstələri getdikcə vəziyyəti nəzarəti altına başladılar. Aştarak yaxınlığındakı döyüş Sərdarabad qalasının işğalı üçün şərait yaratdı. Sərdarabad qalası həmin ilin payızında təslim oldu. Daha sonra rus qoşunları İrəvan qalasını mühasirəyə aldılar. Altı gün müqavimət göstərdikdən sonra yerli əhalinin ağır təzyiqləri başladı. Vəziyyəti görən qala əhli təslim oldu. İrəvan qalasının işğalı zamanı 3 min nəfər Qacar sərbazı əsir alındı, qalanın komendantı Sübhanqulu xan, 46 top və 4 bayraq rus qoşunlarının əlinə keçdi. Bu zaman şahzadə Knyaz Eristovun dəstəsinin Araz çayını keçib Təbrizə gəldiyi zaman Naxçıvanın keçmiş qubernatorunu əsir alan Kərim xan və onun tərəfdarları qubernatoru tərk edərək rusların tərəfinə keçdilər.

Naxçıvan xanlığının ərazisində məskunlaşan Kərim xanın bütün əmlakı Rusiya xəzinəsinə müsadirə edildi. Abbas mirzə Kərim xan və onun bir qrup Kəngərli sülaləsindən olan tərəfdarlarına məskunlaşmaq və idarə etmək üçün Marağa xanlığının bir neçə kəndini verdi. İrəvanın işğalından sonra rus qoşunu cənub istiqamətində yürüşə başlayaraq, Xoy, Mərənd, Səlmas, Marağa və digər yerlər də daxil olmaqla Təbrizə qədər əraziləri işğal etdi. Rus qoşununu paytaxta yürüş edəcəyindən qorxan Qacar hökuməti danışıqlara başlamağa məcbur oldu. Uzun danışıqlardan sonra 1828-ci il fevralın 10-da Təbriz yaxınlığında Türkmənçay kəndində Rusiya ilə Qacar dövləti arasında 16 maddədən ibarət müqavilə imzalandı. Orijinal imzalanmış müqaviləyı qraf İvan Paskeviç və Aleksandr Obreskov qol çəkmişdilər. Bü müqavilə imzalandıqda rus toplarının yaylım atəşi açıldı. Müqavilə 16 maddədən ibarət idi. Bu müqavilənin üçüncü bəndinə əsasən, Azərbaycanın Naxçıvan və İrəvan xanlıqları Rusiyanın ixtiyarına keçdi.

•  
  Naxçıvan xan sarayı
•  
  Yezidabad qalası
•  
  Ordubad cümə məscidi
•  
  İmamzadə türbəsi
•  
  Zəviyyə məscidi
•  
  Ordubad zorxanası
•  
  Aza körpüsü
•  
  Dırnıs məscidi

Naxçıvan xanlığı Zəngəzur kəndindən başlamış Araz çayı vadisinə qədər uzanan geniş ərazidə yerləşən Naxçıvan xanlığı, Qərbi Azərbaycanın böyük bir hissəsini əhatə edirdi. Dağlar xanlığı qala kimi əhatə edirdi. Şimal-qərbdən Dərələyəz dağları, cənub-şərqdən İlanlıdağ, şimal-şərqdən Böyük və Kiçik Ağrı dağları xanlığın sərhədləri boyu uzanırdı. Naxçıvan xanlığı İrəvan, Qarabağ, Xoy və Maku xanlıqları ilə həmsərhəd idi. Naxçıvan xanlığı ərazisindən çox da Nüsnüs hamamıböyük olmayan üç çay axırdı: Naxçıvançay, Əlincəçay və . Bunlardan başqa dörd kiçik çay vardı: Urusçay, Nükədiçay, Ordubadçay və Vərəndəçay. Bu çaylar ətrafında yaşayan əhali su cəhətdəən korluq çəkmirdi. Qarababaçay adı ilə məşhur olan çay öz mənbəyini Zəngəzur sərhədindəki Salvartı dağından götürür. Naxçıvan düzənliyi ilə uzanıb Naxçıvan şəhəri yaxınlığından axdığından Naxçıvançay adlanır və Araz çayına tökülürdü. XIX əsrin əvvəllərində Abbasabad qalası bu çayın töküldüyü yerdə inşa edilmişdi. Xanlığın ən etibarlı qalalarından biri Abbasabad qalası idi. Abbasabad qalası haqqında N. Nefedyev yazır:

Naxçıvan xanlığı memarlığında əsas yer tutan qalalardan biri də Yezidabad qalası idi. Bu qala təkcə müdafiə məqsədi daşımamışdır. Bu qala eyni zamanda, bu ərazidə formalaşmış ilkin şəhər mədəniyyətinin ayrılmaz elementinə çevrilmişdir. 1827-ci ilə aid planda qala iki hissədən – kiçikqala, yəni Narınqala və Böyük qaladan ibarət olmuşdur. Daş qatışığı olan möhrədən tikilən qala divarları yarımdairəvi bürclərlə möhkəmləndirilmişdir. Yaşayış binaları, əsasən, qala divarları boyunca salınmış, onların damından döyüşçülərin və qala keşikçilərinin hərəkət etməsi üçün istifadə olunmuşdur. Qalanın əsas xüsusiyyətlərindən biri də onun altından kəhrizlərin keçməsidir. Bu fakt həm dinc, həm də mühasirə və müharibə dövrlərində qala sakinlərinin su ilə təminatına və ərzaq məhsullarının saxlanmasına şərait yaratmışdır.

Naxçıvan xanlarının məskunlaşdığı Naxçıvan xan sarayını 1790-cı illərdə Kəlbəli xan inşa etdirmişdir. Xan sarayı 3600 m₂ sahəsi olan saray kompleksinin qərbində, xan dikinin relyefinə uyğun olaraq üzü günçıxana tərəf inşa edilmişdir. Vaxtilə saray iki ayrı-ayrı bölmədən ibarət olub. Xan sarayının ümumi sahəsi 382 m², divarlarının qalınlığı 60 sm-dən 1,1 m arasında dəyişir. Bina 20x20x5 sm ölçüdə bişmiş kərpiclə tikilmişdir. Pəncərələrdə şəbəkə üslubundan və bütün otaqlarda Naxçıvan yaşayış evlərinə xas olan müxtəlif ölçülü taxçalardan istifadə olunmuşdur. 1 mərtəbədə 3 otaq, 2 mərtəbədə 8 otaq və otaq kimi istifadə olunan vestübüllərin üzərində 2 mansar yerləşir. Hər iki mansardan dəhlizlərin üstündəki açıq balkonlara çıxış var. Mansarlara vestübüllərdən açılmış kərpic pilləkənlərlə qalxılır. Xan Sarayının cənub zalı daha dəbdəbəlidir. Qonaq qəbulu üçün nəzərdə tutulmuş zalın qərbində döşəmədən 40 sm hündürlükdə səhnə tipli taxt yaradılmışdır. Taxtlı güşənin açılan pəncərələri yerdən tavana qədər şəbəkələrlə, tavanı isə kiçik güzgü parçaları ilə nəfis bəzədilmişdir. Zalın digər divarları taxçalar, nəbati və süjetli rəsmlərlə işlənmişdir. Sonralar aparılan çoxsaylı təmir və bərpa işləri zamanı rəsmlər pozulmuş və ya üzəriləri suvaqla örtülmüşdür. Zalın əzamətini cənub divardakı, ətrafı həndəsi formalar və güzgü parçaları ilə bəzədilmiş buxarı daha da artırır. Bina divarlara yerləşdirilmiş iki buxarı vasitəsilə isidilirdi. Tədqiqatçı K. Nikitin Naxçıvan şəhərinin xarici görünüşü və Naxçıvan xanlarının sarayı ilə əlaqədar obrazlı şəkildə qeyd edirdi:

Naxçıvan xanlığı ərazisində çoxlu hamamlar mövcud idi. Bu hamamların bir çoxu eyni növ üzərində inşa edilmişdi. Xanlıq memarlığında əsas yer tutan hamamlar bunlar idi: Ordubad hamamı. Nüsnüs hamamı. Düylün hamamı və İsmayıl xan hamamı. Bu hamamlardan ən məşhuru İsmayıl xan hamamı idi. Şərq memarlıq üslubunda inşa edilən bu hamam giriş, xidmət zalı, çarhovuzlu çimərlik, xəzinə və ocaqxanadan ibarətdir. Ümumi sahəsi 526 m²-dir. Hamam planda düzbucaqlı formadadır. Bina 20 x 20 x 5 sm ölçüdə bişmiş kərpiclə inşa edilmişdir. Hamama giriş çatmatağlı portaldandır. Portalın eksteryeri kaşılarla bəzədilmişdir. Zalın divarları boyunca 6 ədəd dərin taxça yerləş dirilmişdir. Yuyunma zalının iki keçidi var. Keçidlərdən biri digər otağa açılır. Zalın mərkəzində 2 x 2 metr ölçüdə çərhovuz inşa edilmişdir. 108 m² sahəsi olan zalın tavanı sferik gümbəzlə örtülmüşdür. Hamam zalların divarlarına yerləşdirilmiş kiçik pəncərələr və kümbəzin üstündəki bacalarla işıqlandırılır.

Naxçıvan xanlığında bir çox məscidlər də mövcud idi: Ordubad Cümə məscidi, Zəviyyə məscidi, Şahab məscidi, Əlixan məscidi, Burçunlu məscidi, Sərşəhər məscidi, Yuxarı Anbaras məscidi və Dırnıs məscidi. Ordubadın özündə isə 6 məscid var idi. Xanlıq memarlığında əsas yer tutan Ordubad mədrəsəsi və İmamzadə türbəsi idi. Ordubad mədrəsəsi binalarının planı onların təyinatına əsasən həyata keçirilirdi. Qapalı dördbucaqlı həyətin hər tərəfində hücrələr yerləşdirilmişdir. Həyətin yeganə girişi əsas – şimal fasadında yerləşir. Mədrəsənin həmin dövr üçün ənənəvi olan memarlıq təfsiri kifayıt qədər güclü təsir bağışlayır. Binanın fasadında ard-arda düzülmüş oxvari tağlar bir-birindən qabarıq çıxıntılarla ayrılmışdır. Fasadın mərkəzində sadə dizaynlı böyük portal yerləşir.İmamzadə türbəsi bir-biri ilə yanaşı yerləşən üç türbə binasından ibarətdir. Kompleks, 3 binadan ibarətdir. Abidənin cənub tərəfində yerdən dördbucaqlı formada yuxarısı silindir şəkilli inşa edilən türbə onun əsas hissəsini təşkil edir. Planda kvadrat formasına malik olan türbənin günbəzə keçid hissəsi stalaktitlər şəklində həyta keçirilmişdir. Xaricdən kubik təməl hissə üzərində səkkizguşəli bina həcmi ucalır, onun üzərində isə dartılmış formaya malik baraban və dəbilqəvari günbəz yerləşir.

Xanlıq ərazisində bir neçə körpü olsa da, bunlardan yalnız iksi məlumdur. Bu körpülərdən biri Naxçıvan xanlığının yaradıcısı Heydərqulu xan tərəfindən 1750-ci illərdə inşa edilən Şəkərabad körpüsü idi. Digəri isə Aza kəndi ilə Darkəndi birləşdirən Aza körpüsü idi. Bu körpünün eni 3,5 m, uzunluğu 46 paqonometrdir. Beş aşırımlıdır. Qırmızımtıl rəngli yonulmuş yerli dağ daşından inşa edilmişdir. Körpü inşa edilərkən yerləşdiyi ərazi nəzərə alınmış, tağlar arasındakı məsafə müxtəlif ölçülərdə qoyulmuşdur. Tağların dördündə dalğakəsən vardır.

Səfəvilər İmperiyası dövründə inşa edilən Ordubad zorxanası XVIII əsrə kimi mövcud olmuşdur. Bu zorxananın fəaliyyətinin bir dövrü Naxçıvan xanlığına təsadüf edir. Bu abidə Ordubad şəhərinin mərkəzi bazar meydanında yerləşirdi. Zorxananın ümumi sahəsi 540 m²-dir. Böyük bir günbəzdən və ona bitişik 16 kiçik qübbədən ibarətdir. Abidə 10 x 10 m² olan mərkəzi səkkizbucaqlı zaldan və onun üzərini örtən dairəvi günbəzdən, günbəzi künclərdə saxlayan mürəkkəb quruluşlu dörd ədəd dayaqdan və dayaqlarla kənar divar taxçaları arasında yerləşən keçidlərdən ibarətdir. Abidə bişmiş kərpicdən inşa olunmuşdur. Divarının qalınlığı isə 80 sm-dir. Abidənin mərkəzi, günbəzi də daxil olmaqla ümumi hündürlüyü 8,5 m-dir. Zorxananın pəncərələri şəbəkə metodu ilə hazırlanmışdır.

Naxçıvan xanlığının bütün ərazilərində sənətkarlıqla məşğul olunurdu. Lakin kəndlərdə sənətkarlıq müəyyən qədər inkişaf etsə də, bu əsasən daha çox şəhərlərdə, xüsusilə Naxçıvan xanlığının siyasi və iqtisadi mərkəzi olan Naxçıvan şəhərində mərkəzləşmişdi. XVIII əsrdə Azərbaycan şəhərlərində, o cümıədən Naxçıvanda bu sənət sahələri mövcud idi: dərzi, papaqçı, başmaqçı, zərgər, sərrac, dəmirçi, misgər, toxucu, boyaqçı, qəssab, çörəkçi, bənna, xarrat, dülgər, şüşəsaz, keçəçi, palançı, dabbaq, bəzzad, kababçı və digər sahələr. Sənətkarlıqda primitiv texnikadan istifadə edildiyindən hər bir sənətkardan yüksək ustalıq tələb olunurdu.

İstər xanlıq dövründə, istərsə də Rusiya tərkibində Naxçıvan bölgəsində əsas sənətkarlıq mərkəzləri Naxçıvan və Ordubad şəhərləri idi. Bu şəhərlərdə Rusiya işğalı ərəfəsi və işğaldan sonrakı ilk dövrlərdə sənətkarlığın vəziyyəti orta dərəcədə idi. Naxçıvanda ticarət və sənətkarlıqla məşğul olanlar 715 nəfər idi. Onlardan 400 nəfərdən çoxu bilavasitə sənətkarlıqla məşğul olurdu. Naxçıvanda 50-dək sənət sahəsi var idi. Onların içərisində 126 nəfər toxucu, 56 nəfər başmaqçı, 35 nəfər papaqçı və başqaları üstünlük təşkil edirdi. Ordubad şəhərində də eyni sənətkarlıq sahələri üstünlük təşkil edirdi. Burada 177 nəfər toxucu, 29 nəfər həllac, 19 nəfər boyaqçı və başqaları sayca üstün idi. Sənətkar evlərdə işləməklə bərabər emalatxanalarda da birləşirdi. Sənətkarlıq emalatxanaları, əsasən karvansara və bazarlarda yerləşirdi. Naxçıvan şəhərindəki 279 sənətkar emalatxanasından 31-i karvansaralarda, 248-i isə bazarda yerləşmişdi. Emalatxanalardan 3-ü boyaqçılara, 2-i dabbaqlara, 40-ı isə pambıq parça toxuyanlara və xalçaçılara aid idi. Naxçıvan sənətkarlarının 97 nəfəri , 91 nəfəri Şahab məhəlləsində, 56 nəfəri isə yaşayırdılar. Ordubadda fəaliyyət göstərən 12 dabbqaxana isə Ordubadçay üzərində, həm də şəhərin mərkəzində inşa edilmişdi.

Naxçıvan xanlığında toxuculuq da geniş yayılmışdı. Demək olar ki, hər bir kəndli ailəsinin əyirici və toxucu dəzgahı var idi. Hər ailənin öz dəzgahı var idi ki, bu dəzgahda qadınlar iplərdən bez toxuyur və pambıq parça hazırlıyırdılar. Toxuculuq məhsulları əsasən ailənin öz tələbatını ödəyirdi. Gəbə, palaz, cecim, məfrac evi bəzəmək üçün, yun və pambıq parça üst paltarları tikmək üçün, xurcun, çuval yola çıxanlar üçün, dəridən çarıq, palan və yəhərləri hazırlamaq üçün istifadə olunurdu. Təkcə Naxçıvan şəhərində 40 ailədə bez parça toxunurdu. Toxuculuq məhsulları əsasən ilk növbədə hər ailənin öz təsərrüfat və məişət tələbatını ödəyirdi. Naxçıvanda boyaqçılığın inkişafına da diqqət yetirilirdi. Yunun və müxtəlif ev əşyalarının boyanılmasında təbii bitkilərdən istifadə olunurdu.

Toxuculuq onunla sıx bağlı olan boyaqçılığın inkişafına şərait yaradırdı. Rusiya işğalı ərəfəsində Naxçıvan şəhərində 4 boyaqxana – 3-ü Naxçıvanda, 1-i Ordubadda mövcud idi. Digər xanlıqlarda olduğu kimi Naxçıvan xanlığında da boyaqçılıqla bağlı olan vergi maddəsi icarəyə verilirdi. Müəyyən edilmiş qaydalara görə şəhərlərdə mövcud olan müstəqil boyaqxanalarda, eləcə də boyamanın ev şəraitində aparıldığı kənd yerlərində uzunluğu 10 arşın olan pambıq parçanı boyamaq üçün icarədara 32 qəpik, ipək və yun ipləri boyamaq üçün isə 20 qəpik məbləğində pul ödəmək tələb olunurdu.

Naxçıvanda əhalinin maldarlıqla məşğul olması burada gön dəri emalının təşəkkülünə. dabbaqçılıq sənətinin və onunla bağlı digər sənət sahələrinin inkişafına səbəb olmuşdu. Buna əsasən, Ordubadda bir neçə dabbaqxana fəaliyyət göstərirdi. Naxçıvanda sənətkarlıq sahələrinin strukturunda düz istehsalının da xüsusi yer var idi. Naxçıvan Abşeron ilə birlikdə Azərbaycan duz istehsalı mərkəzlərindən biri idi. Kəlbəli xanın hakimiyyətinə qədər Naxçıvanda duz istehsalı ilə istinasız olaraq Cəhri kəndinin sakinləri məşğul olurdular. Lakin Kəlbəli xanın hakimiyyəti vaxtında cəhrililər bu işdən kənarlaşdırılmış, düz çıxarılması hüququ Şıxmahmud kəndinin sakinlərinə verilmişdi. Bu dövrdə duz çıxarılması kəndlilərin məcburi əməyinə əsaslanırdı.

Naxçıvan xanlığında əhali digər sənətkarlıq sahələri ilə birgə metal emalı və metalişləmə, inşaat materialları istehsalı və tikinti sənətləri, ağac məmulatı istehszlı, dulusçuluq və başqa sənət sahələri ilə də məşğul olurdu. Naxçıvan xanlığında şüşə istehsalı da mövcud olmuşdur. Burada adi şüşələrlə yanaşı, şəbəkələrin quraşdırılmasında istifadə edilən rəngli şüşələr də hazırlanırdı.İrəvan xanlığının hakimi Hüseynəli xan naxçıvanlı Kəlbəli xandan İrəvan şəhərində tikdirdiyi hamamın pəncərə – şəbəkəsi üçün 400 ədəd müxtəlif rəngli şüşə göndərməsini xahiş etmişdi. Xanlıqda istehsal edilən şüşələrin digər xanlıqlara göndərilməsi Naxçıvanda şüşə istehsalının yüksək səviyyədə olduğunu göstərir.

Sənətkar emalatxanaları – dükanlar əsasən bazar meydanlarında mərkəzləşirdi. Xarici, tranzit və yerli ticarət də əsasən bazarlarda aparılırdı. Naxçıvan xanlığı bazarında kiçik-böyük 138 dükan mövcud idi. Bu dükanlardan 7-i papaqçı, 11-i çəkməçi, 2-i zərgər, 5-i yəhər hazırlayan, 1-i qalayçı və digər sənətkara məxsus idi. Naxçıvan bazarında dükansız fəaliyyət göstərən peşə sahibləri də var idi ki, onları peşələri üzrə bu və ya digər yerlərdə işləmək üçün dəvət edirdilər. Həmin peşə sahiblərinə daşyonan, bənna, xarrat, dülgər və başqaları daxil idilər. Tacir və sənətkar dükanlarından başqa bazarda ərzaq dükanları da var idi.

Naxçıvan xanlığında əhəmiyyətinə görə ikinci şəhər sayılan Ordubadda da sənətkarlıq inkişaf etmişdi. Lakin Naxçıvan şəhərinə görə, Ordubad sənətkarlarının fəaliyyəti müəyyən qədər məhdud idi. Ordubadda boyaqçılıq, dəri aşılama və dulusçuluq başqa sənət sahələrinə nisbətən daha geniş yayılmışdı. Burada 8 dəri aşılayan dükan, 2 keçəçi dükanı, 1 boyaqxana və dulusçu dükanı fəaliyyət göstərirdi. Ümumiyyətlə, Ordubad şəhərində otuz sənətkar dükanı var idi ki, onlardan da digər sənətlərdən başqa, dərzilər, çəkməçilər, dəmirçilər, dəlləklər öz peşələri ilə məşğul olurdular. Ordubadda, Naxçıvandan fərqli olaraq, qadınlar ev şəraitində ipək parça toxuyur və ipək saplar hazırlayırdılar. sənətində Ordubadın xalçaçıları və bez parça hazırlayanları Naxçıvan sənətkarlarından ustalıq baxımından geri qalmırdılar. Ordubad və ümumiyyyətlə, Naxçıvan xanlığında toxunan parçalara xarici bazarda da böyük ehtiyac duyulurdu.

Naxçıvan xanlığında toxunan və xarici bazarda ən çox satılan parça – qırmızı rəngli bez parça olmuşdur. Bez parça çox zaman daha artıq ehtiyac duyulanQarabağ və İrəvan xanlıqlarına satışa aparılırdı. Naxçıvanda toxunmuş pambıq parçaları yerli tacirlər Osmanlı İmperiyası şəhərlərinə, o cümlədən Qarsa, Bəyazidə, habelə Gürcüstana aparırdılar. Bir ildə Osmanlıların Qars və Bəyazid şəhərlərinə, Naxçıvan xanlığından 15 min puda qədər pambıq parça aparılırdı. Ordubad şəhərində pambıq parçalarla yanaşı, xarici bazara ən çox ehtiyac duyulan ipək parçalar da ixrac edilirdi.

Məktəblər məscidlərin bir guşəsində, xüsusi dükanlarda, yaxud şəxsi evlərdə yerləşir və adətən, onların yaradıcılarının, müəllimlərin adını ilə adlandırılırdı. Məktəbdə adətən ancaq bir müəllim olurdu və o məktəbin həm də rəisi – məktəbdarı idi. Məktəbdarlar məktəb binasına çəkdikləri xərc müqabilində, habelə tədris haqqı kimi şagirdlərin valideynlərindən hər həftə "həftəlik" adlanan pul, peşkəş, bayramlıq alırdılar. Müəllimlər məktublar, dualar yazmaq, kəbin kəsmək və digər işlərlə də məşğul olurdular. Bir qayda olaraq, uşaqlar 6 yaşından məktəbə gedirdilər. Dərs otaqları həsir və ya kilimlə döşənir, şagirdlər əyləşmək üçün özləri ilə evdən döşəkçə gətirirdilər. Uşaqlar məktəbdə başıaçıq və ayaqqabısız otururdular.

Dərs müddəti, adətən, gündə 6–8 saat davam edirdi. Dərs vəsaiti çox məhdud idi. Şagirdlər əlifbanı öyrəndikdən sonra Quranın "Cüzəmmə" adlı kiçik bir hissəsini, sonra isə Quranı oxuyub başa çatdırır, habelə Sədi Şirazinin "Gülüstan" kitabını və digər kitabları oxuyurdular. Məktəbdə təhsil müddəti qeyri-məhdud idi, konkret hər bir şagirdin təhsilini başa vurması haqqında müəllimin nə vaxt vəsiqə verməsindən asılı idi. Məktəblərlə yanaşı fərdi təhsil növü də mövcud idi. Xanın və əyanların, tacirlərin uşaqları ilə onların evində ayrılıqda bir müəllim məşğul olurdu. Bu üsula "sərxana" deyirdilər. Bir çox yoxsullar imkanları olmadığından uşaqlarını məktəbə göndərmirdilər.

Bir növ ali tədris müəssisələri olan mədrəsələrdə ixtisaslı ruhani kadrları yetişdirilirdi. Mədrəsələr, adətən, böyük məscidlərin; xüsusilə cümə məscidlərinin nəzdində yerləşirdi. Mədrəsə binasında qismən geniş bir dərs otağı və tələbələrin yaşadıqları kiçik otaqlar – hücrələr olurdu. Mədrəsədə təlim edən şəxs müdərris, təhsil alan şəxs isə tələbə adlanırdı. Tələbə mədrəsədə əlifbanı, Quranı öyrənməklə yanaşı, islam fəlsəfəsi, islam qanunları, ərəb-fars dillərini də öyrənirdi. Mədrəsələrdə müəyyən dərəcədə ədəbiyyat, riyaziyyat, astronomiya elmləri də tədris olunurdu.

Fənlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların hamısı bir müdərris tərəfindən tədris olunurdu. Mədrəsələrdə yaş fərqi nəzərə alınmır, ayrı-ayrı yaşlılar bir yerdə məşğul olurdular. Tədris vəsaiti çox az olduğundan tələbələr vaxtın çoxunu xətlərini gözəlləşdirməyə sərf edirdilər. İstər məktəblərdə, istərsə də mədrəsələrdə hüsn-xəttə xüsusi diqqət yetirilirdi. Mədrəsə bitirənlərin əksəriyyəti gözəl xəttə malik olurdu. Ən istedadlı tələbəni müəyyən müddət şəxsən baş ruhani – müctəhəddin özü çalışırdı. Müctəhidlər əksər hallarda tələbə ilə öz evində məşğul olurdular.

Mədrəsələrin saxlanılmasına çəkilən xərc və ərzaq məscidə, mədrəsələrə vəqf edilmiş torpaqlardan alınırdı. İstər məktəblərdə, istərsə də mədrəsələrdə təhsil müddəti məhdud deyildi. Məktəb və mədrəsələrdə şagirdlərə və tələbələrə qarşı çox ağır cəza növü – ayağını falaqqaya salınıb döyülməsi tətbiq olunurdu. Məktəb və mədrəsələrdən başqa fərdi tədris növü də mövcud idi. Xan, bir sıra varlı bəy və tacir uşaqları ilə onların evində ayrılıqda bir müəllim məşğul olurdu. "Sərxana" müəllimi adlanan bu şəxslərin maddi təminatı şagirdin valideyni hesabına olurdu.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xanlıqlarının əksəriyyətinin öz pul vahidləri var idi. Azərbaycanın başqa xanlıqlarından fərqli olaraq Naxçıvan xanlığında pul zərb edilmirdi. Ona görə də xanlıq dövriyyəsində əsasən İran və Azərbaycan pul vahidləri işlədilirdi. Tümən, yarım tümən, pənahabad, sahibqıran, şahi, yarım şahi, mahmudiyyə, para, səksənlik, yüzlük xanlığın əsas pul vahidləri idi. Xanlıqda yalnız gümüş və mis sikkələr zərb olunurdu. Çünki qızıl sikkələrinin zərb olunmasına ixtiyar yox idi. Naxçıvan xanlığının gümüş sikkələri çox az idi. Amma bir neçə mis sikkələr bu günə qədər gəlib çatmışdır.

Şuşa şəhəri salındıqdan sonra Qarabağ xanı Pənahəli xanın əmri ilə 15 qəpik dəyərində olan "pənahabad" sikkəsi zərb olunmuş, həm Qarabağ xanlığının daxilində, həm də digər xanlıqlarının ərazisində işlənmişdir. Ağa Məhəmməd şahın öldürülməsindən sonra Qacarlarla münasibəti nizamlamaq məqsədilə İbrahimxəlil xanın göstərişinə əsasən, Fətəli şahın adından dəyəri 35 qəpik olan "sahibqıran" adlı pul vahidi kəsdirildi. Bu barədə Əhməd bəy Cavanşir yazırdı: "Ağa Məhəmməd şah Şuşada öldürüldükdən sonra İbrahimxəlil xan, Tehranda hakimiyyətə keçmiş Ftəli şaha itaətkarlıq göstərmək əlaməti olaraq, onun adına 35 qəpik dəyərində pul kəsilməsi üçün göstəriş vermişdir." Hər iki pul Naxçıvan xanlığının numizmatikasında əsas yer tuturdu.

Naxçıvan xanlığında xan sikkələri ilə yanaşı, Qacar şahlarının pulları – tümən və rial, Təbriz, Xorasan, İsfahan və digər yerlərin abbasıları və nadiri adlı pul vahidləri tədavüldə idi. Türk abbasıları, rus rublları da geniş işlənirdi. Xan abbasılarında 4,5-dən 2,25 qrama qədər gümüş, nadiridə 11,5 qram gümüş, Qacar abbasısında 5,30 qrama qədər gümüş var idi. Xan sikkələrinin çəkisi və əyarı tez-tez dəyişirdi ki, bu da pul tədavülünü və xanlıqlar arasında ticarəti çətinləşdirirdi. Pulların qəlp olub-olmadığını və dəyərini müəyyənləşdirmək məqsədilə bazarda "sərraflar" işləyirdi.

Ticarət, xüsusilə yerli ticarət, sənətkarlıqla birlikdə şəhərin iqtisadi həyatının əsasını təşkil edirdi. Ticarət əsasən iki cür aparılırdı: topdansatış və pərakəndə. Bazarda ticarətin bütün növləri üzərinə ağır vergilər – gömrük haqqı qoyulmuşdu. Xanlığın hər bir hissəsində – qala qapısı da daxil olmaqla çayların keçidlərinə qədər, dini ocaqlara gedən yolların hamısında xanın adamları – rəhdarlar və bacdarlar durub, gedib-gələnlərdən ağır vergilər alırdılar. Rəhdarlar və bacdarların vəzifəsi demək olar ki, eyni idi. Onların hamsı vergi toplayırdı. Lakin buna baxmayaraq, onların fəaliyyətində müəyyən fərq var idi. Bacdarlar gələn tacir və səyyahlardan bir növ torpaqbasdı adlanan gömrük alırdılar. Rəhdarlar isə yalnız xanlığın daxilində gömrük toplayırdılar.

Naxçıvan xanlığının son dövründə baş verən siyasi hadisələr və II Rusiya-İran müharibəsi xanlığın ticarət həyatına mənfi təsir göstərmişdi. Daxili ticarətdən fərqli olaraq Naxçıvan xanlığında gəlmə tacirlərin hesabına xarici ticarətdə nisbətən canlanma hiss olunurdu. Xarici ölkələrdən, xüsusilə Rusiyadan buraya gələn tacirlər öz ölkələrinə Naxçıvan ustalarının hazırladıqları nəfis ipək parçalar aparırdılar. Moskva və Nijni Novqorodda mövcud olan yarmarkalarda Naxçıvan və Ordubadda istehsal edilmiş ipək parçalara və müxtəlif rənglərə boyanmış ipək saplara təsadüf olunurdu. Xanlıq ərazisində bir sıra xarici bazarlara qırmızı və ağ parçalar, düyü, şərab və digər məhsullar aparılırdı. Bez əsasən Qarabağ və İrəvan xanlıqlarına, düyü Mərənd, Xoy və Təbriz xanlıqlarına, pambıq parça Bəyazid, Qars, Tiflis, Şuşa və digər şəhərlərə ixrac edilirdi.

Xanlıqlar dövründə rəhdari gömrüyü xanların ən böyük gəlir mənbəyi hesab olunurdu. İrəvanlı Hüseynqulu xanın məktublarının məcmuəsində xanın gəlirinin əksəriyyətini rəhdari gömrüyünün təşkil etdiyini göstərirdi. Ehtimal edilir ki, bütün xanlıqlarda vəziyyət bu cür idi. Naxçıvan xanlığında rəhdari gömrüyü toplamaq hüququ, başqa sahələrdə olduğu kimi icarəyə verilirdi. Xandan böyük məbləğdə həmin vəzifəni almış icarədarın bazara gətirilən bütün malları toplamaq hüququ olurdu. Məsələn, at və dəvə ilə gətirilmiş hər ipək, boyaq, pambıq və sap yükü üçün sahibkar icarədara 420 qəpik və ya 250 qəpik verməli idi.

Ticarətin zəif inkişaf etməsinə baxmayaraq, xəzinəni əsasən ticarətdən yığılan vergilər hesabına doldururdular. Ona görə də xanlar ticarət vergilərinin toplanmasına ciddi fikir verir, bu işi ən yaxın adamlarına etibar edirdilər. Naxçıvan xanlığının ticarətində ən çox gəlir rəhdari gömrüyündən əldə edilirdi. Demək olar ki, bazara gətirilən bütün mal və məhsullardan – növündən, sayından və cinsindən asılı olmayaraq rəhdari adlanan gömrük alınırdı.

Şəkər, dəmir məmulatı, həna, yağ, bal, tütün, mal piyi və s. satan tacir 212 qəpik rəhdari gömrüyü verməli idi. Boyaqçılara vacib olan marena bitkisi, həmçinin İrandan gətirilmiş müxtəlif məhsullar üçün tacirdə 160 qəpik miqdarında rəhdari gömrüyü alınırdı. Xurma və saxsı qablar üçün də satıcı 25 qəpik gömrük verməli idi. Məhsulun satılıb-satılmamasından asılı olmayaraq, satıcı geri dönərkən rəhdari verməli idi.İrandan gətirilən toxunma parçalara görə 240 qəpik həcmində gömrük alınırdı. Naxçıvan xanlığında aparılan üzüm, nar, noxud və düyü üçün gümüş pulla 62 qəpik, bu məhsulların şəhər bazarına gətirilməsi üçün isə daha artıq gömrük alınırdı. Çörək və dənli bitkilər satmaq hüququ da 50 tümən həcmində icarəyə verilirdi. Bu hüququ almış şəxs – icarədar satılan hər batmanbuğda, arpa, darı üçün gümüş pulla 2 qəpik, düyüyə görə isə 4 qəpik gömrük alırdı.

Sabun satışından gömrük toplamaq hüququnu almış icarədar xəzinəyə hər il 60 tümən verməli idi. O, xanlıqda sabunun bişirilməsi və satılması üzərində nəzarət edir və haqqını alırdı. Naxçıvan yaxınlığında icarədarın icazəsi olmadan heç kəs sabunu nə bişirə, nə də sata bilərdi. Başqa xanlıqda sabun istehsal edənlər Naxçıvanda öz mallarını yalnız icarədara sata bilərdilər. İcarədar isə həmin sabunu istədiyi qiymətə verirdi.Tütün satışından gömrük toplamaq hüququ da ildə 15 tümənə icarəyə verilirdi. Şəhərdə yalnız icarədarın tütün satmağa ixtiyarı var idi. Lakin xanlıqdan kənara tütün aparmaq qadağan edilmirdi və bunun üçün də vergi-gömrük alınmırdı. Ən əlverişli gəliri icarədar duz mədənlərindən əldə edirdi. O, duz satışından ildə min tümən qazanırdı. İcarədar hər batman duz üçün 8 qəpik, duzun daşınması üçün də bir o qədər gömrük alırdı.

Bazarlarda pul, çəki və ölçü vahidlərinin müxtəlifliyi ticarətin normal aparılmasında ciddi çətinliklər törədirdi. Naxçıvan bazarlarında İran, Türkiyə, Rusiya və Gürcüstanda, habelə Şuşada, Xoyda, Təbrizdə və digər şəhərlərdə kəsilmiş pullar dövriyədə idi. Müxtəlif şəhərlərdə zərb olunmuş pulların dəyəri də bir-birindən fərqlənirdi. Xüsusilə yerli pul vahidlərinin sabit olmaması ticarətin gedişini çətinləşdirirdi. Siyasi hadisələr, habelə şəraitlə əlaqədar xanlar özlərinin pul vahidlərinin dıyərini dəyişməyə məcbur olurdular. Belə hallar da bazarlarda pul dövriyyəsini ləngidirdi.

Naxçıvan xanlığının torpaq sahələri ilə bağlı dəqiq olaraq məlumat yoxdur. Əlincə mahalının torpağı əsas etibarilə gilli torpaqlar olmuş, bura yalnız buğda və arpa əkmək üçün yararlı olmuşdur. Xok mahalının torpaqları buğda və arpa ilə bərabər pambığında əkilməsinə imkan verirdi. Dərələyəz mahalının əkin sahələri isə gilli torpaqlar və qara torpaqlar olmuşdur. Ordubad bölgəsi isə torpaqların xüsusiyyətinə görə 3 yerə bölünürdü: şimalda gili çox olan qara torpaqlar, mərkəzdə gilli və qumlu torpaqlar, cənubda Araz çayı boyunca sarı və qırmızı gilli torpaqlar. Tədqiqatçı K. Nkitin Naxçıvan xanlığında su çatışmazlığının mövcud olduğunu qeyd edirdi. Onun araşdırmalarına görə xanlığın torpaqlarının 1/5 hissəsinin becərilməməsinin əsas səbəbi suyun çatışmaması idi. K. Nkitin yazırdı:

Azərbaycanın əksər xanlıqlarında olduğu kimi, Naxçıvan xanlığında da əhalinin əsas məşğuliyyətini əkinçilik təşkil edirdi. Xanlığın ərazisində mövcud olan müxtəlif iqlim şəraiti, burada əkinçiliyin taxılçılıq, pambıqçılıq, bostançılıq, , üzümçülük, bağçılıq kimi sahələrinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradırdı. Xanlıqlar dövründə ərazidə davam edən müharibələr bu sahənin inkişafına ciddi əngəl törədirdi. Bununla belə, iqtisadi əlaqələrin zəif inkişaf etdiyi bir şəraitdə əkinçilik əhalinin ərzaqla təminatının yeganə mənbəyi idi.

Naxçıvan xanlığında əsas kənd təsərrüfatı sahəsi taxılçılıq idi. Taxılçılıqla əhalinin əksəriyyəti məşğul olurdu. Hətta bəzən maldarlar öz şəxsi istifadələri üçün taxıl əkirdilər. Xanlıqda yazlıq və payızlıq taxıl əkilirdi. Payız əkini sentyabr ayında başlayır, Novruz bayramından yüz gün keçdikdən sonra, təqribən iyun ayında yığılırdı. Yazlıq buğda isə mart ayının axırında əkilir, payızlıq taxıldan iki həftə sonra yığılırdı. İşğaldan əvvəl Naxçıvan xanlığında yığılan taxıl təqribən 10 min xalvara bərabər idi. Ordubad bölgəsində torpağın böyük bir hissəsinə buğda əkilirdi. Burada buğda əkini geniş yayılmışdı.

Çəltik əsasən Naxçıvan xanlığında: şəhərdə və Şıx Mahmud, Xəlili, Kültəpə, Oruc, Uzunoba, Həsənağa, Didovar, Nəzərabad, Xalxal, Şahbuz, Qarababa, Cəhri, Təzəkənd, Nehrəm kəndlərində, Əlincə mahalında (Əbrəqunis, Culfa, Çəmənlik, Saltaq, Xanağa, Kəşkənd) və Dərələyəzin qərb hissəsində əkilirdi. 1828-ci ildə Naxçıvan xanlığında çəltik məhsulu 10 min puda bərabər olmuşdur.

Xanlıqlarda əsasən növbəli əkin sistemindən istifadə edirdilər. Yəni torpağın bir hissəsi əkildiyi zaman digər hissəsi dincə qoyulurdu. Dincə qoyulmuş torpaqdan biçənək və otlaq sahəsi kimi istifadə edirdilər. Belə ki, buğda və arpanı topladıqdan sonra, bostan, yaxud dirrik kimi istifadə edirdilər. Qar örtüyündən məhrum olan yerlərdə qışda əkin donmasın deyə yalnız yazlıq buğda və arpa əkirdilər. Çökəkliklərdə, dağların yamaclarındakı dərin dərələrdə payızlıq buğda və arpa, yazlıq darı, pərinc və çovdar əkirdilər. Çovdar çox az yerdə əkilirdi. Arran yerlərində əsasən payızlıq buğda və arpa əkilirdi. Həkəri dərəsində çəltik əkinləri və bostanlar daha çox yayılmışdı.

Arıçılıq və əsasən Ordubad bölgəsində məşğul olurdular. İpəkçilik kənd təsərrüfatının o qədər gəlirli sahəsi idi ki, hər tut ağacından ildə 120 qəpik vergi alınırdı. Bütün Ordubad bölgəsində 100 min tut ağacı var idi ki, bunun da 10%-i, yəni 10 min ədədi Ordubad şəhərində yerləşirdi. Xanlığın düzənlik yerlərindəki kəndlərdə tut ağaclarının cərgəsi genişləndirilirdi ki, onlarla ipəkqurdu yemlənilirdi. 1820-ci illərdə Ordubad şəhərində 200 pud ipək istehsal olunurdu. İpək həm də bazara çıxarılırdı. Əldə edilən ipəyin keyfiyyət baxımından bazar qiyməti də müxtəlif olurdu. Məsələn, birinci növ ipəyin qiyməti Ordubad bazarında 12 tümənə, ikinci növü isə 7 tümənə bərabər idi.

Kənd təsərrüfatı sahəsində Naxçıvan xanlığı əhalisinin əsas məşğuliyyətlərindən biri də bağçılıq idi. Dağ kəndlərindən başqa digər kəndlərin əhalisi də bağçılıqla məşğul olurdu. Dağ kəndlərində yayın qısa olması və qışın sərt keçməsi bu kəndlərdə bağçılıqla məşğul olmağa imkan vermirdi. Bağ və bostançılığın inkişafını isə bir tərəfdən, təsərrüfatın qapalı xarakteri, digər tərəfdən, aztorpaqlılıq, su çatışmazlığı əngəlləyirdi. Ordubad bağlarında 200 xalvar əkin sahəsində meyvə bağları salınmışdı ki, bununda 30 xalvarı Ordubad şəhərində və onun ətrafında yerləşirdi. Bağçılığın əsasını meyvəçilik və üzümçülük təşkil edirdi. Üzüm bağlarının əksəriyyəti xanlıqda becərilirdi. Burada 30 xalvara yaxın üzüm bağı var idi. Əsas etibarilə, kişmiş üçün istifadə edilən bir xalvar üzüm sahəsindən 400 batmana yaxın məhsul yığılırdı. Ümumiyyətlə, xanlıqda 1820-ci illərdə 12 min batmana yaxın üzüm yığılırdı.

Naxçıvan xanlığının iqtisadi həyatında bostançılığın da özünə məxsus yeri var idi. Bostançılıqla Yarımca, Şıx Mahmud, Kültəpə, Orucdizəsi, Uzunoba, Həsənağa dizəsi, Syurab, Didovar, Nəzərabad, Mirzə, Cəhri, Qoşadiz, Tunbul, Yamxana, Təzəkənd, Nehrəm, Arazin, Əbrəqunis, Xanağa, Saltaq, Bənənyar, Culfa, Şərur və s. kəndlərin əhalisi məşğul olurdu. 1828-ci ildə Naxçıvan xanlığının əkilən torpaqlarının 50 xalvarında bostan əkilirdi ki, buradan da yarım milyon pud məhsul yığılırdı. Yalnız Dərələyəz mahalının dağlıq hissəsində az miqdarda zəyrək becərilirdi. Zəyrəkdən yağ alınmaqla yanaşı, həm də istifadə olunurdu.

Kənd təsərrüfatı məhsulları içərisində pambıq xüsusi yer tuturdu. Pambıq feodallara daha çox gəlir verirdi. Demək olar ki, pambıq Dərələyəzdən başqa bütün mahallara əkilirdi. Əsasən Naxçıvan mahalında: Yarımca, Şıx Mahmud, Kültəpə, Xəlili, Oruc, Həsənağa, Uzunoba, Didovar, Nəzərabad, Əznayird, Süst, Bulqan, Qaraquna, Hasan, Qoşadiz, Tunbul, Yamxana, Təzədən, Qızılvəng, Nehrəm kəndlərində; Xok mahalında isə bütün kəndlərdə, Əlincə mahalınin Ərəzin, Əbrəqunis, Culfa və Şüküd kəndlərində əkilirdi.

Kənd təsərrüfatı məhsulları yerli bazarlarda satılmaqla, eyni zamanda, qonşu xanlıqlara və ölkələrə də ixrac edilirdi. Ordubad bölgəsindən ən çox meyvə və meyvə qurusu ixrac olunurdu. Meyvə qurusu Tiflisə, meyvə özü isə İrana, Qaradağ xanlığına aparılırdı və orada buğda ilə əvəz edilirdi.

Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi, Naxçıvan xanlığında da əkinçilikdən sonra ən mühüm sahə olan maldarlıq inkişaf etmişdi. Naxçıvan xanlığının demək olar ki, bütün mahallarında məşğul olurdu. Naxçıvan diyarının bir çox mahallarında, xüsusilə Dərələyəz mahalının şərq hissəsində maldarlıq üçün lazım olan otlaqların çoxluğundan, burada maldarlıq əhalinin əsas məşğuliyyətinə çevrilmişdi. Xok mahalında da vəziyyət bu cür idi. Burada suyun azlığından torpaqların çoxu əkilib-becərilmir və ona görə də həmin yerlər otlaq kimi istifadə olunurdu. Ordubad bölgəsində də xeyli otlaq yeri mövcud idi.

Buynuzlu heyvanların sayı və aralarındakı nisbət baxımından, Ordubad bölgəsində vəziyyət Naxçıvan bölgəsindəki vəziyyətlə, demək olar ki, eyni idi. Ordubad bölgəsində də qoyunçuluq, digər sahələrlə müqayisədə nisbətən inkişaf etmişdi. Eyni zamanda buynuzlu heyvanların sayı nəqliyyat heyvanlarının sayından təqribən 13 dəfə çox idi. Ordubad bölgəsində nəqliyyat heyvanları arasında dəvə mühüm yer tuturdu. Dəvədən əsas etibarilə ən çox ticarətlə məşğul olan yerlərdə istifadə olunurdu. Maldarlıq sahəsində Ordubadda olan vəziyyət Naxçıvan bölgəsi kimi olsa da, heyvanların miqdarı sahəsində o, Ordubad bölgəsindən xeyli irəlidə idi. Dəvələrin sayını çıxmaq şərtilə buynuzlu heyvanların 69 %-i, nəqliyyat heyvanların 74,4 %-i və öküz və camışın ümumi sayının 89,3 %-i, qoyun, qoç və keçilərin 60 %-i, atların 88,7 %-i, ulaqların 61,5 %-i Naxçıvan bölgəsinin payına düşürdü.

Xanlığın düzənlik ərazilərindəki kəndlərdə tut ağaclarının cərgəsi genişləndirilirdi ki, onlarda ipəkqurdu yemlənirdi. Naxçıvan xanlığının düzənlik ərazilərində yetərincə təbii otlaqlar olmadığından, əhali süni biçənəklər yaratmağa çalışırdı. Şumlanmış sahələrdə xüsusilə ot-yonca əkirdilər. Yonca atlar üçün ən yaxşı yem sayılırdı. Öküzlərdən və kəllərdən torpağın şumlanmasında və qoşqu məqsədilə istifadə olunurdu. Atlardan və qatırlardan minik kimi istifadə olunurdu.

Bir baş qoyun və keçidən ildə 3.8 batman və yaxud 4.5 funt və ya hər 9 qoyun və keçidən 1 pud yun almaq mümkün idi. Naxçıvan bölgəsində 69953 baş qoyun və keçi mövcud idi. Bu səbəbdən hər il alınan yun həcminin 7772.5 puda bərabər idi. Hər bir sağmal inək və camışdan ildə 3 batman yağ almaq mümkün idi. Hər 3 inək və camışdan biri sağmal olurdu. Hər 3 qoyun və keçi də sağmal olurdu və bunların südündən ildə 2 batmana qədər pendir almaq mümkün olurdu. Bununla yanaşı maldarlıq sənətkarlığın mühüm sahələrindən biri olan dəriçiliyin inkişafı üçün də əhəmiyyətli idi. Rusiya işğalından sonra Naxçıvan xanlığında 102706 baş xırda və iribuynuzlu heyvan var idi. Bu da dəriçiliyin inkişafına müsbət təsir bağışlayırdı.

Qoyunçuluq və atçılıq daha çox yayılmışdı. Maldarlıq qoşqu qüvvəsi kimi əkinçilikdə, əhalini qidalanmasında, geyimində həmçinin ev və sənətkarlıq sənayesinin xammalı kimi mühüm idi. Mal-qaranın böyük hissəsi xana, bəylərə, məliklərə, ağalara, habelə varlı kəndlilərə və elatlara məxsus idi. Əgər əkinçiliklə məşğul olan əhali iri buynuzlu heyvanları başlıca olaraq təsərrüfat məqsədi üçün və qismən də qida mənbəyi kimi saxlayırdısa, elatlar xırda buynuzlu heyvanları başlıca olaraq sənaye və ticarət məqsədləri üçün saxlayırdılar. Buna görə də əkinçilərin təsərrüfatının vəziyyəti iri buynuzlu heyvanların olmasından hədsiz dərəcədə asılı idisə, elatlar üçün bunu söyləmək olmaz.

Naxçıvan xanlığında əsas vergilər və mükəlləfiyyətlər aşağıdakılar idi:

Əsas mükəlləfiyyətlər isə aşağıdakılar idi:

Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi, Naxçıvan xanlığında da torpaq mülkiyyətləri mövcud idi. Dövlət torpaqları divan adlanırdı. Lakin əvvəlki əsrlərdən fərqli olaraq XVIII əsrin ikinci yarısında xanlıqda dövlət torpaqları tədricən əvvəlki əhəmiyyətini itirərək bir növ xanın şəxsi mülkiyyətinə çevrilmişdi.XVII əsrin ikinci yarısında dövlət torpaqları ilə xan ailəsinin torpaqları birləşdirilib vəhdət təşkil etmiş və beləliklə də şəxsi torpaq sahibliyi divan torpaqları hesabına artmışdır. Bu torpaqlar xanın və xan ailəsi üzvlərinin varlanmasına şərait yaradırdı. Əksər hallarda divan torpaqları xanın razılığı ilə hər hansı şəxsə bu və ya digər xidmətinə görə tiyul hüququnda istifadəyə verildi.

Xan xanlıqda ən böyük torpaq sahibi idi. Xan torpaqlarının əhəmiyyətli hissəsini xass torpaqları təşkil edirdi. Xana və ailə üzvlərinə məxsus olan torpaqlar xass adlanırdı. Xan torpaqlarının digər hissəsi xan divanının idarəçiliyində olub divani torpaqları adlanırdı. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq xanlıqlar dövründə xass torpaqları ilə divani torpaqları arasında fərq getdikcə aradan qalxırdı.

Xanlıqda önəmli mövqe tutan torpaq mülkiyyətlərindən biri də mülk torpaqları idi. Bu torplaqları almaq, satmaq, bağışlamaq, vəsiyyət etmək, girov qoymaq olardı. Mülk sahibliyi dövlət qulluğunda deyildi. Mülkün o qədər də geniş yayılmamış forması "mülki-xalisə" idi. Mülki-xalisə hökmdarın bağışladığı torpaqla yanaşı, əyalətdəki torpaqların bəylərə bağışlanması və satılması yolu ilə yaranırdı. Belə mülkləri olan bəylər digər mahallardan və digər xanlıqlardan kəndliləri müxtəlif yollarla bu yerlərə cəlb edib onları həmin torpaqlarda məskunlaşdırırdılar. Dəyirman və bağlar da mülki-xalisə ola bilərdi. Bu mülklərdən xəzinəyə vergi verilmirdi. Mülklərin müəyyən hissəsi xalisə olmadıqda mülk sahibləri xəzinəyə vergi verməli idilər.

Xanlıqda aparıcı torpaq mülkiyyəti formalarından biri tiyul torpaqları idi. Bu şərti torpaq mülkiyyəti idi. Torpaqdan tiyul hüququ əsasında istifadə edən şəxs tiyuldar adlanırdı. Xanlar xidmət müqabilində bəylərə və digər şəxlərə müəyyən ərazilərdən vergi toplamaq hüququ verirdilər. Tiyul sahibi tiyuldar vəfat etdikdə xan həmin sahəni onun varisinə verirdi. Ancaq varis də atası kimi xana qulluq göstərməli idi. Bəzən xanlar heç bir xidmətlə bağlı olmayaraq, istədikləri bir şəxsə də tiyul verə bilirdilər. Vəzifələr çox vaxt irsən keçdiklərinə görə tiyul irsi mülkiyyətə — mülkə çevrilə bilərdi.

Xanlıqda dini müəssisələrə məxsus vəqf torpaq mülkiyyəti də mövcud idi. Ziyarətgahlara, müqqəddəs yerlərə, pirlərə xeyriyyə idarələrinə və habelə yüksək dərəcəli ruhanilərə bağışlanan torpaq sahələrinə deyilirdi. Buraya ayrı-ayrı kəndlər, torpaq sahələri, bağlar, evlər, dükanlar, karvansaralar, hamamlar, bazarlardan gələn gəlirlərin bir hissəsi daxil idi. Xanlıqlar dövründə, о cümlədən də Qarabağ xanlığında vəqf torpaqları geniş yayılmışdır. Vəqf şəxsi mülkiyyəti hesab olmurdu və "Allahın mülkiyyəti" adlanırdı.

Kənd icmasına məxsus camaat torpaqlarının icma mülkiyyətinə göllər, meşələr, çəmənlər, otlaqlar, boş sahələr, mal suvarılan yerlər, qəbiristanlıqlar daxil idi. Naxçıvan xanlığında kənd təsərrüfatının məhsulları əsasən bu torpaqlar hesabına əkib-becərilirdi. Qeyri-iqtisadi məcburiyyət üzündən kəndlinin bütün izafı məhsulu feodalların xeyrinə gedirdi. Xırda kəndli mülkiyyətinin vəziyyəti ziddiyyətli idi. Nəsilbənəsil torpaqda yaşayan kəndli bu torpağı özününkü hesab edir, xan isə kəndi, eli və mahalları əhalisi ilə birlikdə feodallara irsi mülk və ya ömürlük mülkiyyətə verirdi.

Xanlıqda irsi idarəçilik, yəni monarxiya rejimi mövcud idi. Monarxiyanın başında qeyri-məhdud qanunverici, məhkəmə və icra hakimiyyətinə malik xan dururdu. Hakimiyyət atadan böyük oğula keçirdi. Xanın hakimiyyəti mütləq, qeyri-məhdud səciyyə daşıyırdı. Xan hakimiyyəti həm icra formasında, həm də feodal hüququnun yardımı ilə məhkəmə formasında gerçəkləşdirirdi. Hüquq qeyri-rəsmi səciyyə daşıyırdı. Onun mənbəyi şəriət, ilk növbədə Quran idi. Hüququn digər, daha az vacib olmayan mənbəyi yerli adətlər idi. Xanın istədiyi şəxslər torpaq, yaxud torpaqdan alınan gəliri bağışlamaq hüququ vardı.

Naxçıvan xanlığında divan yaxud divanxana fəaliyyət göstərirdi. Divanxanalara qeyri-məhdud hüquqa malik olan xanlar başda olmaqla yüksək vəzifəli şəxslər və xanın köməkçiləri rəhbərlik edirdilər. Qarabağ xanlığında da vəzir divanxanada mühüm rol oynayırdı. Vəzir adətən xanın ən sədaqətli və inanılmış adamlarından təyin edilirdi. Vəzir həm savadlı, həm də geniş dünyagörüşünə malik olmalı idi. Xanlıq divanxanasında yüksək vəzifə daşıyanlardan biri də divanbəyi idi. Bu rütbəni müəyyən ruhanilər icra edirdilər. Belə divanbəyilər həm də qazı adlandırılırdılar.

Xanın şəxsi təsərrüfatına eşikağası başçılıq edirdi. Divanxanada qoşunnovis, yaxud qoşun mirzəsi vəzifəsi də vardı. Mühüm vəzifələrdən biri də xəzinədarağaşı idi. O, xəzinəyə nəzarət edirdi, xan bu vəzifəyə ən yaxın və inanılmış adamlarını təyin edirdi. Bilavasitə xana tabe idi. Divanxada bir sıra ikinci dərəcəli vəzifələr – yasavul, fərraş, mehmandar da var idi. Feodal nərdivanının növbəti pilləsində bəylər dururdu. Bəylər çoxsaylı təbəqə idilər, xanlara müxtəlif inzibati və hərbi qulluq göstərirdilər; hakim sinfin özəyini təşkil edirdilər. Bəylər irsi və qulluq bəylərinə bölünürdülər.

Mahalları minbaşılar və məliklər, kəndləri isə darğalar, yüzbaşılar, kovxalar, kəndxudalar idarə edirdilər. Əslində minbaşı və yüzbaşı rütbələri hərbi rütbələr idilər. Onlar hərbi əməliyyatlar zamanı min və yüz nəfərlik dəstələrə başçılıq edirdilər. Mahal naibləri həm inzibati, həm də məhkəmə hakimiyyətinə malik idilər. Kəndxudalar və kovxalar kənd icmaları tərəfindən seçilirdilər. Onların başlıca vəzifəsi icma üzərinə düşən vergiləri toplamaqdan və kənddə asayişin qorunmasından ibarət idi.

Darğalar bazara nəzarət edərək ərzaq məhsullarının qiymətlərini təyin edir, mübahisəli məsələlərin həlli zamanı münsif kimi çıxış edirdilər. Darğalar formal olaraq bazar polisi hesab olunsalar da, əslində bütün şəhərdə qaydaqanuna cavabdeh idilər. Şəriət qaydalarının əməl olunmasına da darğalar nəzarət edirdi. Darğaların qayda-qanunu pozanları cəzalandırmaq hüququ vardı. Şəhərlərdə gecələr asayişin qorunmasına əsəsbaşı nəzarət edirdi.

Kəndlər kəndxudalar tərəfindən idarə olunurdu. Daha iri kəndlərin kəndxudaları yüzbaşı titulu daşıyırdılar. Kəndxudalar bir qayda olaraq kənd icması tərəfindən seçilir və mahal naibi tərəfindən təsdiqlənirdi. Sonralar yüzbaşı titulu daşıyan kəndxudalar xan tərəfindən təyin olunmağa başlandı. İdarəetmədə yüksək məmurlar əsas rol oynayırdılar. Onlara eşikağası, baş mehtər, xəzinədar, sərkəre amili göstərmək olar. Xanlıqda məhkəmə, maliyyə, polis xidməti və orduya xüsusi fikir verilirdi. Xanlığın idarə olunmasına məhkəmə böyük yer tuturdu. Məhkəmə sistemi demək olar ki, bütünlüklə ruhanilərin nəzarəti altında idi. Şəriət məhkəmələrinə əsasən kənd, mahal qazıları və xanlığın baş qazısı başçılıq edirdi. Məhkəmədə müsəlman hüququ böyük təsirə malik idi.

Naxçıvan xanlığı inzibati cəhətdən mahallara bölünmüşdü. Xanlığın paytaxtı Naxçıvan şəhəri idi. İkinci Rusiya-İran müharibəsi zamanı buranın idarəsini asanlaşdırmaq məqsədilə Cənubi Azərbaycana hakim təyin edilmiş Abbas mirzə Naxçıvan xanlığını inzibati baxımdan iki tümənə böldü: Naxçıvan və Ordubad tümənləri. 1797-ci ildə İbrahimxəlil xan Naxçıvan xanlığına daxil olan Meğri və Qafan mahallarını işğal edərək Qarabağ xanlığına birləşdirmişdi. Naxçıvan və Ordubad tümənləri öz növbələrində bir neçə mahala bölünürdü. Gülüstan müqaviləsindən sonrakı dövr zamanı Naxçıvan tüməni 4, Ordubad tüməni isə 5 mahaldan ibarət idi. Xanlığın şəhərləri arasında Naxçıvan, Culfa, Azad, Ordubad və Əylis ən inkişaf etmiş şəhərlərdən idi.

Naxçıvan xanlığının hərbi ordusuna yarandığı gündən Heydərqulu xan çox ciddi fikir vermişdir. Naxçıvan xanlığının qoşunu 800 nəfər piyadadan və 200 süvaridən ibarət olub. Sıravi döyüşçülər, 1797-ci ildən sonra sərbazlar – piyada dəstələri əsasən Naxçıvan və Ordubad mahallarından yığılırdı. Xana tabe olsalar da əsasən şahzadə Abbas mirzənin əmrlərini yerinə yetirirdi. Yaradılan hərbi dəstələrə sərhəng hərbi rütbəsini daşıyan şəxs komandarlik edirdi. Bu komandir hökmən xanın hərbçi qohumlarından olmalı idi.

Naxçıvan xanlığının ordusunda sərhəngdən başqa digər hərbi rütbələr də mövcud olmuşdur: podpolkovnik, əllibaşılar, yüzbaşılar. Xanlıqda 8 yüzbaşı, 16 əllibaşılar və bir neçə onbaşı mövcud olmuşdur. Əvvəllər Naxçıvan xanlığında daimi qoşunlar yox idi. Lakin lazım olduqda tüfəngçiləri bir yerə toplayırdılar. Bunlar da mühafizə polisi rolunu oynayırdılar. Süvari dəstələr isə ancaq kəngərlilərdən ibarət idi. Baş rəisdən başqa, 2 sultan, 4 onbaşı, tələb edilən sayda yüzbaşılar hərbi süvari dəstəsinin əsasını təşkil edirdi.

Digər xanlıqlarda daimisilahlı dəstələr muzdlu döyüşçülərdən ibarət olsalar da, Naxçıvan xanlığında bu iş tamam fərqli şəkildə idi. Yeni atlı dəstələr ancaq kəngərlilərdən təşkil olunurdu. Qeyri-nizami qoşun sayılsa da, çox hazırlıqlı idilər.Rusiya hərb tarixçisi və yürüş iştirakçısı yazır: "…Onlar haqqında fikir demək üçün gərək o qoşunları döyüş vaxtı müşahidə edəsən. Bunlar elə bil ki, qəzəblənmiş Allahın odu və ildırımıdırlar. Döyüş vaxtı göydən düşmənlərin lap mərkəzinə düşürlər, ölüm və dəhşət səpələyirlər. Və elə o vaxtdan mənim gözlərim önündə baş verən müsəlman qoşunlarının möcüzəli igidliklərini sevinclə xatırlayıram."

Naxçıvan xanlığında atlı dəstənin – Kəngərli süvarilərinin vahid forma və xüsusi geyimləri olmuşdu. Atların başlarına bağladıqları kaporlar-qırmızı parçalar onları digər döyüşçülərdən fərqləndirirdi. Kaporlar əla növ ipəklərdən – qanovuzdan yaxud atlasdan hazırlanırdı. Döyüşçülərin hamısının döyüş qılıncları yanlarında olurdu. Tüfənglər və digər silahlar istehsal olunandan sonra da süvarinin qılıncı yanında olurdu. Naxçıvan xanlığında Kəlbəli xanın hakimiyyəti dövründə süvarilər odlu silahlardan istifadə edirmişlər. Naxçıvan xanlığında silah istehsalı ilə bağlı başlıca olaraq Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində məşğul olurdular. Şəhərlərin hər birində 6 nəfərlik şəxs tüfəng və tüfəng qundağı hazırlanması ilə məşğul olurdular.

Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra rus məmurları tərəfindən tərtib olunmuş statistik məlumata əsasən, Naxçıvan şəhəri də daxil olmaqla, eyniadlı dairənin mahallarında 6177 ailə yaşayırdı. Bu ailələrin ən çox hissəsi – 3450 ailə Naxçıvan mahalının payına düşürdü. Ailə sayına görə Naxçıvan mahalından sonra qərb və şərq hissəsinə ayrılan Dərələyəz mahalında 1727 ailə yaşayırdı. Daha sonra ardıcəllıqla Əlincə mahalı – 718 ailə, Naxçıvan şəhəri – 502 ailə və Xok mahalı – 235 ailə gəlirdi. Eyni dövrdə Ordubad mahalında – Ordubad, Əylis, Dəstə, Cənənab, Bilev və Ordubad şəhərində 2292 ailə yaşayırdı. Burada isə əhalinin çoxu ailə baxımından Ordubad mahalında – 633 ailə və Ordubad şəhərində – 515 ailə cəmləşmişdi. Dəstə mahalında 319 ailə, Əylis mahalında 318 ailə, Cənənab mahalında isə 119 ailə yaşayırdı.

Türkmənçay müqaviləsinin təsdiq edilməsinin ertəsi günü çar I Nikolay "Erməni vilayəti" yaradılması haqqında fərman imzaladı. Fərmanda deyilirdi: "İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən, İrandan Rusiyaya birləşdirilən İrəvan və Naxçıvanı bundan sonra "Erməni vilayəti" adlandırmağı hökm edir və öz titulumuza daxil edirik. Həmin vilayətin quruluşu və onun idarə edilməsi qaydası haqqında Ali Senat lazımi fərmanları öz vaxtında alacaqdır." Köçürülmənin ilkin mərhələsində Naxçıvan şəhərinə və eyniadlı dairənin 43 kəndinə 2285 erməni ailəsi, Ordubad nahiyəsinin 4 kəndinə isə 266 erməni ailəsi və yaxud 1509 nəfər yerləşdirilmişdi. Naxçıvan diyarının 47 yaşayış yerinə köçürülmənin ilkin mərhələsində 2551 erməni ailəsi köçürülmüşdü ki, bunun da əsas hissəsi Naxçıvan dairəsinin payına düşürdü. Naxçıvan dairəsində yerləşdirilən erməni ailələri çox sıx şəkildə məskunlaşmışdır. Belə ki, Naxçıvan şəhərinə 416, Cəhri kəndinə 151, 72 erməni ailəsi yerləşdirilmişdi.

• Azərbaycan xanlıqları
• Azərbaycan tarixi

• İsa Həbibbəyli. (az.). "Şərq qapısı". 28 iyul 2015. 2020-06-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-01.
• Musa Rəhimoğlu. (az.). "525-ci qəzet". 13 aprel 2017. 2020-06-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-01.
• (az.). azerbaijans.com. 2019-11-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-01.
• Musa Rəhimoğlu. . Sosial həyat (az.). Xalq qəzeti. 6 aprel 2012. 2020-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-06-06.