İdarəetmə formasına görə ölkələrin siyahısı

Bunlar dövlət başçısının simvolik və konstitusional monarx olduğu sistemdir. Onların səlahiyyətlərinin mövcudluğu və səlahiyyətlərini həyata keçirmək imkanları konstitusiya qanunu ilə müəyyən edilir və məhdudlaşdırılır.

Bunlar baş nazir hökumətinin icraedici qolunun fəal rəhbəri olduğu sistemlərdir. Bəzi hallarda baş nazir həm də qanunvericilik orqanının lideridir, digər hallarda isə icra hakimiyyəti qanunvericilik orqanından açıq şəkildə ayrılır (baxmayaraq ki, etimadsızlıq halında bütün kabinet və ya ayrı-ayrı nazirlər istefaya getməlidirlər). Dövlət başçısı adətən öz səlahiyyətlərini yalnız hökumətin, xalqın və ya onların nümayəndələrinin razılığı ilə həyata keçirən monarxdır (konstitusiya böhranı və ya siyasi durğunluq kimi fövqəladə hallar istisna olmaqla).

▪   Andorra

▪   Antiqua və Barbuda^[1]

▪   Avstraliya^[1]

▪   Baham adaları^[1]

▪   Belçika

▪   Beliz^[1]

▪   Böyük Britaniya^[1]

▪  Danimarka

▪   İspaniya

▪   İsveç

▪   Kamboca

▪   Kanada^[1]

▪   Kuk adaları^[1][2]

▪   Qrenada^[1]

▪   Lesoto

▪   Lüksemburq

▪   Malayziya

▪   Niderland

▪   Niue^[1][2]

▪   Norveç

▪   Papua-Yeni Qvineya^[1]

▪   Sent-Kits və Nevis^[1]

▪   Sent-Lüsiya^[1]

▪   Sent-Vinsent və Qrenadin^[1]

▪   Solomon adaları^[1]

▪   Tailand

▪   Tuvalu^[1]

▪   Yamayka^[1]

▪   Yaponiya

▪   Yeni Zelandiya^[1]

Parlamentli respublikalarda hökumət başçısı qanunverici orqan tərəfindən seçilir və ya irəli sürülür və qanunverici orqan qarşısında da məsuliyyət daşıyır. Dövlət başçısı çox vaxt prezident adlanır və hökumət başçısından ayrı (tam parlamentli respublikalarda) simvolik vəzifədir və əsasən qeyri-siyasi, simvolik rol oynayır. Parlamentli respublikalarda hökumət başçısı və idarəetmə səlahiyyətlərinə malik icra hakimiyyəti çox vaxt baş nazir, kansler və ya başçşı adlanır. Qarışıq respublika sistemlərində vəbaşçılı respublika sistemlərində hökumət başçısı həm də dövlət başçısı kimi fəaliyyət göstərir və ona çox vaxt prezident adlanır.

Bəzi tam parlament sistemlərində dövlət başçısı birbaşa seçicilər tərəfindən seçilir. Bununla belə, digər təsnifat sistemlərinə görə, bu sistemlər yarı-prezident sistemləri kimi təsnif edilə bilər, çünki prezidentlər həmişə siyasi partiyaya bağlıdırlar və geniş səlahiyyətlərə malik ola bilərlər (zəif prezidentliklərinə baxmayaraq). Prezidentlərin sırf simvolik və bitərəf olduğu və geniş səlahiyyətlərə malik olmadığı tam parlamentrespublika sistemlərində adətən birbaşa seçilmiş dövlət başçısı olmur və bunun əvəzinə prezidenti təyin etmək üçün adətən ya seçicilər kollegiyasından, ya da qanunverici orqanda səsvermədən istifadə edilir.

Birbaşa seçki ilə seçilmiş dövlət başçıları olan parlamentli respublikalar:

▪   Bolqarıstan

▪   Bosniya və Herseqovina

▪   Çexiya

▪   Finlandiya

▪   Xorvatiya

▪   İrlandiya

▪   İslandiya

▪   Moldova

▪   Monteneqro

▪   Serbiya

▪   Sinqapur

▪   Slovakiya

▪   Sloveniya

▪   Şimali Makedoniya

Dolayı yolla seçilmiş dövlət başçıları olan parlamentli respublikalar:

▪   Albaniya

▪   Almaniya

▪   Barbados

▪   Dominika

▪   Efiopiya

▪   Ermənistan

▪   Estoniya

▪   Fici

▪   Gürcüstan

▪   Hindistan

▪   İraq

▪   İsrail

▪   İtaliya

▪   Kosovo^[3]

▪   Latviya

▪   Livan

▪   Macarıstan

▪   Malta

▪   Mavriki

▪   Nepal

▪   Pakistan

▪   Samoa

▪   San-Marino

▪   Somali

▪   Toqo

▪   Trinidad və Tobaqo

▪   Vanuatu

▪   Yunanıstan

İcraedici prezidenti olan parlamentli respublikalar:

İcraedici dövlət başçısı və ya prezidenti olan parlamentli respublika nadir haldır. Əslində, bu sistemdə "prezidentlər" digər parlament sistemlərində baş nazirlərlə eyni funksiyanı yerinə yetirirlər. Birləşmiş dövlət başçısı və icraedici prezident formasında başçısı ya qanunverici orqan tərəfindən, ya da qanunverici orqan tərəfindən irəli sürülən namizədlər arasından seçicilər tərəfindən seçilir (Kiribatidə olduğu kimi) və onlar öz vəzifəsində qalmaq üçün qanunverici orqanın etimadını qorumalıdırlar.

▪   Botsvana

▪   Cənubi Afrika Respublikası

▪   Kiribati

▪   Qayana

▪   Marşall adaları

▪   Nauru

▪   Surinam

Prezident sistemlərində prezident hökumətin başçısıdır və qanunverici orqandan asılı olmayaraq seçilir və vəzifəsini icra edir. Adətən baş nazir yoxdur, lakin baş nazir varsa, əksər hallarda o, vitse-prezident kimi fəaliyyət göstərir və ya tamamilə prezidentin mülahizəsinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərir.

Baş naziri olmayan prezident respublikaları:

▪   ABŞ

▪   Anqola

▪   Argentina

▪   Benin

▪   Boliviya

▪   Braziliya

▪   Çili

▪   Dominikan Respublikası

▪   Ekvador

▪   Filippin

▪   Honduras

▪   İndoneziya

▪   Kipr

▪   Kolumbiya

▪   Komor adaları

▪   Kosta-Rika

▪   Qambiya

▪   Qana

▪   Qvatemala

▪   Liberiya

▪   Malavi

▪   Maldiv adaları

▪   Meksika

▪   Nigeriya

▪   Nikaraqua

▪   Palau

▪   Panama

▪   Paraqvay

▪   Salvador

▪   Seyşel adaları

▪   Somalilend^[3]

▪   Türkiyə

▪   Türkmənistan

▪   Uruqvay

▪   Venesuela

▪   Zambiya

▪   Zimbabve

Baş naziri olan prezident respublikaları:

Bu ölkələrdə baş nazir postunun (rəsmi adı dəyişə bilər) prezidentin vəzifəsi ilə yanaşı mövcud olduğu prezident sistemləri də mövcuddur. Prezident yenə də həm dövlət, həm də hökumət başçısıdır və baş nazirin rolu daha çox prezidentə kömək etməkdir.

▪   Abxaziya^[3]

▪   Burundi

▪   Cənubi Koreya

▪   Cibuti

▪   Ekvatorial Qvineya

▪   Kamerun

▪   Kot-d'İvuar

▪   Keniya

▪   Qırğızıstan

▪   Mərkəzi Afrika Respublikası

▪   Ruanda

▪   Seneqal

▪   Syerra-Leone

▪   Tacikistan

▪   Tanzaniya

▪   Tunis

▪   Uqanda

Yarı prezident respublikasında Prezident, Baş nazir və Nazirlər Kabineti yanaşı mövcuddur və sonuncu ikisi qanunverici orqana cavabdehdir. Bu sistem parlament sistemindən onunla fərqlənir ki, onun qanunverici orqandan müstəqil icraedici prezidenti var və sistemində kabinet prezident tərəfindən təyin edilsə də qanunverici orqan qarşısında cavabdehdir və bu, kabineti etimadsızlıq təklifi ilə istefaya məcbur edə bilər.

Prezident-parlament sistemi:

Prezident-parlament sistemində Baş nazir və kabinet ikili şəkildə prezident və qanunverici orqan qarşısında cavabdehdir.

▪   Avstriya

▪   Azərbaycan

▪   Belarus

▪   Cənubi Osetiya^[3]

▪   Çad

▪   Dnestryanı^[3]

▪   Konqo Respublikası

▪   Qazaxıstan

▪   Qvineya-Bisau

▪   Mavritaniya

▪   Mozambik

▪   Namibiya

▪   Özbəkistan

▪   Peru

▪   Rusiya

▪   Tayvan^[3]

Baş nazir-prezident sistemi:

Baş nazir-prezident sistemində Baş nazir və kabinet müstəsna olaraq qanunverici orqana cavabdehdir.

▪   Əlcəzair

▪   Fransa

▪   Kabo-Verde

▪   Konqo Demokratik Respublikası

▪   Litva

▪   Madaqaskar

▪  Misir

▪   Monqolustan

▪   Polşa

▪   Portuqaliya

▪   Rumıniya

▪   San-Tome və Prinsipi

▪   Şərqi Timor

▪   Şimali Kipr^[3]

▪   Şri-Lanka

▪   Ukrayna

Məclisdən müstəqil respublikalar:

Birləşmiş dövlət başçısı və hökumət başçısı (adətən prezident adlanır) qanunverici orqan tərəfindən seçilir, lakin ona (onların kabineti kimi) cavabdeh deyil, beləliklə, qanunverici orqandan daha müstəqil fəaliyyət göstərir. Onlar qanunverici orqanda yer tuta da, tutmaya da bilər.

▪   Mikroneziya Federativ Ştatları

Başçı respublikalar:

Başçı respublikada şura həm dövlət başçısının, həm də hökumət başçısının səlahiyyətlərini və mərasim rollarını birgə həyata keçirir. Şura parlament tərəfindən seçilir, lakin müəyyən edilmiş müddət ərzində parlamentin etimadına tabe deyildir. Prezident primus inter pares (bərabərlər arasında birinci) vəzifəsində başçılar şurasının üzvüdür və şuranın digər üzvləri üzərində heç bir səlahiyyəti yoxdur.

▪   İsveçrə

Bu idarəetmə formasında dövlət şəriət qanunları ilə idarə edilir. Həm qanunverici, həm də icraedici orqan ümumi seçki yolu ilə seçilir.

▪   İran (Ümumi səsvermə yolu ilə seçilən prezident və teokratiya hakimiyyətinin simvolu olan seçilmiş Ekspertlər Məclisi tərəfindən ömürlük seçilən Ali Rəhbərin funksiyaları prezident respublikasında birləşdirir. Həm Ekspertlər Məclisinə, həm də prezidentliyə namizədlər Konstitusiyanın Müdafiəsi Şurası tərəfindən yoxlanılır.)

Baş nazir ölkənin aktiv olaraq icraedici hakimiyyətini həyata keçirir. Lakin monarx öz mülahizələri ilə icraedici orqana müdaxilə edə biləcək xeyli siyasi səlahiyyətlərə malikdir.

▪   Bəhreyn

▪   BƏƏ

▪   Butan

▪   İordaniya

▪   Küveyt

▪   Qətər

▪   Lixtenşteyn

▪   Mərakeş

▪   Monako

▪   Tonqa

Bu siyasi quruluşlu dövlətlərdə monarxın hakimiyyətini həyata keçirməsini heç bir konstitusiya qanunu ilə məhdudlaşdırılmır. Burada monarx həm dövlət başçısı, həm də hökumət başçısı kimi fəaliyyət göstərir.

▪   Bruney

▪   Esvatini

▪   Oman

▪   Səudiyyə Ərəbistanı

▪   Vatikan^[4]

Bir siyasi partiya təkbaşına qanunverici orqanı və hökuməti formalaşdırır. Belə partiyaların qanuni fəaliyyətləri dövlət idarəetməsi ilə birləşir. Ölkədə digər siyasi partiyaların yaradılmasına icazə verilir, ancaq dövlət tək partiya sistemi ilə idarə edilir.

▪   ÇXR (Çin Kommunist Partiyası)

▪   Eritreya (Demokratiya və Ədalət uğrunda Xalq Cəbhəsi)

▪   Kuba (Kuba Kommunist Partiyas)

▪   Laos (Laos Xalq İnqilabı Partiyası)

▪   Səhravi Ərəb Demokratik Respublikası^[3] (Polisario Cəbhəsi)

▪   Şimali Koreya (Koreya İşçi Partiyası)

▪   Vyetnam (Vyetnam Kommunist Partiyası)

Ölkənin hərbi rəhbərlərindən ibarət komitə fövqəladə vəziyyət dövründə hökumətə nəzarət edir. Bu dövlətlərdə hökumətlə bağlı konstitusiya müddəaları dayandırılır; konstitusion idarəetmə formaları mötərizədə göstərilmişdir.

▪   Burkina-Faso (Yarı prezident respublikası)

▪   Qabon (Prezident respublikası)

▪   Qvineya (Prezident respublikası)

▪   Mali (Prezident respublikası)

▪   Myanma (Məclisdən müstəqil respublika)

▪   Niger (Yarı prezident respublikası)

▪   Sudan (Prezident respublikası)

Keçid və ya qarışıqlıqda olan hökumət sisteminə malik olan dövlətlər. Bu rejimlərin konstitusion əsası yoxdur.

▪   Banqladeş

▪   Cənubi Sudan

▪   Əfqanıstan (Ali Rəhbərin qeyri-məhdud siyasi hakimiyyətə malik olduğu və Quranın konstitusiya əvəzinə istifadə edildiyi teokratik sistem var)

▪   Haiti

▪   Fələstin^[4]

▪   Liviya

▪   Suriya

•   Yəmən

Dövlət idarəetmə formaları

1. ↑ ^{1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17} Müstəqil hökumətə başçılıq edən Böyük Britaniya monarxını dövlət başçısı kimi tanıyan on beş konstitusiyalı monarxiyadan biri. Monarx hər bir ölkədə (məs., Avstraliya kralı) fərqli titula malikdir və Birləşmiş Krallıqdan kənar hər bir ölkədə onun nümayəndəsi kimi çıxış etmək üçün bir general-qubernatoru təyin edir. Baş nazir hökumətin icraedici qolunun fəal rəhbəri, eyni zamanda qanunvericilik qolunun rəhbəridir. Bu ölkələr "Millətlər Biriliyi" kimi tanınır.
2. ↑ ^{1 2} Bu ölkələr Yeni Zelandiya ilə sərbəst birləşməkdə özünü idarə edən dövlətlər kimi Yeni Zelandiya monarxının suverenliyi altındadır.
3. ↑ ^{1 2 3 4 5 6 7 8} Tanınmayan və ya qismən tanınan dövlətlər
4. ↑ ^{1 2} BMT-yə üzvlüyü olmayan müşahidəçi ölkələr