Təbriz xanlığı XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanda yaradılmış kiçik və müstəqil feodal dövlətlərindən (xanlıqlarından) biridir. Xanlığın yaranmasında o dövrdə İranda və Azərbaycanda baş verən siyasi hadisələr böyük əhəmiyyət kəsb edir.

1747-ci ildə Nadir şah öldürüldükdən sonra onun qohumları ilə sərkərdələri arasında baş verən qarşıdurmalar, xalq arasında çaşqınlıq yaradan fırıldaqçıların meydana çıxması, əfqan və özbəklərin əfşarlara hücumu, talanlar, ölkə iqtisadiyyatının və dövlət idarəçiliyinin tamamilə dağılmasına və Nadir şahın böyük imperiyasının bir neçə feodal dövlətə parçalanmasına gətirib çıxardı. Bu dövrdə İran, Əfqanıstan, Gürcüstan, Dağıstan və başqa yerlərdə olduğu kimi Azərbaycanda da müstəqil xanlıqlar yarandı. Siyasi azadlıq əldə etmiş Təbriz xanlığının banisi Dünbili tayfasının məşhur nümayəndəsi Nəcəfqulu xan olmuşdur. Dünbili tayfası Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsində əməyi olan tayfalardan biridir. Buna görə də I Şah İsmayıl (1502-1524) hakimiyyətə gəldikdən sonra ona kömək edən tayfa başçılarına, o cümlədən dümbulilərə mükafat olaraq böyük torpaqlar verdi. Mənbələrə görə, Dünbili tayfasının vətəni Xoy yaxınlığındakı Sökülənabad şəhəridir. Bu tayfanın kökü sərkərdə Əmir İsa ilə bağlıdır. Göstərdiyi xidmətlər müqabilində Sökülənabad mahalı ona tiyul kimi verilmişdi.

Tayfanın məşhur başçılarından Salman Subaşı döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlığa görə Şah Abasdan Xan titulu almışdı. Eyni zamanda ona idarə etdiyi Xoy vilayətindən başqa Səlmas və Qors bölgələri də verilmişdi.

Nadir şah Əfşarın Təbrizdə Nəcəfqulu xanı qadı elan etməsi ilə Təbriz vilayətinin idarəsi Dünbili feodallarının əlinə keçməyə başladı. Beləliklə XVIII əsrin ortalarında ölkədəki siyasi vəziyyətdən istifadə edən Necəfqulu xan əlində olan torpaqları idarə edərək xanlığın əsasını qoyur.

Təbriz xanlığı digər xanlıqlara nisbətən siyasi cəhətdən zəif idi. Xanlığın siyasi həyatında Dünbili tayfa başçıları mühüm yer tuturdu. Lakin 1747-ci ildən başlayaraq Dünbili nəslinin hakimiyyətinə qədər Təbrizdə bir sıra mühüm siyasi hadisələr baş verdi.

Nadir şahın ölümündən sonra imperiyadakı qarışıqlıqdan istifadə edərək qəti addımlar atan III Sam Mirzə separatçı qruplardan birinin başçısı oldu.

Bu dövrdə İranın müxtəlif yerlərində, xüsusilə Nadir şahın qohumlarından şah tacına çoxlu iddiaçı meydana çıxdı. Bunlardan biri Nadir şahın qardaşı oğlu, sonradan Adil şah adını qəbul etmiş Əliqulu Mirzə Əfşar idi. Şah taxtına rəqibin meydana gəlməsi və onun Rəştdə olması xəbərini eşidən Adil şah öz ordusunu oraya yeritdi. III Sam Mirzə Rəşti tərk edib Təbrizə tələssə də burada əhali Əfşarlar sülaləsi nümayəndələrinə qarşı üsyan qaldırılmışdı. Təbrizə gələn Sam Mirzə hakimiyyəti ələ keçirdi və şəhər əhalisinin fəal köməyi ilə hələ Nadir şah tərəfindən qoyulmuş idarə sistemini ləğv etdi. Beləliklə, yalançı şahzadə Təbrizin də hakimi oldu III Sam Mirzə Təbrizdə pul zərb etdirməyə başladı. O, eyni zamanda Azərbaycan xanlarına özünün ali hakimiyyəti haqqında fərmanlar göndərdi. Lakin öz müstəqilliklərini elan etməyə macal tapmış Azərbaycan xanları Sam Mirzənin fərmanını rədd etdilər. Sam Mirzə idarədə çox qalmadı. Qısa müddətdən sonra Nadir şahın əmisi oğlu, keçmiş baş komandan Əmiraslan xana məğlub oldu.

Müstəqil dövlət qurmaq fikrində olan Əmiraslan xan tezliklə Azərbaycanın cənubunda Təbriz, Xalxal, Ərdəbil və bir sıra bölgələri ilhaq etdi. Əmiraslan xan Adil şah adı ilə hökmdar elan edilən Əliqulu xanın və 1748-ci ilin sonunda saray üsyanı ilə taxta çıxan qardaşı İbrahim Mirzənin hakimiyyətini tanımırdı. İbrahim Mirzə böyük bir qüvvə ilə Əmiraslan xana hücum etdi və onu məğlub etdi; Təbrizə gələn İbrahim Mirzə özünü şah elan etdi. Lakin Meşhəd və İsfahanda üsyan olduğunu eşidən İbrahim şah ı Təbrizə təyin edir və şəhəri tərk edir. İbrahim şah Meşhəddəki döyüşdə öldürüləndə Təbrizlilər ayağa qalxaraq Məhəmməd xanı öldürdülər.

XVIII əsrin 50-ci illərində iki güclü rəqib - Məhəmmədhəsən xan Qacar və Kərim xan Zend taxt-tac uğrunda mübarizə aparırdılar. İdarəçilik uğrunda genişlənən bu mübarizə Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının yaranması üçün real şərait yaratdı. Bu illərdə Cənubi Azərbaycanın bəzi yerlərində məskunlaşan tayfa başçıları vəziyyətdən istifadə edərək, idarə etdikləri bölgələrdə müstəqillik əldə etdilər. Bu dövrdə Təbriz vilayətini Nəcəfqulu Xan Dünbili, Xoy vilayətini isə onun qardaşı oğlu Şahbaz xan idarə edirdi.

Amma qısa müddətdə Mazandaran və Astarabad vilayətlərini ələ keçirən Məhəmmədhəsən xan Qacar 1757-ci ildə böyük bir ordu ilə Azərbaycana üz tutdu və Azərbaycanın cənub bölgələrini tutdu. 1758-ci ildə döyüşdə Kərim Xan Zəndi məğlub etdikdən sonra Azərbaycanın cənub xanlıqları yenidən müstəqillik əldə etdilər. 1758-1759-cu illərdə Urmiyə xanı Fətəli xan Əfşar Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək üçün mübarizəyə başladı. Bir sıra şəhərləri və Təbrizi ələ keçirdikdən sonra Dünbili dəstəsinin etimadını qazanmaq üçün Təbriz hakimi Nəcəfqulu xanı öz ordusuna komandan təyin etdi. Üstəlik, Təbrizin idarəsini də ona verdi. Fətəli xan Xoylu Şahbaz xanla dostluq və birlik yaratmış, Xoy xanlığını ondan asılı vəziyyətə salmışdır. Qarabağ, Marağa və başqa xanlıqları da tutan Fətəli xan bütün Azərbaycan xanlıqlarını özünə birləşdirməyə çalışırdı. Lakin Kərim Xan Zəndin 1760-cı ilin payızında Azərbaycana yeni hücumu bunun ləngiməsinə səbəb oldu.

İranın müxtəlif bölgələrini tutan Kərim xan 1760-cı ildə Azərbaycana hücum edərək Təbrizi mühasirəyə alır. Dörd aylıq mühasirədən sonra xalqın müqaviməti və soyuq hava onu geri çəkilməyə məcbur etdi. Böyük hazırlıqdan sonra Kərim xan 1761-ci ilin yayında yenidən hücuma başladı. Fətəli xan onu Uçan çölündə, Qaraçimen kəndi ətrafında qarşıladı. Müharibənin əvvəlində Kərim xan Zəndin orduları məğlub oldu. Lakin Azərbaycan əsgərləri rahatlaşaraq sayıqlığı itirdilər. Bundan istifadə edən Şeyxəli Xan Zənd gözləmədən ehtiyat qoşunla hücuma keçdi. Ardınca gələn Fətəli xan Təbrizdə qala bilməyib Urmiya qalasına çəkildi. Kərim xan son mühüm döyüşdə Fətəli xan Əfşarın bütün düşmənləri Qarabağlı Pənahəli xanı yanına çağırdı. 1762-ci ilin ortalarında 9 aylıq mühasirədən sonra Urmiya qalası ələ keçirildi və Fətəli xan girov götürüldü.

Kərim xan Azərbaycanın cənub xanlıqlarını ələ keçirdikdən sonra burada bir sıra işlər gördü. Dünbili tarifini öz tərəfinə çəkmək üçün Nəcəfqulu xanın Təbrizdə hakimiyyətini təsdiq edən fərman verdi. Şahbaz xan Fətali xan Əfşarla qohumluğuna görə vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı və qardaşı Əhməd xan onu hakim təyin etdi. Bundan əlavə, Kərim xan bu xanlıqları özünə bağlamaq üçün bəzi görkəmli xanları və ya onların qohumlarını aldadaraq Şiraz şəhərinə aparır. Onların arasında Necəfqulu xanın böyük oğlu və varisi Fəziləli bəy və onun qardaşı oğlu Şahbaz xan da var idi. Nəcəfqulu xan çox çalışaraq oğlu Fəziləli bəyi vətənə qaytarmağa müvəffəq oldu. Lakin onun digər oğlu 10 yaşlı Əbdürrəzzaq Şirazda uzun müddət (14 il) Kərim xanın girovluğunda qaldı.

Kərim xan gördüyü bütün ehtiyat tədbirlərinə məhəl qoymayaraq Azərbaycan xanlıqlarını ona tabe edə bilməzdi. O, hər il bəzi xanlıqlardan hədiyyə adı ilə müəyyən vergilər yığmaqla kifayətlənirdi. Bu dövrdə Dünbililərin hakim olduğu Təbriz və Xoy xanlıqları əvvəlki kimi müstəqil qaldılar. Dünbili xanları Kərim xan Zənd naibi olmalarından asılı olmayaraq öz torpaqlarında istədikləri qanun və qaydaları tətbiq edir, vergi yığır, silahlı dəstə saxlayır, ianə və bəxşişlər verirdilər. Kərim xan məktub və fərmanlarında bu bölgələrin xanlarına hörmətlə yanaşırdı. Verdiyi fərmanların birində Təbriz hakimi Nəcəfqulu xana deyir: “Uca qata, ali saraya, əzəmətli və qorxmaz dövlətə sahib şanslı və varlı, xanların xanı və qüdrətli sərdarlar sərdarı Nəcəfqulu xan“

Nəcəfqulu xanın hakimiyyəti illərində Təbriz xanlığının iqtisadi vəziyyəti nisbətən yaxşılaşdı. Nəcəfqulu xan öz siyasətini əsasən daxili vəziyyəti tənzimləməyə və xarici iqtisadi əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə yönəltmişdi. Bu məqsədlə Nəcəfqulu xan qonşu dövlətlərlə münasibətləri pozmamağa, əksinə, yaxşı münasibətlər yaratmağa çalışırdı. Xarici siyasətdə müstəqil olsa da, mühüm hadisələri qardaşı oğlu, ilə məsləhətləşirdi. Təbriz xanı Nəcəfqulu xan lazım gəldikdə Əhməd xana ordu, pul və digər məsələlərdə kömək edirdi.

Kərim xan Zənd öldükdən sonra müstəqil hərəkət etməyə başlayan İmamqulu xan başqa xanlıqlar adından öz torpaqlarını genişləndirmək istəyir. Bu məqsədlə o, Sərab xanlığının hökmdarı Əli xan Şəqaqi ilə ittifaq yaratdı. Əhməd xan Xoylu Təbrizli Nəcəfqulu xanla məsləhətləşərək İmamqulu xana hücum hazırlığına başladı. Bundan xəbər tutan İmanqulu xan onların qarşısını almaq üçün 1783-cü ilin iyulunda Təbrizə hücum etdi. Döyüş Urmiya qoşunlarının məğlubiyyəti və İmamqulu xanın ölümü ilə nəticələndi. Əmiraslan xan Əfşar Əhməd xanın məsləhəti ilə Urmiya xanı təyin edildi.

Bu dövrdə təkcə Xoy xanlığı deyil, Təbriz kimi digər Azərbaycan xanlıqları da Osmanlı dövləti ilə dostluq münasibətlərində idi. Xanlığın hökmdarı Nəcəfqulu xanla Osmanlı İmperiyası arasında diplomatik əlaqələr bəzi mənbələrdə öz əksini tapmışdır. Türkiyə ilə dostluq münasibətləri Rusiyanın hakim dairələrini narahat edirdi. Çünki bu münasibətlər Rusiyanın bu regionlardakı siyasətini iflasa uğrada bilərdi. Bu dövrdə Rusiya yeni torpaqlar zəbt etməyə, ticarət bazarlarını genişləndirməyə, xammal ehtiyatları əldə etməyə çalışırdı. 1783-cü ildə Georgiyevsk müqaviləsindən sonra (bu müqaviləyə əsasən Kartli Kaxeti çarı Rusiya dövlətinin himayəsi altına keçdi). Rusiyanın hakim dairələri Azərbaycan xanlarını öz tərəflərinə çəkmək üçün onlara xəbərdarlıq məktubları və məmurluq üçün hədiyyələr göndərirdilər. Rusiya Dövlətinin “xəbərdarlığından” sonra Təbriz hakimi Nəcəfqulu xan Rusiyadan qorxaraq R.S.Potyomkinə müsbət məktub göndərir. Məktubda deyilir: “Hörmətli və möhtərəm imperatorun ali naziri Knez Qriqori Aleksandrın oğlu Potyomkin məktubunuzu aldıq. Siz bəyan edirsiniz ki, gürcü çarı İrakli sizin himayənizi qəbul edib və heç kim ona qarşı vuruşmamalıdır. Biz bunu mehribanlıqla qarşılayırıq və əminik ki, müstəqillik qazandıqdan bəri çar İrakli ilə isti münasibətdəyik. İndi heç kim ona hücum etməyə cəsarət edə bilməz, çünki ona edilən hər hansı bir pislik imperator taxtına təhqir kimi qiymətləndiriləcəkdir.“

1784-cü ilin dekabrında Nəcəfqulu xan vəfat etdikdən sonra onun 25 yaşlı oğlu Yusif Xudadad Əhməd xanın köməyi ilə Təbriz xanlığının taxtına oturdu. Lakin Xudadad xan öz mövqeyini möhkəmləndirdikdən sonra Xoy xanlığından asılılığa son qoydu. Belə bir vəziyyətlə barışmayan Əhməd xan 1785-ci ildə qarabağlı İbrahimxəlil xanın qoşunları ilə birlikdə Təbriz qalasını mühasirəyə aldı. Hər iki müttəfıq əldə edilən qəniməti yarı bölməyə razılaşdı. Əhməd xan eyni zamanda İbrahimxəlil xana Naxçıvan xanlığında onun dəstəklədiyi Abbasqulu xanın hakimiyyət başına gətirilməsinə kömək edəcəyinə söz verdi. Təbriz şəhəri uzun müddət mühasirədə qalmadı. Şəhərlilərin varlı təbəqəsi xoylu Əhməd xanın tərəfinə keçərək şəhərin düşmənə təhvil verilməsini tələb etdi. Xudadad xanı əsir etdikdən və təbrizlilərdən böyük miqdarda xərac aldıqdan sonra Əhməd xan geri döndü. Bu uğurlu hərbi yürüşdən sonra Əhməd xan İbrahimxəlil xana verdiyi sözün üzərində dayanmadı və əldə etdiyi qəniməti özü ilə Xoya apardı. Əhməd xan həmçinin Naxçıvanda Abbasqulu xanın hakimiyyət başına gəlməsinə nail oldu. Lakin onu Qarabağ xanlığından deyil, özündən asılı vəziyyətdə saxladı və xüsusi fərmanla naxçıvanlılardan Abbasqulu xana itaət tələb etdi. 1786-cı ildə Əhməd xanın yaxın qohumları onu qətlə yetirdilər. Suiqəsdçilərdən Cəfərqulu xan rəqiblərinə üstün gələrək hakimiyyəti ələ aldı. Bundan sonra Xoy xanlığı əvvəlki nüfuzunu itirdi. Ondan asılı olan bir sıra xanlıqlar asılılığa son qoydu. Xudadad xan azadlıq əldə etdikdən sonra Təbrizə gələrək orada öz hakimiyyətini yenidən bərpa etdi.

Atası Əhməd xanın 1786-cı ildə öldürülməsindən sonra Hüseynqulu xan qəsdçilərin əlində qalmışdı. O İbrahimxəlil xan Cavanşirin kürəkəni olduğundan öldürülmədi. Digər qardaşları qılıncdan keçirildi. Qardaşı Cəfərqulu xan qısa bir müddətdə böyük qoşun toplayaraq qisas almaq və xanlığı xilas etmək üçün müharibəyə girişdi. Cəfərqulu xana Marağalı Əhməd xan,  Urmiyəli Məhəmmdəqulu xan(Əhməd xanın kürəkəni) yardım edirdilər. Gürcü çarı II İrakli dünbili tayfasının hörmətini qazanmaq və  Xoy xanlığı ilə Gürcü çarlığı arasındakı münasibətləri nizama salmaq məqsədi ilə Cəfərqulu xanın sərəncamına (1786-cı ildə) 800 nəfər məharətli döyüşçü göndərdi. Qonşu xanlıqların və gürcü çarının yardımı ilə Cəfərqulu xan qısa bir vaxtda düşmənləri cəzalandırdı və həbsdən azad etdiyi böyük qardaşı Hüseynqulu xanı Xoy xanlığının taxtına oturtdu.

Rusların hərbi hazırlıqlara başladığı dövrdə Məhəmmədhəsən xan Qacarın oğlu Ağa Məhəmməd xan mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq uğrunda Xorasan, Şiraz, İsfahan, Mazandaran və Gilan bölgələrini ələ keçirdi. Daha sonra 1791-ci ildə 10 minlik ordu ilə Azərbaycanın Cənub bölgələrini işğal etmək üçün səfərə başladı. 1791-ci ildə Təbrizi Dünbili tayfasına geri verən Sərab xanlığı işğal edildi. 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd xan özünü şahənşah elan etdi. 1797-ci ildə onun ölümü ilə Sadiq xan Şəqaqi yeni hökmdar Fətəli şaha qarşı üsyan qaldırdı. Lakin üsyan yatırıldı və o həbs edildi. Çox keçmədən əfv edilən Sadiq xan yenidən 1798-ci ildə Cəfər xan Dünbilinin Təbriz valisi təyin edilməsi ilə üsyan qaldırdı. O Urmiya əfşarları ilə birlikdə qacarlara qarşı ittifaqa girdi. Bu xəbəri eşidən Fətəli şah 1798-ci ilin aprel ayında hücuma keçdi. İyun ayının 20-si Urmiya ələ keçirildi. 1 iyulda isə Salmas və Xoya doğru irəliləyən Fətəli şah Sadiq xanı öldürür. Hüseyn xan Dünbilinin ölümü ilə (1799) Cəfərqulu xan kömək toplayaraq Xoya qayıdır və Fətəli şahdan onun Xoy hakimi statusunu təsdiq etməsini xahiş edir. Lakin şah onun xahişi rədd edir və oğlu Abbas Mirzəni Dünbili tayfası üzərinə göndərir. Həmin ilin iyun ayında Abbas Mirzə qoşunu ilə birgə Təbrizə daxil oldu. Sentyabr ayının 17-də isə dünbililəri məğlub edərək Xoya doğru irəlilədi. Nəticə də Təbriz xanlığı süqut etdi. 1809-cu ildə Təbriz şəhəri Qacar vəliəhdinin yeni yaradılan naibliyinə daxil edildi.

Təbriz xanlığı Urmiya gölünün şimal-şərqində yerləşirdi. Şimaldan Üzümdil dağ silsiləsi, şərqdən Qaradağ xanlığı, şərqdən Sərab xanlığı, cənubdan Səhənd dağı, qərbdən Urmiya gölü ilə əhatə olunmuşdu. Xanlığın ərazisi dağlıq, təpəlik və dərələrdən ibarət idi. Kəndlər ümumiyyətlə çay vadilərində yerləşirdi.

Təbriz xanlığı inzibati cəhətdən Güney, Mərənd və Təbriz əyalətlərinə bölünürdü. Mərkəzə bağlı kəndlərin sayı çox olduğundan bu kəndlər yerli ağaların (bəylərin) idarə etdiyi kiçik nahiyələrə bölünürdü. Xanlığın ərazisində 300 kənd varidi.

Xanlığın ən böyük əyalətlərindən biri olan Mərənd Səfəvilər dövründə yerli feodallara verilən müstəqilliyini xanlıqlar dövründə də qoruyub saxladı. Mərənd şəhəri şimaldan Gərgər bölgəsi, şərqdən Qaradağ, cənubdan Təbriz xanlığı, Urmiya gölü və qərbdən Xoy xanlığı ilə məhdudlaşırdı. Havası qışda soyuq, yayda sərin idi. Vilayətin sakinləri əsasən əkinçilik, heyvandarlıq və üzümçülüklə məşğul olurdular. Qurudulmuş meyvələr, xüsusilə üzüm və ərik əsas ticarət məhsulları idi. 78 kəndi əhatə edən Mərənd nahiyəsinə Mərənd, Culfa, Zuruz və Yakut daxil idi. Mahalın mərkəzi dəniz səviyyəsindən 1430 metr hündürlükdə yerləşən Mərənd şəhəri olub, cənub-şərq tərəfdən alçaq dağ silsiləsi ilə əhatə olunmuşdu. Xanlıqlar dövründə Mərənddə 2000-ə yaxın ailə yaşayırdı. Şəhərdə daş və kərpicdən tikilmiş gözəl binalar var idi. Bu tikililərin ən möhtəşəmi Xan sarayı idi. Saray bir neçə bağ və binadan ibarət idi. Şəhərin ortasından keçən Zəlili çayından Mərəndin müxtəlif yerlərinə qədər uzanan su kanalları, şəhəri müdafiə etmək üçün mühüm qala divarları və istehkamlar tikilmişdi. Burada kiçik bazar, bir neçə hamam və məscid var idi. Şəhərdəki köhnə məscidlərdən birinin yanında qədim zamanlardan qalma türbə var idi.

Təbriz xanlığının əhatə etdiyi vilayətlərdən biri də Güney mahalı idi. Mahalın ərazisi Erveneq, Mişo dağı, Salmas mahalı və Urmiya gölü arasında yerləşirdi. Mahal sakinləri əsasən əkinçilik və üzümçülüklə məşğul olurdular. Heyvandarlıq yaxşı inkişaf etməmişdi, Mişo dağının ətəyində az sayda heyvan saxlanılırdı. Burada meşə sahəsi azidi. Onlardan məşhuru Urmiya gölünün sahilindəki Kəblə otu adlanan ərazi idi. İnsanlar süni şəkildə yetişdirilən ağaclardan odun hazırlayıb satış üçün Təbrizə aparırdılar.

Güney mahalında sənətkarlıq da geniş yayılmışdı. Xüsusilə Şəbüstərdə hazırlanan şallar keyfiyyətinə görə qonşu bölgələrdə məşhur idi. Mahal sakinlərinin suya tələbatı dağlardan gələn bulaq suyu ilə ödənirdi. Bütün mahalda toplanan taxılın 1/10-i vergi kimi xəzinəyə göndərilirdi. Bundan əvvəl mahal sakinləri xəzinəyə müəyyən məbləğdə pul verməli idi. Mahalın ərazisi Təsuc nahiyəsi ilə yanaşı 32 kənd və 6 kiçik nahiyəyə bölünürdü. Ərazinin həm ölçüsünə həm də istehsalatına görə ən məşhur kəndi Şəbüstər idi. Mahala daxil olan Təsuc nahiyəsi 14 kənddən ibarət idi. Mahalın digər kəndlərinə nisbətən burada taxıl istehsalı geniş yayılmışdı.

Təbriz şəhəri

Xanlığın paytaxtı Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Təbriz şəhəri idi. Təbriz şəhəri dəniz səviyyəsindən təxminən 1633 metr yüksəklikdədir. Qərbdən başqa hər tərəfdən yüksək dağlarla əhatə olunmuşdur. Təbrizi şimaldan və şimal-şərqdən hündürlüyü 400-500 metrə çatan və qırmızı təpələrdən ibarət Surhab dağı əhatə edir. Xəzər dənizini Qaradənizə, Qafqazı İran və İraqa bağlayan yeganə yol Təbrizdən keçirdi. Bundan başqa, Təbriz Urmiya gölü vasitəsilə İraqla, cənubuna gedən digər yol ilə isə Merağa və Şərqi Anadolu ilə əlaqələrini davam etdirirdi. Şəhərin havası qışda çox soyuq, digər fəsillərdə isə mülayim idi. Xanlıqlar dövründə Təbriz əhalisi Acıçay və Mehranrud (Meydan) çaylarının suyundan istifadə edirdi. Şəhərin ən böyük çayı başlanğıcını Savalan dağlarından götürmüş uzunluğu 160 kilometr olan Acıçaydır. Mehranrud çayı da şəhərin ortasından keçdiyi üçün suya olan tələbatın ödənilməsində mühüm yer tuturdu.

Təbriz şəhəri inzibati cəhətdən məhəllələrə bölünürdü. Surha, Dəvəçi, Niyabə, Novbər, Mehat-mehin (Miyar-miyar), Bağmeşə və Vilcuye (Verçe) digərlərindən daha böyük idi. Hər məhəllənin bir muxtarı vardı. Onun vəzifəsi vergilərin vaxtında yığılmasına kömək etmək və xanın əmrlərini yerinə yetirmək idi.

Xanlıqlar dövründə şəhərin əhalisi 50 min nəfərə yaxın idi. Vaxtilə 500-550 min əhalisi olan bu şəhərdə əhalinin sürətlə azalmasının ən böyük səbəbi 1721, 1727, 1779, 1780 və 1786-cı illərdə baş vermiş dəhşətli zəlzələlərin törətdiyi dağıntılar olmuşdur. 1721-ci il aprelin 26-da baş verən zəlzələ nəticəsində şəhər böyük ölçüdə dağılmışdı. Bəzi tarixçilərə görə zəlzələdə insan itkisi 70 min bir digər tarixçilərə görə isə 90 min olmuşdu. 1727-ci il zəlzələsində də təxminən 77 min adam həlak olmuşdu. 1779-cu ildə baş verən dəhşətli zəlzələ nəticəsində şəhərdəki tarixi binalar, Şənbi Qazan, Əlişah məscidi, Cahanşah məscidi, Seyid Həmzə türbəsi, Sadiqiyyə və Talibiyyə mədrəsələri və bir sıra hamamlar, mədrəsə və türbələr tamamilə dağıldı. Nəcəfqulu xanın oğlanlarından biri də bu zəlzələdə saray divarının altında qalaraq həlak olmuşdu. 1780-ci ildə baş verən zəlzələdə də 40 min insan həyatını itirmişdi. Zəlzələdən sonra Nəcəfqulu xan Əhməd xanın köməyi ilə şəhərdə tikinti işlərinə başladı. Xan zəlzələdə dağılmış qala divarlarını bərpa etdirdi. Səkkiz darvazalı bu divaralar 2 il ərzində inşa edildi. Qalada şəhərin bütün sakinlərinə ev tikmək və yaşamaq üçün torpaq verilmişdi. Nəcəfqulu xanın və ondan sonrakı hökmdarların gördüyü tikinti-təmir işləri sayəsində Təbriz şəhəri abadlaşdırılaraq, demək olar ki, köhnə görkəmini bərpa etmişdi. Təbrizlilər ümumiyyətlə ticarət, sənətkarlıq, əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olurdular.

Sənətkarlıq və ticarət

XVIII əsrin ikinci yarısında Təbrizin iqtisadi həyatının mühüm sahələrindən birini təşkil edən sənətkarlıq, sənaye istehsalının yeganə forması kimi şəhərin iqtisadiyyatı üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Azərbaycanın bəzi şəhərlərində olduğu kimi, Təbrizdə də sənətkarlıq istehsalının toxuculuq sahəsi yaxşı inkişaf etmişdir. Bu sənətin xammala ehtiyacı ipəkçilik və heyvandarlıq məhsulları hesabına ödənilirdi. Sənətin bu sahəsində ən mühüm yeri ipəkçilik tuturdu. Təbriz ipəyi öz keyfiyyətinə və çeşidinə görə digər şəhərlərin məhsullarından üstün idi. Təbriz şəhəri öz növünə və sayına görə ipəkçilikdə böyük əhəmiyyət kəsb edirdi.

Bu dövrdə Təbriz başqa yerlərə nisbətən xalçaçılıqda xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Burada istehsal olunan xalçalar öz keyfiyyətinə görə başqa ölkələrdə çox məşhur idi. Bacarıqlı ustalar tərəfindən hazırlanan xalça nümunələri bir sıra Qərb ölkələrinin muzeylərini bəzəmişdir. Xalçaçılıqdan geniş istifadə olunduğu üçün burada çoxlu yun təmizləyici və əyirici sexlər fəaliyyət göstərirdi.

Sənətkarlığın mühüm sahələrindən biri metal emalı idi. Bu ərazidə silah ustaları, dəmirçilər, misgərlər və zərgərlər işləyirdi. Təbrizdə silah istehsalı mövcud idi. Çünki zaman-zaman ölkəni xarici hücumlardan və müharibələrdən qorumaq üçün zəruri olan silahlı dəstələrin tapılıb silahlandırılması zərurəti müxtəlif silahlar hazırlayan ustaların və onların çalışdıqları qurumların formalaşmasına səbəb olmuşdur. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, xanlıqlar dövründə Təbrizdə iki çox yaxşı silah dükanı olub. Onlardan biri çox keyfiyyətli barıt, digəri isə müxtəlif silahlar, güllələr, toplar, silah arabaları, çaxmaqdaşılar və başqa silah texnikası istehsal edirdi. Şəhərin kənarında, “Sarı” adlanan təpənin ətəyində çoxlu fəhlə və mühafizəçilərin olduğu barıt dükanları, şəhərin mərkəzində – Ərk qalasının içərisində müxtəlif silah dükanları yerləşirdi.

Metal istehsalının digər sahələrindən olan dəmirçilik və zərgərlik Təbrizdə yüksək inkişaf etmişdir. Dəmirçilər balta, açar, iynə, nal, bıçaq, kənd təsərrüfatı alətləri, məişət əşyaları və s. məhsulları hazırlayırdılar.

Daxili və xarici bazarın tələbinə uyğun olaraq, dəri və dəriçilik də mühüm sənət sahələrindən biri idi. Dəri aşılama və gön hazırlama texnikasının istifadə edilməsi ilə üfunət iyinin yayılması səbəbindən bu emalatxanalar şəhərdən kənarda, adətən çay sahillərində tikilirdi. XVII əsrin sonu və XIX əsrdə Təbrizdə tikilən çəkmələr keyfiyyətinə görə təkcə Azərbaycanda deyil, Şərq ölkələrində də məşhur idi.

Azərbaycan müvəqqəti olaraq Qacar dövlətinin əsarəti altında düşdüyü zaman Təbriz şəhəri nəinki öz ticarət əhəmiyyətini itirməmiş, hətta imperiyanın paytaxtı İsfahanı belə bu sahədə geridə qoymuşdu. XVIII əsrin ikinci yarısında yaşamış rus tarixçisi M.Çulkov Təbriz şəhərinin üstünlüyündən bəhs edərək yazır ki, bu şəhər İsfahan kimi qəşəng və zəngin bazara malikdir. Təbriz bazarı "Qeysəriyyə" - yəni "şah bazarı" adlanırdı. Təbrizin həm ticarət müəssisələri, həm də sənətkarlıq dükanları əsasən bu bazara toplaşırdı. Buna görə də şəhərin sosial-iqtisadi həyatında mühüm yer tutan təbəqələrin - sənətkar və tacirlərin statusu bilavasitə bazar tərəfindən tənzimlənirdi. Təbriz bazarı keçmişdə zənginliyi və sıx alış-verişi ilə dünyada mühüm yer tutmuş və müxtəlif ölkələrin tacirlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Şəhərin iqtisadi əsasını təşkil edən bazar örtülü, geniş küçələrdən, bu küçələrdəki karvansaraylardan, mərkəzi ticarət meydanından və s. ibarət idi. Bazar şəhərin ən sıx məskunlaşdığı yerdə yerləşirdi. Xarici hücumlar və təbii fəlakətlər bazara ağır zərbə vursa da, iqtisadi mərkəz olduğu üçün yerli hökmdarlar tərəfindən dəfələrlə təmir edilib. Rus diplomatı, səyyah V.Borozdina Təbriz bazarının zənginliyi haqqında yazır: “Şəhərin bazarı genişdir. İpək, kağız, yun, parçalar, ingilis və holland mautları, incə şal və xalçalar, şüşə, çini qablar, bəzi polad, əşyalar, müxtəlif zərgərlik məmulatları və digər Asiya və Avropa məhsulları burada çoxdur. “ Bu dövrdə Təbrizin illik məhsul valyutası patrulunun məbləği 18 milyon manata (valyuta) bərabər idi.

Təbriz xanlığında əhalinin sosial-iqtisadi həyatı, idarəçilik və müdafiə sistemi barədə ətraflı mənbə olmadığından digər xanlıqlar haqqında olan məlumatları Təbriz xanlığına da aid etmək olar. Demək olar ki, bütün xanlıqlarda idarəçilik sistemi eyni idi. Xanlığın inzibati sistemi Səfəvi dövlət idarəçiliyinin daha sadə nümunəsi üzərində qurulmuşdu.

Fеоdаl nərdivаnının ən yüksək pilləsində хаn dururdu. Xаn həm dахili, həm də хаrici siyаsətdə tаmаmilə suvеrеn idi, bütün fеоdаllаr оnа tаbе idilər. Lаkin xan şəriətin bаşlıcа əsаslаrını və yеrli аdətləri pоzа bilməzdi. Хаndаn sоnrаkı yеri хаn аiləsinin üzvləri tuturdu.

Saray məmurları arasında vəzirin xüsusi yeri vardı. Bəzi mənbələrə görə Xudadad xan Dünbilinin vəziri dövrün görkəmli şəxslərindən Əbdürrəzzaq Dünbili olmuşdur.

Аli ruhаnilər də hаkim fеоdаl sinfinə yахın vəziyyətdə idi.Ruhаnilər хüsusi zümrə idilər. Ruhаnilərin bir hissəsi rəhbəredici, еləcə də hüquqi məsələlərdə həllеdici səsə mаlik оlаn ахundlаr, əfəndilər, qаzılаr öz mövqеlərinə görə fеоdаl sinfinə dахil idilər. Yüksək vəzifəsi оlmаyаn, lаkin аli dini təhsil vеrmək hüququ оlаn müdərrislər, görkəmli ilаhiyyаtçılаr dа fеоdаl sinfinə dахil еdilə bilər.

Хаnların yаnındа “Divаnхаnа” və yахud “Хаn şurаsı” mövcud idi. Divаnхаnа məşvərətçi оrqаn idi. Burаdа mühüm dövlət məsələləri: hərb və sülh, vеrgilərin təyin оlunmаsı və tоplаnmаsı, itаət göstərməyən bəylərə divаn tutulmаsı və оnlаrın əmlаkının müsаdirə оlunmаsı, mühüm cinаyət işləri və digər dövlət əhəmiyyətli məsələlər nəzərdən kеçirilirdi. Хаn divаnsız dа qərаr qəbul еdə bilərdi.Divаnхаnаdа ən yüksək vəzifələr vəzir, divаnbəyi, qаlаbəyi, хəzinəаğаsı, qоşunnаvis, fərrаsbаşı idi.

Хаnlığın idаrə оlunmаsındа məhkəmə böyük yеr tuturdu. Məhkəmə sistеmi dеmək оlаr ki, bütünlüklə ruhаnilərin nəzаrəti аltındа idi. Şəriət məhkəmələrinə əsаsən kənd, mаhаl qаzılаrı və хаnlığın bаş qаzisi rəhbərlik еdirdi. Lаkin məhkəmənin hökmü şübhə dоğurduqdа хаn məhkəmənin işinə müdахilə еdə bilərdi. Məhkəmədə müsəlmаn hüququ böyük təsirə mаlik idi. Dini-şəriət məhkəməsi ən müqəddəs və ədаlətli məhkəmə sаyılırdı.

Şəhər idarəsində polis vəzifəsini darğalar icra edirdilər. Onlar eyni zamanda şəhər və bazarda qayda-qanun yaratmalı idilər. Şəriət qanunlarını müdafiə etmək üçün darğaya böyük səlahiyyətlər verilmişdi. Bəzən şəhərin idarəsini xan naibə, kələntərə, yaxud da qalabəyiyə tapşırırdı. Şəhər məmurlarına həmçinin əsasbaşı da daxil idi. Naib əsas etibarilə təsərrüfat və inzibati məsələlərlə məşğul olur, vergilərin vaxtlı-vaxtında toplanılması işi də ona tapşırılırdı. Şəhər həyatında gecələr şəhərin keşiyində durmaq kimi məsuliyyətli vəzifə vardı. Mövcud qaydaya görə, əhali növbə ilə gecələr şəhərin keşiyində durmalı idi. Lakin xanlar belə bir mükəlləfıyyəti pul ilə əvəz edib, əhalidən gecə keşikçiliyi əvəzinə müəyyən miqdarda pul toplayırdılar. Şəhərlilərdən bu məqsədlə toplanılan pulla axşamlar şəhərin keşiyini çəkən xüsusi dəstələr təşkil edilirdi. Gecə keşikçiləri əsas, keşikçibaşıları isə əsasbaşı adlandırırdı. Onların səlahiyyəti heç də darğanın səlahiyyətindən az deyildi.

Şəhər idarəsində sənətkar təşkilatlarının (əsnafların) başçılıq etdiyi ustabaşılar da müəyyən rol oynayırdılar. Lakin ustabaşıların nüfuz dairələri öz təşkilatları çərçivəsində məhdudlaşırdı. Onlar yalnız sənətkarların inzibati, maliyyə, mülki məhkəmə məsələlərinə baxırdılar.

Xanlıq idarəçiliyi aqrar münasibətlərdə mühüm dəyişikliklər etmədi. Səfəvi dövlətinin bütün ərazisində, o cümlədən Təbriz xanlığında da torpaqlar dövlət (divan), xassə və ya xalisə, feodalların xüsusi mülkiyyəti (mülk), dini idaralər və ruhani torpaqları (vəqf) va kənd icmalarının torpaqlarına (camaat torpağı) bölünürdü. Lakin bu baxımdan dövrün səciyyəvi xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, xanlıqlarda dövlət torpaqları ilə xan ailəsinə məxsus torpaqların birləşdirilməsi müşahidə olunur. XVIII əsrin ikinci yarısında şərti torpaq mülkiyyət forması kimi tiyul geniş yayılmışdı. Bu dövrdə də tiyul xanlar tərəfındən müəyyən şəxslərə vəzifəyə və xidmətə görə verilirdi.

Vergi və mükəlləfiyyətlər Təbriz xanlığında da digər xanlıqlar ilə eyni idi. Azərbaycan xanlıqlarında əsas vergi malcəhət (Naxçıvan və Şirvan xanlıqlarında bu vergi bəhrə adlanırdı) idi. İndi müxtəlif xanlıqlarda onun həcmi 1/10-lə 1/3 arasında tərəddüd edirdi. Feodallar otlaqlardan istifadə müqabilində rəiyyətdən çöpbaşı adlı əlavə vergi alırdılar. Kəndli bağlarından toplanan bağbaşı adlı vergi məhsulun 1/10-ni təşkil edirdi. Bayram günlərində rəiyyət "hədiyyə" olaraq feodala bayramlıq gətirməli idi. Kəndlilərdən toypulu da alınırdı. Əgər toy kəndlinin ailəsində olurdusa, onda o, bəyə toyxərci verməli idi.Toy bəyin ailəsində baş verirdisə, onda bəy kəndlidən toypulu tələb edirdi. Hər bir kəndli həyətindən otaqxərci deyilən vergi də yığılırdı. Kəndli xanın atları üçün arpa verməli idi. Bu vergi at arpası adlanırdı. Rəiyyət tez-tez öz hesabına xanın muzdlu əsgərlərini də saxlamalı olurdu. Bu mükəlləfıyyət dişkirəsi adlanırdı. Rəiyyətdən həmçinin xan dəftərxanasının və inzibati idarəetmənin digər qurumlarının xərclərini ödəmək üçün mirzəyanə, kələntərlik və digər vergilər toplanılırdı. Vergiyığanlar xanın əmrinə əsasən öz xeyirlərinə darğalıq adlı vergi toplayırdılar. Kəndli feodalın xeyrinə olaraq bir sıra mükəlləfiyyətlər - biyar və əvrəz yerinə yetirməli idi. Biyar ildə 3 gündən 6 günədək, əvrəz isə 2 gün olurdu. Əvrəz zamanı kəndin bütün əhalisi ya qala divarı hörməli, körpü çəkməli, ya da feodalın təsərrüfat və ev işlərində birlikdə çalışmalı idi. Kəndlilərin gəlirinin çox hissəsi müxtəlif vergi və mükəlləfıyyətlərin ödənilməsinə sərf olunurdu.

Kəndli sinfi əsasən rəiyyət və rəncbərdən ibarət idi. Kəndlilərin əksəriyyətini təşkil edən rəiyyət divan, mülk və vəqf torpaqlarında yaşayırdı. Rəiyyətin bir qismi kənd icmasının onlar üçün ayırdığı torpaqları becərir və kimin torpağında yaşamasından asılı olaraq feodallara, yaxud xəzinəyə əsas vergi kimi məhsul rentası ödəyirdi. Ən ağır vəziyyətdə yaşayan kəndli rəncbər idi. Öz torpağı olmayan rəncbər xanın və digər feodalların mülklərində işləyərək yığılan məhsulun müəyyən hissəsini - adətən, l /3-ni alırdı. Rəncbərlərin sıralarının artmasının mənbələri müxtəlif idi. Adətən, aclıq və məhrumiyyətlərə məruz qalan rəiyyət özünün kiçik torpaq sahəsini feodala satmağa məcbur olur və beləliklə, rəncbərə çevrilirdi. Maldarlıq təsərrüfatı ilə məşğul olan elatlar da kəndli sinfınə məxsus idi.

Xanların kəndliləri itaətdə saxlamaq üçün nökərlərdən və maaflardan ibarət ayrıea dəstələri vardı. Xüsusi imtiyazlara malik olan həmin şəxslər bütün vergi və mükəlləfıyyətlərdən azad edilirdilər.

  Əsas məqalə: Azərbaycan xanlarının siyahısı

• Azərbaycan xanlıqları

• Rəsul Hüseynli. Azərbaycan ruhaniliyi (Xanlıqlar dövründən sovet işğalınadək). Bakı: Kür nəşriyyatı. 2002.

• Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər)). Bakı: Elm nəşriyyat. Nailə Vəlixanlı. 2007. səh. 592.

• Christoph Werner. "The Amazon, the Sources of the Nile, and Tabriz: Nadir Mirza's Tarikh Va Jughrafi-yi Dar Al-saltana-yi Tabriz and the Local Historiography of Tabriz and Azerbaijan". Iranian Studies. 33 (1–2). 2000: 165–184. doi:. ISSN .

• // Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture. Oxford University Press. 2009. ISBN 9780195309911.
• Ənvər Çingizoğlu. Cəfərqulu xan Dünbili. 12 (32). Bakı: "Soy" dərgisi. 2009.
• N.C. Mustafayeva. Cənubi Azərbaycan xanlıqları. Bakı. 1995.
• Hüseyn Dəlili. Azərbaycanın cənub xanlıqları (XVIII əsrin ikinci yarısında). Bakı: "Elm". 1979.
• Aynur Əmənova. "Tebriz hanlığı". Türkler (türk). №7 (Yeni Türkiye yayınları). 2002: 113–122.
• Əliyev Fuad Məmmədbağır oğlu. . Bakı. 1964. səh. 122.
• Левиатов Вадим Николаевич. . Bakı. 1948.
• Süleyman Əliyarlı. Azərbaycan tarixi uzaq keşmişdən 1870-ci ilə qədər. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. 1995.