Repressiyaların kökü Stalinin hakimiyyətə keçərək ölkəni təkbaşına idarə etməyə başlaması dövrünə gedir. İnsanları trotskiçiliklə, millətçiliklə, ziyankarlıqla, casusluqla və digər ittihamlarla günahlandırmaqlarının səbəbi mürəkkəb partiya mühiti və XX əsrin birinci yarısında baş verən siyasi, sosial, iqtisadi çətinliklər idi. Stalin repressiyalarının rəsmi ideoloji əsasını Stalinin 1928-ci il iyul ayında baş tutmuş ÜKP MK-nın (b) plenumunda formalaşdırdığı "sosializm quruculuğunun sonlanması ilə əlaqədar siniflərarası mübarizənin gücləndirilməsi" konsepsiyası təşkil edirdi, lakin Böyük Terrorun səbəbləri haqqında bir çox fərqli baxışlar mövcuddur.

Yarandığı gündən başlayaraq rus sosial-demokratlarının bolşevik qanadında demək olar ki aramsız olaraq daxili franksiyalar arası mübarizə gedirdi. Bununla yanaşı bolşeviklərin inqilab dövründə kəskin mübarizələrinin və Vətəndaş müharibəsində üstünlüklərinin səbəbi daxili həmrəylik, və Lenin kimi xarizmatik bir liderin ətrafında sərt mərkəzləşmiş təşkilatlatda birləşmələri idi. Əgər eserlərin partiyası artıq 1917-ci ilin sonunda hissələrə dağılmışdısa və içlərindən çıxan müstəqil sol eserlərin də partiyası parçalanmışdısa, menşeviklər isə inqilaba qədər demək olar ki bir biri ilə rəqib olan fraksiyalara bölünmüşdüsə bunun tam əksinə bolşeviklər bir sıra fikir ayrılıqlarının olmasına baxmayaraq öz birliklərini qoruyub saxlaya bilirdilər.

Vətəndaş müharibəsinin sonunda vəziyyət kəskin olaraq dəyişdi. Partiya faktiki olaraq 1922-ci ildə Sovet Sosialist Respublikları İttifaqında birləşmiş RSFSR, ZSFSR, Ukrayna SSR və Belorus SSR ərazisində yeganə leqal siyasi təşkil oldu. Partiyanın sıralarını keçmiş partiyaların üzvləri doldurmağa başladılar (XX qurultayda təmsil olunan nümayəndələrin dörddə biri başqa partiyalardan gələnlər idi əsasən də menşeviklər). Leninin ölümündən sonra elan olunmuş Lenin çağırışı bolşevik ideyalarını bölüşməyən, lakin karyerası üçün partiyaya qoşulanların sayəsində partiya üzvlərinin kütləvi artmasına səbəb oldu.

Leninin xəstəliyi fraksiyalar arasında mübarizəni gücləndirdi. Kommunist partiyasının üst təbəqələrində varisliklə bağlı amansız mübarizə gedirdi. Siyasi büronun daxilində İosif Stalin, Qriqoriy Zinovyev və Lev Kamenev Lev Trotskiyə qarşı "üçlük" formalaşdırmışdılar. Trotskinin məğlubiyyətindən sonra Stalin keçmiş müttəfiqləri olan üçlük üzvlərinə qarşı hücuma başlayır. 1926-cı ildə Stalinin sosializmin bir ölkədə qalibiyyəti nəzəriyyəsini qəbul etməyən Trotski, Qriqoriy Zinovyev və Lev Kamenevə qoşulur. Bununla da demək olar ki birləşmiş müxalifət yaranır.

1927-ci il ərzində Stalin repressiyalarının başlanmasına səbəb olan bir sıra hadisələr baş verdi. May ayında İngiltərə Sovet ittifaqı ilə diplomatik əlaqələrini kəsdi, 7 iyunda isə Varşavada sovet səfiri P. L. Voykov monarxist tərəfindən qətlə yetirildi. Beləki monarxiyaçı və ağ qvardiyaçıların kiçik bir qismi hələ də müxalif düşərgədə yer alırdılar deyə repressiyalar ilk olaraq onlar tuş gəldilər. Çünki Voykovun öldürülməsi "SSRİ-nın bütün ərazilərində monarxiyaçı və ağ qvardiyaçı hücrələrin tamamilə məhv edilməsi"-nə səbəb oldu. İngiltərənin "müharibə təhdidi" partiyadaxili rəqiblərə və müxaliflərə qarşı gələcək hərəkətlərə səbəb oldu. Həmin ilin yayında XDİK monarxistlərin, bir sıra ağ qvardiyaçıların, mülkədarların, tacirlərin, keşiş və kilsə xadimlərinin həbsini həyata keçirir. Və nədənsə bütün bu həbslər əsas taxılçılıq bölgələrində baş verir. Bununla da Stalin Buxarin qrupunun müqavimətini qırmağı və MK-nin heyətindən "birləşmiş müxalifətin casuslarını"n yəni Lev Trotski və Qriqoriy Zinovyevin kənarlaşdırılması ilə bağlı qərarın qəbul edilməsinə nail oldu.

Partiya daxili mübarizənin nəticəsində Stalin öz rəqiblərini sıxışdırmağı bacardı. İnqilabın görkəmli xadimi, trotskizmin (marksizmin cərəyanlarından biri) müəllifi, Qızıl Ordunun qurucularından biri olan Lev Trotski nəticədə 1929-cu ildə ölkədən qovulur. Qriqoriy Zinovyevi də birinci sürgünə göndərirlər, lakin o əməllərindən peşman olduğunu bildirdikdən sonra partiyaya bərpa olunur, 1932-ci ildə isə həbs edilərək Qazaxıstana sürgün edilir. Müxtəlif tarixçilər düşünürlər ki, Stalinin təkbaşına hakimiyyətə gəlişi 1926 və 1929-cu illər arasında olub. Stalin 1929-cu ili "böyük dönüş ili" elan etmişdi. Kollektivləşdirmə, sənayeləşmə və mədəni inqilab dövlətin strateji məqsədləri bəyan edildi.

İnqilaba qədər burada iki müsəlman sosial-demokrat partiyası meydana gəldi. Onlardan biri gələcəkdə bolşevik və menşevik qanadlara bölünəcək Hümmət, digəri isə cənubi azərbaycanlı mühacirlərin əasını qoyduqları Ədalət partiyası idi. Onlarla rəqabət aparan isə liberal partiya olan Müsavat və islamçı partiya İttihad idi. Müsavat və Hümmət partiyalarının üzvləri arasındakı fərq dünyagörüşündən daha çox mənşə və sosial vəziyyət ilə bağlı idi. Demək olarki bütün Hümmət üzvləri kəndlilərdən, kasıblamış bəylərdən, neftçilərdən və ya iranlı mühacirlərdən ibarət idi. Onları rus-tatar məktəblərində və dini məktəblərdə aldıqları təhsil də birləşdirirdi. Bu partiyanın üzvləri tanışlıqlar, qohum əlaqələri və asılılıq münasibətləri əsasında artırdı. Hümmətin bolşevik qanadının üzvləri vətəndaş müharibəsi dövründə Həştərxana keçmişdilər, menşevik qanadı isə Bakıda qeyri qanuni fəaliyyət göstərirdi və bu qanadın üzvləri Müsavatın dominantlıq etdiyi Azərbaycan parlamentində də təmsil olunurdular.

1920-ci ildə Hümmət, Ədalət və Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə partiyasının (RSDFP) Bakı komitəsi birləşərək Azərbaycan Kommunist Partiyası adı altında birləşdilər. Olqa Şatunovskayanın şahidliyinə görə burada iki qrup arasında mübarizə gedirdi. Nəriman Nərimanovun rəhbərlik etdiyi milli yönümlü kommunistlər və əvvəlki ənənələrə qarşı mübarizə aparan internasionalistlər. Müxalifətdə olan Müsavatın sağ qanadının liderləri xarici ölkələrə mühacirət etdilər. Müsavatın sol yönümlü qanadının üzvlərinə isə mövcud olmağa icazə verdilər.Müsavat partiyasının dağılmasına və onun bəzi üzvlərinin yeni hökumətə qarşı loyallıq və sadiqlik andı içmələrinə baxmayaraq müsavatçılıq ideyaları itmir. Bəzi müsavat üzvləri Bakı şəhər şuralarında, şura və təhsil müəssisələrində vacib vəzifələr tuturdular.İttihad partiyası da özünün buraxıldığını elan etsə də uzun müddət özünü xatırladırdı.

İlk vaxtlar Azərbaycan SSR İnqilab Komitəsində və Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetində milli yönümlü kommunistlərin sözünün keçdiyi müsəlmanlar üstünlük təşkil edirdilər. Müsəlmanlar Mərkəzi Komitə və Rəyasət heyətində say çoxluğuna malik olmaqlarına baxmayaraq, 1920-ci illərin əvvəlində MK-də əsas təsir qüvvəsinə rus və erməni kommunistlər sahib idilər. Alman tarixçi Y. Baberovskinin qeydinə görə burada Moskvanın təsiri Qriqori Kaminski və Aleksandr Yeqorov, sonradan isə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə 7 il rəhbərlik etmiş (1921–1926) Sergey Kirov vasitəsilə yaranmışdır. Rusiyalı tarixçi A. Kirillina isə Sergey Kirovu Moskvanın buradakı "canişini" olduğunu qəbul etmir, çünki o dövrdə respublikada əsas söz sahibi Nəriman Nərimanov idi. Lakin bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Bakı Rəyasət Heyəti, Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin və Moskva Mərkəzi Komitəsi ilə Azərbaycan partiya təşkilatı arasında əlaqələndirici rolunu oynayan Qafqaz bürosunun razılığı olmadan öz qərarlarını reallaşdıra bilmirdi. Partiyanın Bakı şəhər komitəsində əsasən ruslar və ermənilər üstünlük təşkil edirdilər, bununla yanaşı müsəlman kommunistlər isə əsasən rayon partiya komitələrində və dövlət idarələrində təmsil olunurdular. Milli partiyaların əsas şəxsləri (elitaları) arasında olan əhval ruhiyyə 1920-ci illərin ilk yarısından etibarən Stalini narahat etməyə başlamışdı. O, 1922-ci ildə Leninə yazdığı məktubunda qeyd edirdi:

Aparatların yerliləşməsi Nəriman Nərimanovun dövründə başlanmışdır o bunu Moskva partiya aparatının dəstəyi olmadan edirdi. Ancaq Moskva milli yönümlü kommunistlərdən gələcək təhlükənin qarşısını almaq məqsədilə, milliləşmə və yerliləşməyə 1923-cü ilin ikinci yarısından başladı.Mirseyid Sultanqaliev, Turar Rıskulov, Filipp Maxaradze, Budu Mdivani ilə birlikdə Nəriman Nərimanov da milli yönümlü kommunistlərin görkəmli nümayəndələrindən idi, lakin 1923-cü ildə o, nüfuzdan düşdü tərəfdarları isə təqibə məruz qaldılar. Yusif Qasımov un xatirələrinə görə 1920-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycana rəhbərlik uğrunda iki qrup arasında mübarizə başlandı. Bir tərəfdən Ruhulla Axundov, Həbib Cəbiyev, Hüseyn Rəhmanov, Müzəffər Nərimanov, Q. Fərəczadə digər tərəfdə isə Qəzənfər Musabəyov, Sultanməcid Əfəndiyev, M. Qarayev və Yusif Qasımov.

Sergey Kirov öldürüldükdən sonra 1926-cı ildən 1929-cu ilə qədər Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi vəzifəsinin icrası Əliheydər Qarayev, Hüseynbala Ağaverdiyev (1927-ci ildən onun vəzifəsini Yusif Qasımov icra edirdi), Levon Mirzoyandan ibarət katibliyə həvalə edilmişdi. Azərbaycandakı partiya rəhbərliyinin özbaşınalığı, qohumbazlığı haqqında məlumatlandırılan Stalin 1929-cu ildə partiya rəhbərliyinin təmizlənməsinə başladı. Əliheydər Qarayev, Levon Mirzoyan, Yusif Qasımov və digərləri öz vəzifələrindən qovuldular. 1929-cu ilin sentyabr ayından 1930-cu ilin fevral ayınadək Azərbaycanda idarəetmə səlahiyyəti olan rəhbərlik mövcud deyildi. Bakıdakı aparıcı hümmətçiləri aradan götürdükdən sonra Stalin Levon Mirzoyan və Əliheydər Qarayevin tərəfdarı olub bundan istifadə edən rayon komitələrinin katiblərinin dəyişdirilməsinə başlayır. Bu üsulla azərbaycanlı partiya rəhbərlərinin qarışdırılması nəticəsində qarışıq şəxsi əlaqələr şəbəkəsi dağıdıldı. Azərbaycanın növbəti partiya təşkilatlarının rəhbərləri Nikolay Gikalo və Vladimir Polonskinin də dövründə partiya daxili intriqa və çəkişmələr davam edirdi. Nəticədə Stalin 1933-cü ildə Vladimir Polonskinin yerinə Azərbaycana rəhbərlik etmək üçün Mircəfər Bağırovu təyin etdi. Bununla da Bağırovun 20 illik hakimiyyət dövrü başlandı.

1 dekabr 1934-cü ildə Leninqradda yerləşən Smolnı sarayında işsiz Leonid Nikolayev ÜKP-nın Leninqrad diyar komitəsinin rəhbəri Sergey Kirovu güllələyir. Bu qətl hadisəsi 1920–1930-cu illərin müxalif liderlərinin aradan götürülməsi üçün istifadə olundu. Stalin qətldə Qriqoriy Zinovyev və Lev Kamenevi günahlandırdı. XDİK-dan olan etirazlara baxmayaraq o bu qətldə "Zinovyev izi"-nin araşdırılmasını göstəriş verdi.

Azərbaycandakı repressiv kampaniya Kirovun öldürülməsinin ilk aylarında hələ ciddi miqyaslara çatmamışdı, lakin bəzi tədbirlər görülmüşdü. Azərbaycan SSR MK-nin təklifi ilə, Siyasi büro "87 qolçomaq, islahedilməz antisovet elementlərin, keçmişdə böyük kapitalist müəssisələrin rəhbərləri olan, ittifaqın digər bölgələrində qaçıb gələn qolçomaq ailələrinin Azərbaycan SSR ərazisindən inzibati qaydada əmlaklarının müsadirəsi ilə bərabər özlərinin də həbs düşərgələrinə sürgün edilməsi" haqqında qərar qəbul etdi.

1936-cı ilin yazında Bakıda humanitar elmlər sahəsində işləyən bir qrup keçmiş trotskiçilər həbs olundular. Sonra isə "millətçilər" həbslərə məruz qaldılar. İlk olaraq o dövrdə respublika rəhbəri olan Mircəfər Bağırovla düşmən münasibətlərində olan alban əsilli publisist Əhməd Triniç həbs olundu. Bağırov həmin ilin aprelində Azərbaycan SSR Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Bürosunun iclasında 1918-ci ildə guya ki Triniçin müsavat parlamentinin müdafiəsinə üçün etdiyi xahişi özündə əks etdirən tapılmış və ya uydurulmuş məktubu oxudu. Nəticədə Triniçi partiyadan kənarlaşdırıb həbs etdilər, istintaq zamanı isə o düymə udaraq özünü öldürdü. Ancaq Azərbaycandakı ilk güclü həbslər dalğası payızda baş verdi və əsasən bolşevik partiyası daxilindəki müxaliflərə neobolşevik partiyalarının üzvlərinə və Stalin hakimiyyətinə qeyri-loyal münasibətdə şübhəli bilinən şəxslərə toxundu.

Noyabr ayında trotskiçilikdə, müsavatçılıqda və casusluqda ittiham olunan onlarla görkəmli kommunist XDİK tərəfindən həbs olundu. Hətta Bağırovun şəxsi katibi da "Müsavat agenti", "terrorist" kimi həbs olundu. Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru Balabəy Həsənbəyov, Azərnəşrin direktoru İbrahim Eminbəyli, tanınmış etnoloq, professorlar və Nikolayev, Ali məhkəmənin üzvü , Mübariz Allahsızlar İttifaqı-nın sədri ədib Vəli Xuluflu partiyadan qovularaq həbs olundular. İlin sonunda Bağırov Stalinə yazırdı ki:

Bu dövrdə kəndlilər arasında "üsyançı" qruplar aşkara çıxdılar, misal üçün Əli Bayramlı rayonunun kəndlərində. Əks inqilabi çevriliş hazrılamaqda günahlandırılan Əli Bayramlının bütün kişi əhalisi repressiyalara məruz qalmışdır.

Dekabrda repressiyalara artıq rayon rəhbərləri də məruz qaldılar. XDİK Naxçıvanda bütün partiya rəhbərliyini həbs etdi, Naxçıvanın partiya bölgə komitəsinin birinci katibi Mehdi Mehdiyev isə məhkəmə qarşısına çıxarıldı və "düşmən və cinayətkar elementlərlə əlaqələr" ittihamı ilə edam edildi. Əli Bayramlı, Göyçay, Qazax, Qasım İsmayılov, Qonaqkənd, Lənkəran, Noraşen, Samux, Suraxanı və Şamxor rayonlarının katibləri də onun ardınca repressiyaya məruz qaldılar.

1937-ci ilin əvvəlində bir qrup partiya rəhbərləri və sovet işçiləri siyasi xarakterli cinayət məsuliyyətinə cəlb olundular. Həbs olunanlar arasında Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin və Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası keçmiş katibi Ruhulla Axundov da var idi.

  Əsas məqalə: Böyük təmizləmə

23 fevral – 3 mart 1937-ci ildə Moskvada keçirilmiş ÜKP MK-nin qurultayında Stalin öz "Sosializm quruculuğu yolunda sinfi mübarizəni kəskinləşdirmək" doktrinasını təkrar edərək "Partiya işindəki çatışmazlıqlar və trotskiçilərlə, ikiüzlülərin aradan qaldırılması barədə" məruzə ilə çıxış edir. Bundan sonra isə kütləvi repressiyalara start verilir. Bu plenumda Mir Cəfər Bağırov da iştirak edirdi.

19 martda Bakıya qayıdan Bağırov Azərbaycan Kommunist Partiyası MK-nin VI qurultayını çağıraraq Moskva qurultayı barədə nümayəndələri məlumatlandırır. Bağırov öz çıxışında ölkədəki cəhalət və savadsızlığa diqqət çəkərək buna səbəb kimi əks inqilabçıların trotskiçilərin fəaliyyətini göstərirdi. O öz çıxışını bütün partiya rəhbərliyini məhv etməklə hədələyərək sona çatdırdı. Qurultayda Mərkəzi Komitənin sıralarından Dövlət Plan Komitəsinin sədri , Məmməd Cuvarlinski, Muxtar Hacıyev, M. Məmmədov, A. Peterson, Mehdi Mehdiyev, H. Hüseynov, L. Rəsulov, Qureviç, B. Pirverdiyev və MK üzvlüyünə namizədlər M. Naibov, K. Bağırbəyov və L. Meşeryakov kimi şəxslər çıxarıldılar. Mərkəzi Komitənin sıralarından çıxarılanlardan yalnız M. Naibov partiyadan xaric edildi.

21 mart tarixində AKP Bakı komitəsinin iclasında Bağırov rəhbərin öz tabelilərinə cavabdehlikləri barədə çıxış etdi. Öz çıxışında o deyirdi:

Zala müraciət edərək Bağırov xalq kənd təsərrüfatı komissarı Heydər Vəzirova toxunaraq deyir:

Sonradan isə o xalq maarif komissarı Müseyib Şahbazova və Azərbaycan SSRİ MİK-nin sədri Sultan Məcid Əfəndiyevə hücum çəkərək sonda bunları dedi:

1937-ci il iyulun 2-də ÜKP MK-nın Siyasi Bürosu "antisovet elementləri barədə" P51/94 saylı qərar qəbul edib. Stalinin özünün yazdığı göstəriş baş verən hadisələrin Stalinin öz təşəbbüsü olduğuna sübutdur:

3 iyul tarixində ÜKP(b) MK-nin siyasi bürosu bütün vilayət, diyar komitələrinin və respublikaların kommunist partiyalarının Mərkəzi Komitə katiblərinə teleqramlar yolladılar. 9 iyul tarixində Mircəfər Bağırov Moskvaya içində repressiyaya məruz qalmalı şəxslərin sayı və onlar haqqında hansı tədbirlərin görülməsi barədə sual olan şifrəli teleqram yolladı. Şifrəli teleqramda həm də bir sıra cinayətkar qrupların üzvü olan şəxslərin ailə üzvlərinin də sürgün edilməsi və əhalinin digər qrupları haqqında olan işlərin də baxılması üçün XDİK üçlüklərinə həvalə edilməsi istənilirdi. Bağırov Azərbaycandakı üçlüyün heyətinə Yuvelian Sumbatov, Teymur Quliyev və Cahangir Axundzadənin təsdiq olunmasını təklif edirdi. Növbəti gün ÜKP(b) MK-nin siyasi bürosu tərəfindən üçlüklərin heyətinin müəyyən edilməsi, eləcə də repressiyaya məruz qalacaq şəxslərin say limiti ilə bağlı qətnamə çıxarıldı. Qətnamənin Azərbaycanla bağlı hissəsində yazılmışdı:

14 iyul tarixində ÜKP(b) MK-nin Siyasi Bürosu "Şərq respublikalarının sərhəd xətti" haqqında qərar verdi. Qərarda "İran və Əfqanıstanla dövlət sərhəddinin mühafizəsini gücləndirmək məqsədilə" bəzi respublikalarda sərhəd xətlərinin yaradılması nəzərdə tutulurdu. Bu xəttə Azərbaycanda Naxçıvan MSSR-nin bütün rayonları, Astara, Astraxanbazar, Biləsuvar, Cəbrayıl, Zəngilan, Zuvand, Qaradonlu, Qaryagin, Lənkəran və Masallı rayonları daxil oldular. Bütün bu rayonlardan "etibarsız elementlərin" sürgün edilməsi XDİK-na tapşırıldı. Sərhəd zonalarında xüsusi yaşayış və hərəkət rejimi müəyyən edildi, xarici vətəndaşların burada yerləşmələri isə ancaq SSRİ hökumətinin icazəsilə mümkün idi. SSRİ Xalq Xarici İşlər Komissarlığına İranla SSRİ arasında mövcud olan "sərhədyanı bölgələrin sakinləri üçün sadələşdirilmiş sərhəd keçidi" haqqında imzalanmış konvensiyanın ləğvi haqqında məlumat vermək tapşırılmışdı.

ÜKP(b) MK-nin Siyasi Bürosunun 2 iyul tarixində verdiyi qərar XDİK-nın 30 iyulda verdiyi 00447 nömrəli "keçmiş qolçomaqların cinayətkarların və digər antisovet elementlərin repressiyası əməliyyatı" haqqında əmrinə əsasən icra edildi. Bu əmr növbəti gün ÜKP(b) MK-nin Siyasi Bürosu tərəfindən təsdiqləndi. Əmrə əsasən repressiyaya məruz qalacaq şəxslərə bunlar aid idi:

• Cəzasını çəkib geri dönmüş və ya həbs, əmək düşərgələrindən qaçmış keçmiş qolçomaqlar, qolçomaqların bir sinif kimi ləğv edilməsi siyasətindən gizlənən və antisovet əməllərə qoşulan qolçomaqlar.
• Keçmiş qolçomaqlar və üsyançı, faşist, terorrçu, cinayətkar qrupların üzvləri olan sosial təhlükəli elementlər.
• Antisovet partiyaların üzvləri olanlar (eserlər, gürcü menşeviklər, müsavatçılar, ittihadçılar və daşnaklar), remiqrantlar, repressiyalardan gizlənənlər, həbs olunduqları yerdən qaçıb aktiv antisovet fəaliyyəti göstərənlər.
• Kazak və ağ qvardiyaçı təşkilatların üzvləri.
• Həbsxanalarda, düşərgələrdə, əmək düşərgələrində koloniyalarda saxlanılan daha az aktiv olan keçmiş qolçomaqlardan olan antisovet elementləri, cəzalandırılanlar, cinayətkarlar, ağ qvardiyaçılar, fəal sektantlar, kilsə xadimləri və digərləri.
• Həbsdə olan, lakin şəxsi işlərinə məhkəmə tərəfindən hələ baxılmayan canilər, eləcə də cinayətkarlar.
• Saxlanma və əmək düşərgələrində saxlanılan və orada cinayətkar fəaliyyət göstərən canilər.

Üçlüklərin yaradılması ilə 1938-ci ilin payızına qədər Azərbaycandakı repressiyalar pik həddə çatdı. Milliyətində asılı olmayaraq insanlar repressiyalara məruz qalırdılar. 1937-ci ildə Azərbaycanda 57 zavod və istehsal müəssisələrinin direktoru, 95 mühəndis, 207 sovet və həmkarlar ittifaqı işçisi, 8 professor həbsə məruz qaldı. Demək olar ki onların hamısı məhv olundu. 1937-ci ildə yalnız üçlük tərəfindən siyasi cinayətlərə görə 2792 nəfər güllələnməyə 4425 nəfər isə uzun müddətli azadlıqdan məhrumetmə cəzalarına məhkum edildi.

Repressiyaya məruz qalanların arasında azərbaycanlılarla yanaşı ruslar, ermənilər, yəhudilər və digər millətlərin nümayəndələri də var idi. Beləliklə Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin əsasən rus, yəhudi erməni və bir neçə azərbaycanlıdan ibarət yüzlərlə işçisi əks-inqilabi fəaliyyətdə günahlandırılaraq məsuliyyətə cəlb olundular.

Azərbaycan SSR-nin prokuroru Adil Babayev 1955-ci ildə Azərbaycan Kommunist Partiyasının MK-nin birinci katibi İmam Mustafayevə təqdim etdiyi arayışda həmin dövrü belə təsvir edirdi:

1936-cı ildən etibarən Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordusunun sıralarında həbslər başlandı. 11 iyun 1937-ci ildə SSRİ Ali məhkəməsinin iştirakı ilə Xüsusi məhkəmə qarşısına marşal Mixail Tuxaçevski və daha yeddi nəfər (İona Yakir, İorenim Uboreviç, Robert Eydeman, Boris Feldman, Avqust Kork, Vitali Primakov, Vitovt Putna) çıxarıldı. İddiaya görə bütün təqsirləndirilən şəxslər abtisovet trotskiçi hərbi təşkilatın üzvləri olublar və Lev Trotski, onun oğlu Lev Sedov, 1937-ci ilin yanvarında məhkum edilmiş Georgi Pyatakov və Leonid Serebryakov, o vaxta qədər həbs olunmuş Nikolay Buxarin və Aleksey Rıkov eləcə də Almaniya Baş qərargahı ilə əlaqəli olublar. Təşkilatın hədəfi SSRİ-nın Almaniya və Polşa qarşısında məğlubiyyəti vəziyyətində hakimiyyəti ələ keçirmək olub.

Qırmızı Ordunun rəhbər heyətinə qarşı başlamış "hərbi-faşist işbirliyində" iştirak etmə ittihamı mütəffiq respublikalardan da yan keçmədi. 16 iyul 1937-ci ildə Mir Cəfər Bağırov 77-ci azərbaycan dağ-atıcı diviziyasının komandiri Q. M. Vəzirovun və diviziyanın siyasi şöbəsinin rəhbəri D. A. Əliyevin də üzvü olduğu əks-inqilabi təşkilatın "ifşa" olunduğu haqqında məlumat verir. Onlar həm də "millətçi" təşkilatın üzvü idilər Diviziya komandiri Q. Vəzirov 29 iyulda XDİK tərəfindən həbs olunaraq hərbi qiyama cəhddə təqsirləndirilərək güllələndi. Azərbaycan diviziyasının briqada komandiri Cəmşid Naxçıvanski, Həsən Rəhmanov, briqada komissarı Cabbar Əliyev kimi hərbçiləri də repressiya qurbanı oldular. Diviziya komandiri vəzifəsini müvəqqəti icra etmək üçün təyin olunmuş polkovnik A. Abbasov və diviziyanın hərbi komissarı A. Dadaşov 7 avqustda Zaqafqaziya hərbi dairəsinin komandanı bir sıra komandirlərin vəzifədən azad edilmələri barədə məruzə etdilər. Sonrakı günlər ərzində A. Dadaşov bir sıra şəxslərin də vəzifələrindən azad olunmaları barədə məlumat verir ancaq 11 avqust teleqramında o A. M. Abbasovun həbsi haqqında məlumat verərək yazır:

Polkovnik A. Abbasovu əks-inqilabi fəaliyyətdə ittiham etdilər. 1938-ci ilin aprelində XDİK-in xüsusi iclası onu 8 il islah-əmək düşərgəsinə məhkum etdi, lakin 1941-ci ilin sentyabrında SSRİ XDİK Ali Hərbi Tribunalı ona RSFSR Cinayət Məcəlləsinin 58–2, 58–8, 58–10, 58–11 maddələrinə əsasən ölüm hökmü verdi. 77-ci diviziyada olan həbslər haqqında 1937-ci ilin payızına qədər teleqramlar daxil olmağa davam edirdi. 1937-ci il ərzində Azərbaycanda 110 hərbi qulluqçu həbsə məruz qalmışdı.

Qırmızı orduda repressiyaların olması komandirlər və siyasi işçiləri qorxuya salmışdı bu isə öz növbəsində yeni donosların yazılmasına və həbslərə səbəb oldu. Repressiyalara məruz qalmış komandirlərin yerinə cavan kadrlar gəlirdi onların isə ixtisaslaşmaları və təcrübələri ən azından böyük hərbi birləşmələri idarə etməyə çatmırdı. Komanda idarə heyətinin fövqəladə yerdəyişməsi daimi vəzifə dəyişikliyi və vəzifə artımı yaradırdı bu da öz növbəsində hərbi sahəyə mənfi təsir edirdi. Vəzifədə olanlar bu vəzifələrə müvəqqəti gözlə baxdıqları üçün çox vaxt məsuliyyətdən qaçırdılar. Məhz buna görə də Qırmızı Ordunun o cümlədən də qafqaz milli diviziyalarının döyüş hazırlığı 1937–1938-ci illər ərzində birdən birə düşdü. 1937-ci ilin noyabr ayında Hərbi Şura tərəfindən Zaqafqaziya hərbi dairəsinin hərbi hazırlığı qənaətbəxş sayılmırdı. Zaqafqaziya hərbi dairəsinin komandanı Kuybışev buna represiyaların səbəb olduğunu bildirmişdi. Əgər Azərbaycan diviziyasından danışsaq onu idarəetmə təcrübəsi olmayan mayor idarə edirdi.

Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordusunun milli hərbi hissələri, birləşmələri, hərbi məktəbləri ÜKP(b) MK SSRİ Xalq Komissarlar Sovetinin 7 mart 1938-ci il qərarına əsasən yenidən formalaşdırılaraq birbaşa mərkəzə tabe edildi. Rizvan Zeynalova görə Stalin dövründə bu qərarla ölkəni inzibati amirlik sistemi ilə idarə etmək yanlış qərar idi. Bunun nəticəsində silahlı qüvvələr Almaniyanın SSRİ-na hücumu zamanı zəifləmişdilər.

Alman tarixçi Yorq Baberovskinin qiymətləndirməsinə görə " 1937-ci il yayın əvvəlindən 1938-ci ilin payızına qədər Azərbaycan faktiki olaraq idarəetməsiz qalmışdır". Təkcə 1937-ci ildə 22 xalq komissarı, 49 rayon komitəsi katibi, 29 rayon icraiyyə komitəsinin sədri həbs olunmuşdu;. 18 xalq komissarı və bütün rayon komitəsi katibləri 1937-il ərzində öldülər. Əkinçilik, maarif və ədliyyə xalq komissarları ilə birgə onların müavinləri və demək olar ki bütün əməkdaşları repressiya qurbanı oldular.

Bir sıra partiya və dövlət xadimlərinin həbsinə səbəb onlara qarşı yazılan ərizələr olurdu. Ölüm hökmü alan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin rəisi İvan Menyaylov ziyankarlıq fəaliyyətində əlbir olduğu 138 nəfərin adını qeyd edir. Onların arasında Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin siyasi şöbəsinin keçmiş rəisi o dövrdə artıq Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci katibi eyni zamanda Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri olan Hüseyn Rəhmanovun qardaşı Həsən Rəhmanovun da adı çəkilirdi. E. İsmayılov güman edir ki bununla əlaqədar Bağırov Stalinə Həsən Rəhmanovun vəzifədən çıxarılması və eləcə də onun qardaşının ölkə rəhbərliyində qalmasının yolverilməz olduğu ilə bağlı müraciət edir. 26 sentyabr 1937-ci ildə Stalin Azərbaycan KP MK-nə şifrələnmiş teleqram yollayır. Teleqramda deyilir:

Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin bütün rəhbər heyəti repressiyaya məruz qalıb. Həbs olunmuş Mardakert rayon partiya komitəsinin katibi O. Kotanjyan onu millətçi erməni təşkilatına cəlb edənlər arasında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin birinci katibi Poqosovun da adını qeyd etmişdir. 1937-ci ilin oktyabr ayında Azərbayca SSR Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin plennumunda sonuncu MK sıralarından qovularaq digər partiya işçisi olan ermənilərlə birgə mühakimə edilmişdir.

Azərbaycanın xalq hakimlərinin hər beşindən dördü həbs edilmişdi, demək olar ki bütün prokurorluq aparatı qansız qalmışdı. Kirovabad partiya təşkilatının birinci katibi Mustafayevin məhkəmə və prokurorluq orqanlarının kolxozlardakı cinayətkar elementlərlə mübarizədə yetəri qədər qətiyyətli olmamaları ilə bağlı bəyanatından sonra 1937-ci ilin yazında Kirovabad rayonunun demək olar ki bütün hakim və prokurorları həbs edildilər. Baberovskinin yazdığına görə:

Repressiyalar həm də Bağırova öz siyasi rəqiblərini məhv etmək üçün ideal şərait yaratmışdı. O da öz növbəsində bu şəraitdən istifadə edirdi. 1937-ci ilin may iyun aylarında olan məlumatlara görə bəzi azərbaycanlı kommunistlərin (xalq maarif komissarı M. Cuvarlinski, H. Sultanov) Mir Cəfər Bağırovla bağlı Moskvaya şikayət cəhdləri qeydə alınıb. Bu cəhdlər onların özləri üçün faciəvi sonlandı. Məmməd Cuvarlinski Azərbaycan SSR-nin maarif komissarı AZK(b)P Nuxa (Şəki) Komitəsinin birinci katibi vəzifəsində çalışmışdı. AZK(b)P MK-nin üzvü idi. M. Bağırov 1937-ci ildə Azərbaycan SSR Sovetlər qurultayında partiya qrupundan çıxış edərək Azərbaycan SSR Konstitutisiyasında düzəlişlər edən Cuvarlinskini millətçi adlandırmışdı. Martın 17-də MK-nin bürosu, 19-da isə plenumu Mir Cəfər Bağırovun təklifi ilə Məmməd Cuvarlinskini MK-nın bürosundan, 29-da isə partiya işindən xaric etdilər. M. Cuvarlinski Moskvaya şikayət üçün yollandı. M. Bağırov onu qabaqlayıb həbs etdirdi. Məmməd Cuvarlinski 13 oktyabr 1937-ci ildə güllələndi.

Repressiyya məruz qalanlar arasında Çingiz İldırım da oldu. Keçmişdə o AXC-nin Hərbi Dəniz Donanmasına rəhbəri olaraq 1920-ci il aprel işğalında əsas rol oynayan fiqurlardan olmuşdu. Böyük Terror zamanı Krivoy Roq şəhərində zavod direktoru olan Çingiz İldırımı "bəy oğlu" kimi həbs edərək Bakıya gətirib işgəncələr verdilər daha sonra isə Moskvaya yollayıb orda güllələdilər. Onun ardınca Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının keçmiş sədri Eyyub Xanbudaqovu 1924-cü ildə etdiyi millətçi çıxışlarını yada salaraq həbs etdilər. 1937-ci ilin 23 iyul tarixində SSRİ XDİK-nın xüsusi iclasında 5 il azadlıqdan məhrum edilən E. Xanbudaqov SSRİ Ali Məhkəməsinin hərbi kollegiyasının səyyar iclasının 12 oktyabr 1937-ci il tarixli qərarı ilə ölüm hökmünə məhkum edilmişdir. SSRİ Ali Məhkəməsinin 1957-ci il 26 dekabr tarixli qərarına əsasən E. Xanbudaqova bəraət verilmişdir. Xanbudaqova qarşı Həmid Sultanov ifadə vermişdi. 1937-ci ilin noyabrında üçlük partiya veteranı (1907-ci ildən partiya üzvü olan) Əmək Qəhrəmanı Sumbat Fətəlizadəni 8 il müddətinə əmək düşərgəsinə məhkum etdi. Sumbat Fətəlizadə düşərgədə dünyasını dəyişdi.

Azərbaycan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarı eləcə də Azərbaycan XDİK üçlüyünün üzvü Mixail Rayev-Kaminski 1938-ci ildə Bağırovun otağında olarkən həbs edilir. Müstəntiq Pavel Xentovun ifadələrinə əsasən o həbs edilənlərin döyülməsində iştirak edirdi. Mixail Rayev-Kaminski 1939-cu ildə güllələnib, bəraət almayıb. Həbsdən yayınmaq üçün bəzi kommunistlər ya dəli olurdular ya da özlərini öldürürdülər. Belə Azneft rəhbəri olan R. İ. Qulbis 1937-ci ilin yayında Bakı vağzalında tezliklə həbs olunacağını bildikdən sonra özünü qatar altına atır.

Repressiyalar Azərbaycan SSR Kommunist partiyasını orta sinifsiz qoyub partiya rəhbərliyinin əksəriyyətini məhv etdi.Mir Bəşir Qasımov və Yusif Qasımovdan başqa bütün Hümmət üzvləri repressiya qurbanı oldular adları çəkilənlər isə həbs edildilər. Kommunist elitasının "köhnə qvardiyası" məhv edildi.Dadaş Bünyadzadə,Sultanməcid Əfəndiyev,Həmid Sultanov, onun həyat yoldaşı Ayna Sultanova,Teymur Əliyev,Ruhulla Axundov,Hüseyn Rəhmanov, Çingiz İldırım, Mirzə Davud Hüseynov,Mustafa Quliyev,Əliheydər Qarayev, Qəzənfər Musabəyov, İsay Dövlətov kimi sosializmin ən parlaq təmsilçiləri repressiya qurbanı oldular.

Baxmayaraq ki Azərbaycan SSR Kommunist partiyasının heyətir öz tarixi boyunca dəfələrlə azalıb çoxalsa da Böyük Terror vaxtı partiya üzvlərinin sayı azaldı (qeyd edək ki azalmaya səbəb təkcə edamlar və həbslər deyildi eləcə də partiya sıralarından xaric etmə və başqa səbəblər də var idi). Böyük Terrordan qabaq 1 yanvar 1937-ci ildə Azərbaycan Kommunist partiyasının üzvləri və namizədlərinin ümumi sayı 47.194 nəfər idi, lakin 1 yanvar 1938-ci ildə bu say 45.331 nəfərə qədər düşdü. 1937-ci ilin may ayında baş tutmuş partiyanın Bakı Komitəsinin konfransından sonra XDİK tərəfindən 1938-ci il ərzində Bakı şəhər komitəsinin 36 üzvü və 4 namizədi həbs edilmişdi. Azalmalar Azərbaycan Kommunist Partiyasının qurultayları arasındakı vaxtda da müşahidə edilir. Azərbaycan Kommunist Partiyasının 1937-ci il 3 – 9 iyul tarixlərində keçirilmiş 13-cü qurultayında 34.211 nəfər üzv 12.906 nəfər namizəd (ümumi 47.117 nəfər) var idisə bir il sonra 1938-ci ilin 7 – 14 iyul tarixlərində keçirilmiş 14-cü qurultayda üzvlərin sayı 32.135-ə, namizədlərin sayı isə 12.494 (ümumi 44.629 nəfər) nəfərə düşmüşdü, lakin Böyük Terrordan sonra AKP-nın üzvlərinin sayı birdən birə artmağa başlayır. 25 fevral – 1 mart 1939-cu ildə AKP-nın 15-ci qurultayında partiya üzvlərinin sayı artıq 56.548 nəfər idi.

27 oktyabr 1937-ci ildə 2 noyabra qədər davam edən "" üzrə dinləmələr başladı. Bu prosesdə əsas ittiham olunan Həmid Sultanov oldu. Həmid Sultanov görkəmli Azərbaycan inqilabçısı idi öz dövründə o Hümmət təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin üzvü, Naxçıvan ASSR-nin Daxili işlər üzrə xalq kommisarı olmuşdur. Onun həyat yoldaşı Azərbaycanın ilk inqilabçı qadınlarından olan Ədliyyə Xalq Kommisarı Ayna Sultanova idi. Ayna Sultanovanın qardaşı Qəzənfər Musabəyov isə öz dövründə respublikanın idarəçiliyində və Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası Xalq Komissarları Sovetinin Sədri vəzifələrində işləmişdir.

Həmid Sultanovla yanaşı müttəhimlər kürsüsündə 13 nəfər də var idi bunlar: Şamaxı rayon Kommunist partiyasının birinci katibi , Şamaxı İcraiyyə Komitəsinin keçmiş sədri İsrafil İbrahimov, Şamaxı rayon Kommunist partiyasının ikinci katibi Aram Avalov, rayonun prokuroru , Şamaxı şərab sovxozunun direktoru , rayon torpaq şöbəsinin müdiri Georgi Yurxanov, rayonun baş baytarı Ağalar Kələntərov, yol şöbəsinin müdiri Məmməd Mirzə Heybalıyev, kalxoz sədri Mirəli Tanrıverdiyev, kolxozun anbardarı Sirac Cəbiyev, kolxozun partiya komitəsinin katibi Əli Sadıqov, kənd sovetinin sədri Babalı Bəkirov və kənd sakini Məmməd Hüseynov idi.

Həmid Sultanov boynuna alır ki o Ruhulla Axundov, S. M. Əfəndiyev, Q. Musabəyov, Q. Vəzirov, D. Bünyadzadə, Q. Səfərov və E. Xanbudaqovla birlikdə "əksinqilabi millətçi mərkəzin üzvü olub və mərkəzin yaradılma məqsədi burada sovet hökumətini yıxıb Azərbaycan SSR-ı SSRİ-dan ayırmaq və kapitalist mülkiyyəti bərpa etməkdir. Mərkəz partiya rəhbərlərinə, hakimiyyətə qarşı terror aktları, xalq təsərrüfatında ziyanvericilik və casusluq etməyə hazırlıqlar görürdü." Bu mərkəzin rəhbəri kimi Axundov görülən işlərin icraçıları isə Şamaxı rayon rəhbərləri göstərilirdi. Digər ittiham olunanlar da eyni ifadələri verdilər.

Məhkəmə 9 nəfəri Həmid Sultanovu,,İsrafil İbrahimovu,, Aram Avalovu, Georgi Yurxanovu,, Ağalar Kələntərovu və Məmməd Hüseynovu ölüm hökmünə məhkum etdi. Digərləri isə 8–20 il arası əmək düşərgələrinə sürgün olundular. Həmçinin qeyd edək ki Həmid Sultanovun silahdaşlarından sağ qalan olmadı.

Əliheydər Qarayev rejimin və partiyanın görkəmli xadimi idi. Keçmişdə Əliheydər Qarayev "Hümmət"-in menşevik sonradan isə bolşevik qanadına mənsub idi. Menşevik Gürcüstan parlamentinin və eləcə də Müsavat parlamentinin də üzvü olmuşdur. Sonradan o Azərbaycan SSR-da Ədliyyə və Əmək komissarlıqlarına sonradan isə Xalq Hərbi Dəniz İşləri komissarlığına rəhbərlik etmişdir. Eyni zamanda o Azərbaycan SSR Müvəqqəti İnqilab Komitəsinin də üzvü olmuşdur. 1920-ci illərin sonuna qədər o Azərbaycan Kommunist Partiyasında və eləcə də Sovet İttifaqında Cənubi Qafqazda aparıcı vəzifələri tutmuşdur. Bir müddət Qırmızı Professura İnstitutunda Tarix şöbəsinin gecə növbəsi üzrə direktoru, Kominternin şərq şöbəsinin rəhbəri olaraq fəaliyyət göstərmişdir.

1928–1929-cu illərdə respublika Mərkəzi Komitəsinin katibi olarkən o, Mir Cəfər Bağırovun partiyaya zidd hərəkətlərinin qarşısını almağa cəhd edərək sonuncunun hərəkətləri ilə bağlı dəfələrlə AKP MK-nın rəyasət heyətinin və Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin qarşısında bu mövzunu qaldırmışdı. Öz növbəsində Mir Cəfər Bağırov da Əliheydər Qarayev haqqında surətini Beriyaya yollamaqla ərizələr yazırdı.

1936-cı ildə "Партработник Закавказья" jurnalında Əliheydər Qarayevin 1926-cı ildə çap olunmuş "Yaxın keçmişdən" kitabı haqqında mənfi rəylərin yazılmasından istifadə edərək M. C. Bağırov Yejova Qarayevin məsuliyyətə cəlb olunması ilə bağlı müraciət edir. Bundan başqa Azərbaycanın rəhbəri Ə. Qarayevin menşevik təşkilatına üzv olmasını gizlətdiyini də xəbər vermişdi. Kommunist partiyası kollegiyası bu məsələni 1937-ci ilin 3 fevralında müzakirə etmiş, lakin bu ittihamın doğru olmadığını Qarayevin öz keçmişini gizlətməsinin əsassız olduğuna qərar vermişdir.

Bununla belə bir neçə ay keçdikdən sonra Azərbaycan SSR XDİK-nın təklifi ilə Ə. Qarayev həyat yoldaşı ilə birgə Moskvada həbs edilərək Bakıya gətirildi. Onu öz menşevik keçmişini gizlətməkdən tutmuş əks-inqilabi millətçi təşkilata rəhbərlik etməsinə qədər fərqli ittihamlarla günahlandırırdılar. Ə. Qarayev həm də Azərbaycan SSR-nın SSRİ-dan ayrılmasının təşəbbüskarı olmaqda, ziyankarlıqda, dövlətə və xüsusən də M. C. Bağırova qarşı diversiya və terror hazırlığında təqsirləndirilirdi. Ə. Qarayev özü ilə birgə M. Oraxelaşvili, R. Axundov və digərlərini də təqsirləndirdi, lakin tezliklə öz ifadələrini geri götürərək məhkəmədə onları uydurma adlandırdı. 21 aprel 1938-ci ildə Əliheydər Qarayevi güllələnməyə məhkum etdilər.

Repressiyalar Qarayev ailəsi üçün faciəyə çevrildi. Ə. Qarayevin həyat yoldaşı Xavər Şabanova-Qarayeva ancaq 1954-cü ildə bəraət qazanaraq azadlığa çıxır. Qardaşı Əlövsət Qarayev Uzaq şərqə qaçır ölümündən bir müddət əvvəl öz xatirələrini yazıb miras qoyur. "Bakinski raboçi" qazetinin nömrələrinin birində onun bu sətirləri yer alır: "Qarayevlər ailəsinin 11 üzvündən (ana, ata, yeddi qardaş və iki bacı) ancaq iki qardaş sağ qalıb, digərləri ya məhv ediliblər ya ölüblər ya da dünyadan əlil olaraq köçüblər. Onların qalıqları böyük ölkənin ərazisinə səpələnib, biz onları yığıb Bakıda basdıra bildik. Anam və atamın qəbrinin yanında qardaşım Əliheydərin simvolik qəbri yerləşir. O qəbirdə onun qalıqları yox ulu babamızın qəbrindən gətirilmiş müqəddəs torpaq basdırılıb". "Vətən xaininin oğlu" damğası SSRİ dövlət mükafatı laureatı geofizik Nazim Qarayevdən də yan keçməyib.

"1938-ci ildə M. C. Bağırovun göstərişi ilə Az. SSR Xalq Komissarları Sovetinin 1-ci müavini Manaf Xəlilov, xalq daxili ticarət komissarı İbrahim Əsədullayev, xalq əkinçilik komissarı Əbülfət Məmmədov, xalq yüngül sənaye komissarı İskəndər Əliyev, xalq rabitə komissarlığının səlahiyyətlisi , Xalq Komissarları Sovetinin məsul işçisi Lyuborski-Novikov həbs edilmişlər. M. C. Bağırovla əlbir olanlar onlara qarşı "ehtiyatda olan sağ-trotskiçi mərkəzinin əks-inqilabi milliyyətçi təşkilatının" rəhbərləri olduqları haqqında saxtalaşdırılmış ittiham irəli sürmüşlər. Bağırovun əlaltıları bu şəxslərə qarşı işgəncələr və zorakılıq işlədəndən sonra, onlar çoxlu sayda başqa təqsirsiz insan haqqında saxta ifadələr verməyə məcbur edilmişlər". Lyuborski-Novikov istisna olmaqla məhbusların hamısı SSRİ Ali Sovetinin (millətlər palatası) 1-ci çağırış deputatları idilər. 1939-cu ildə, istintaqın nisbətən mülayimləşməsindən sonra məhbusların hamısı öncə işgəncələr altında verdikləri ifadələrdən imtina etmişdilər. Buna görə bu iş üzrə bir neçə dəfə istintaq aparılmış və 1941-ci ildə müəssisələrdə əks-inqilabi məqsədlərlə ziyanvericilik ittihamı ilə onların hamısı uzun müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdirlər. Həbs düşərgələrində Xəlilov, Əsədullayev və Rodionov dünyalarını dəyişmişdirlər. 1955-ci ilin aprel ayında bu iş üzrə keçənlərin hamısı bəraət almışdır. İskəndər Əliyev 18 il həbsdə və Qazaxıstan sürgünündə qaldıqdan sonra 1956 ildə Bakıya qayıdıb aprel ayında keçirilmiş Mir Cəfər Bağırov və onunla əlbir olanların məhkəmə prosesində ittihamın əsas şahidlərindən biri kimi onlara qarşı ifadə vermişdir."Ehtiyatda olan sağ-trotskiçi mərkəzinin əks-inqilabi milliyyətçi təşkilatının" rəhbərlərinin işi, eləcə də onların adları həmin məhkəmənin Mir Cəfər Bağırov və onunla əlbir olanlara çıxartdığı hökmün mətnində yer almışdır.

1920–1930-cu illərdə Bakı bütün türk xalqlarının mədəni həyatının mərkəzi idi. Burada Tatarıstanın, Özbəkistanın, Krımın, Türkiyənin ən görkəmli ziyalıları yaşayıb fəaliyyət göstərirdilər demək olar ki onların əksəriyyəti bu repressiyalar nəticəsində dünyalarını dəyişdilər. Amerikalı tarixçi Tadeuş Svetoxovskinin sözlərinə görə ziyalılar repressiyanın əsas qurbanları idilər. 29 min ziyalı ölüm hökmü almışdı. Svetoxovskinin qeyd etdiyi kimi "tarixi missiya hissli sosial gücü olan ziyalılar varlıqlarını itirmişdilər".

1937–1938-ci illərdə Zaqafqaziyada repressiyadan ən çox əziyyət çəkən Azərbaycan ədəbiyyatı olmuşdur. Repressiyaya məruz qalanlar arasında inqilaba qədər formalaşmış yazıçılar üstünlük təşkil etsələr də onlarla yanaşı sovet dövründə formalaşmış bir qrup yazıçı da repressiyaya məruz qaldı.

Hələ 17 mayda "Kommunist" və "Bakinski raboçi" qazetlərində şairlərdən Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid və eləcə də müsavatçılara pantürklərə millətçilərə aid edilən yazıçılara qarşı məqalələr peyda oldu. 1937-ci ilin 4 iyun gecəsi Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid, Hacı Kərim Sanılı və Atababa Musaxanlı həbs olundular.

"Ədəbiyyat", "Gənc işçi", "Yeni yol" qəzetləri, "Hücum", "İnqilab və mədəniyyət" jurnallarında şair və yazıçıların əleyhinə yazılar çap olunurdu. "Kommunist" qəzetinin 20 iyun 1937-ci il, Bazar № 141 (5069) buraxılışında "Ədəbiyyatda düşmən qalıqları axıradək ifşa edilməli" adlı sifarişli məqalə çap olunur. Məqalədə deyilir:

"Ədəbiyyat" qəzetinin 9 iyun 1937-ci il № 25 (110) buraxılışında Cəfər Xəndanın yazdığı "Sıralarımızı təmizləyəlim" məqaləsində deyilirdi:

Ağahüseyn Rəsulzadənin yazdığı "Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur" məqaləsində deyilir:

Ədəbiyyat qəzetində 1937-ci il 9 iyun tarixində çap olunmuş "Amansız olmalı" adlı məqalənin müəllifi yazırdı:

1940-cı ilin yanvarında bir sıra repressiyaya məruz qalmışların ifadələrinə əsasən Çəmənzəminli ləqəbi ilə tanınan yazıçı Yusif Vəzirov haqqında həbs qərarı çıxdı. Hələ 1937-ci ildə öz "" romanına görə Vəzirov Azərbaycan Yazıçılar İttifaqından kənarlaşdırılaraq bütün tutduğu vəzifələrdən azad edilmişdi. Bununla əlaqədar Vəzirov Ürgənc şəhərinə getməyə məcbur olur. Burada o Müəllimlər İnstitutunda dərs deyir. 1940-cı ildə Vəzirov Ürgənc şəhərində həbs edilərək Bakıya çatdırılır. O əks-inqilabi müsavatçı- millətçi təşkilatda iştiraka görə və pantürk və trotskiçi təbliğat apardığına görə 8 il müddətinə islah əmək düşərgəsinə məhkum edildi. 1943-cü ilin 3 yanvarında Suxobezvodnoe stansiyasında Unjlaq düşərgəsində dünyasını dəyişmişdir.

Yazıçı və ADU-nin keçmiş rektoru Tağı Şahbazi 1937-ci ilin iyulunda həbs olundu. O "əks-inqilabi millətçi təşkilatın üzvü" olmaqda ittiham olunurdu. 2 yanvar 1938-ci ildə Şahbazi ən yüksək cəzaya məhkum edilərək elə həmin gün güllələnmişdir.

Ümumilikdə isə o dövrdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvlərinin, demək olar ki, yarısı repressiyaya məruz qalmışdır. Onların arasında Sultan Məcid Qəniyev,Ömər Faiq Nemanzadə,Məmməd Kazım Ələkbərli,Səid Hüseyn,Əmin Abid və digərləri də var idi.

1937-ci il repressiyaları Mikayıl Müşfiqdən də yan keçmir.NKVD-nin 27 may 1937-ci ildə təhlükəsizlik kapitanı Çinmanın tərtib etdiyi arayışda qeyd olunmuşdu ki, "Mikayıl Müşfiq hal-hazırda "Müsavat gənclər təşkilatı ilə əlaqə saxlayıb, partiya və hökumətin ünvanına böhtanlar deməkdən çəkinmir". Bundan əlavə arayışda Müşfiqin "Azərbaycanın öz azadlığı yoxdur, o, Rusiyanın koloniyasında yaşayır" kimi qızışdırıcı sözləri ilə xalqın arasında narazılıq yaratmaq istəyi iddia olunurdu. Həbs olunmuş müttəhimlərin "könüllü" surətdə yazdığı izahatlar da nəzərə alınmış və müstəntiq tərəfindən hazırlanan həmin arayışa əsasən Mikayıl Müşfiqin adına iyunun 3-də 508 nömrəli order yazılmış, cümə günü, iyun ayının 4-də isə evində həbs edilmişdi.

Mikayıl Müşfiqi həbs edənlər və evində axtarış aparanlar Dövlət Təhlükəsizliyi İdarəsinin əməkdaşları M. Mustafayev, N. Petrunin və MİK-nin (Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi) sədri Şevçenko idi. Axtarış zamanı Türkiyədə nəşr olunmuş 14 kitab, başqa nəşrdən olan 5 kitab, türk dilində 4 müxtəlif jurnal, 6 İran nəşri, 14 foto şəkil, pasport, hərbi bilet, əlyazmalar və digər əşyalar müsadirə olunmuşdu. Əlyazmaların içində Mirzə Qədir Visaqinin şeir divanı, opera librettoları, mənzum nağılları, müşfiqin yüzlərcə şeiri, türk-dram teatrının üçün işlədiyi mənzum dramın əlyazması, məktublar və Dilbər Axundzadənin "Dilbərnamə" yazılmış dəftəri də var idi. Müsadirə olunmuş əşyalar 13 oktyabr 1937-ci ildə yandırılıdı.

Xatirələrə görə o mövcud quruluşu ürəkdən qəbul edirdi. Azərbaycanlı yazıçıların xatirələrinə görə onun "Stalin" adlı əsəri "dövründə Stalin haqqında yazılmış ən güclü şeir idi". Yaroslav Smelyakova görə şair " böhtan donosunun qurbanıdır". Şairin ilk istintaqı 1937-ci il iyun ayının 5-də baş tutdu. İstintaqı aparan 4-cü şöbənin IV bölməsinin əməliyyat müvəkkili serjant Q. B. Platonov olmuşdur. İstintaq protokolunda qeyd olunmuşdur:

Şairdən sorğu zamanı əks-inqilabçı təşkilatın üzvü olduğu və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayandığı barədə soruşulmuşdur, lakin şair əks-inqilabçı millətçi təşkilatın üzvü olmadığını və əks-inqilabi millətçi mövqedə dayanmadığını söyləmişdir.

Həbsdə olarkən şairə işgəncələr verilirdi. Əvvəlcə əl və ayaq dırnaqları çıxardılmışdı. Daha sonra onu quyusu olan xüsusi kamerada iki gün qurşağacan içində siçovullar olan suda saxlayırlar. İki gecə yatmayandan sonra təkadamlıq kamerada yerə şüşə qırıntıları töküb onu ayaqyalın gəzməyə məcbur edirlər. M. Müşfiqə işgəncələr verib onu adamlarla üzləşdirsələr də, şair heç kəsin üzünə durmadı.

İstintaq zamanı Müşfiq məktəbdə müəlliminin əks-inqilabi təsirinə düşdüyünü və millətçi-yazıçılarla dostluq etdiyini deməyə məcbur olur. 1938-ci il 5 yanvar tarixində şairə hökm oxunub və o güllələnib.

Şair, tərcüməçi, AYB-nin üzvü, professor Əhməd Cavad Azərbaycan himninin sözlərinin müəllifidir. Sovet hökuməti qurulduqdan sonra Quba Xalq Maarif şöbəsinin müdiri (1920–1922), Gəncədə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda Azərbaycan və rus dilləri kafedrasında müəllim, dosent, kafedra müdiri (1930–1933), Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının tərcümə şöbəsində redaktor (1934), "Azərbaycanfilm" studiyasında sənədli filmlər şöbəsinin müdiri (1935–1936) kimi fərqli yerlərdə işləmişdir, lakin bu illər ərzində ona qarşı yazılan məqalələr və donoslar onun dəfələrlə həbsinə səbəb olmuşdur. Bir müddət o Müsavat partiyasının üzvü olmuşdur və hətta 1923-cü ildə onu dövlətə qarşı gizli fəaliyyətdə və "Müsavat" partiyasının rəhbərlərindən olan Mirzəbala Məmmədzadənin xaricə qaçırılmasında xüsusi rolunun olmasında ittiham edərək həbs etmişdilər. Sonradan elə həmin ildə deklorasiya altında azad edilmişdir. 1925-ci ildə Ə. Cavad qələmə aldığı "Göy-göl" şeirinə bir qrup həmkarı tərəfindən əks-inqilabi şeir damğası vurulur və bununla da şair həbsxanaya salınır. Damğaya səbəb şairin yazdığı bu misralardır:

Şairi bu bənddə ulduzdan aydan danışıb müsavatçılara ismarış göndərməkdə ittiham edib şeirin tərcüməsini Moskvaya göndərirlər. Şeirdə heç bir siyasi səhvin tapılmadığı barədə Bakı məlumatlandırılır nəticədə yerli idarəetmədə olanlar şairi həbsdən azad etmək məcburiyyətində qalırlar.

1928-ci ildə Türkiyədə müsavatçıların nəşr etdikləri ""ndə onun şeirləri də işıq üzü gördü. Əhməd Cavadın həbsi üçün səbəb axtaran bəzi həmkarları bundan yararlanaraq yorulmaq bilmədən mətbuatda "İstiqlal məcmuəsi"ndə çap olunan şeirlərinə görə onu ittiham etdilər. Cavad isə öz növbəsində "Kommunist" qəzetinin 1929-cu il 31 oktyabr tarixli sayında "Şiddətli protesto edirəm" məqaləsi ilə yazılanlara belə cavab verdi:

Qəzetlərdə verilən imzalı-imzasız məqalələrdə, şeirlərdə Cavad təhqir olunurdu. Müxtəlif zamanlarda ona qarşı "Sonadək ifşa etməli" (Abdulla Faruq), "Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur" (Ağahüseyn Rəsulzadə), "Sıralarımızı təmizləyəlim!" (Cəfər Xəndan), "Təmizliyə başlanmalıdır!" (Məmməd Səid Ordubadi), "Amansız olmalı!" (Mir Cəlal), "Səhvlərimiz haqqında" (Səməd Vurğun), "Sayıqlığın kütləşdiyi yerdə" (Seyfulla Şamilov) adlı məqalələr yazılmışdır.

1937-ci ilin mart ayında Şota Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" əsərinin tərcüməsinə görə ilk mükafata layiq görülməsinə baxmayaraq həmin ilin 4 iyununda həbs edildi. Əhməd Cavadın ilk dindirilməsi DTK-nın IV şöbəsinin rəisi Ağasəlim Atakişiyev tərəfindən 1937-ci il iyun ayının 5-də aparılır. Şairə əks-inqilabi fəaliyyəti, kimlərlə əlbir işlədiyi, Müsavat adlı qanundan kənar partiyanın üzviliyi, hökumət əleyhinə şeirlər yazması və millətçi fəaliyyəti ilə bağlı suallar verilir. Ə. Cavad da öz növbəsində Müsavatın üzvi olduğunu, əks-inqilabi millətçiliyi yaymaqda iştirak etdiyini, lakin 1923-cü ildə həbs olunandan sonra bu işdən əl çəkdiyini bildirmişdi. Ə. Cavad 1937-ci il sentyabr ayının 20-də, üçüncü dindirmə zamanı Birinci Balkan müharibəsində iştirakını təsdiqləmişdir. Onun İran və Türkiyə ilə əlaqələri ilə maraqlanan NKVD müstəntiqinin "Siz xaricdə olmusunuzmu, nə vaxt, harada?" sualına cavab olaraq şair demişdir:

. 1937-ci il sentyabrın 25-də Azərbaycan SSR XDİK DTİ 4-cü şöbəsinin rəisi Sinmanın və İ. P. Klementiçin hazırladığı və Y. D. Sumbatovun təsdiq etdiyi ittiham aktında Ə. Cavadın məsuliyyətə cəlb edilməsinin zərurəti belə "əsaslandırılır":

Beləliklə, SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyasının Səyyar Sessiyası müttəhimi Azərbaycan cinayət məcəlləsinin 69, 70 və 73-cü maddələri ilə ittiham edərək oktyabrın 11-də işə başladı. Məhkəmənin sədri İ. O. Matuleviç, üzvləri İ. M. Zaryanov və C. K. Jiqur idi. İclasda hərbi yuris A. F. Kostyuşko və SSRİ prokurorunun baş köməkçisi N. S. Rovski (Rozovski) iştirak edirdi. Protokolda deyilir:

, lakin məhkəmədə müdafiəçilər, yəni vəkilər və şahidlər iştirak etməmişdilər. 1937-ci ildə şairə qarşı irəli sürülən saxta ittihama əsasən oktyabrın 12-də hökm oxundu. 12 oktyabrda başlanan məhkəmə cəmi 15 dəqiqə davam etdi və oktyabrın 12-dən 13-nə keçən gecə şairi güllələdilər. Həmin gecə Əhməd Cavadla birlikdə görkəmli yazıçı Böyükağa Talıblının da güllələnməsi həyata keçirilir.

Şairin qətl hadisəsini isə "Sərhəd" qəzetinin xüsusi buraxılışı (Bakı, 1999, № 1) belə açıqlayır:

Bəzi mənbələrdə şairin ölümü ilə bağlı fərqli versiyalar mövcuddur. Məsələn, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində Ə. Cavadın da H. Cavid kimi Sibirdə öldüyünü ehtimal etmişdi. Mühacir tədqiqatçı Hüseyn Baykara da Sibir versiyasını əsas götürmüşdü. Şairin ölümü ilə bağlı böyük oğlu Niyazi Axundzadə isə belə söyləmişdi:

Bundan əlavə N. Axundzadə söhbətlərində bildirirdi:

Lakin rəsmi sənədlərdən məlum olur ki, Əhməd Cavad 1937-ci il iyun ayının 4-də həbs edilib, heç yerə sürgün edilmədən həmin ilin oktyabr ayının 12-dən 13-nə keçən gecə Bakıda vəhşicəsinə güllələnib.

Əhməd Cavadın Qubada müəllim işlədiyi dövrdən tanıdığı Hüseyn Musayev (həm də Quba maarif şöbəsində işləyirdi) 1956-cı ildə şairə bəraət qazandırmaq üçün zəmanət verənlərdən biri olmuşdur. Zəmanət verənlər arasında görkəmli rejissor Aleksandr Tuqanov, iqtisadçı alim Hüsü Mamayev, Aktyor Ağahüseyn Cavadov da var idi.

1955-ci ildə SSRİ Ali Məhkəmsinin Hərbi Kollegiyasının nümayəndəsi ədliyyə polkovniki Seninin sədrliyi ilə keçən iclasda Ə. Cavadın cinayət işi ilə əlaqədar qəbul edilmiş 4P-014316 nömrəli xüsusi qərarda cinayət işinin dayandırıldığı qeyd olunurdu. Həmin qərarda cinayət işinin saxtalaşdırıldığı aşkara çıxmış, həmçinin cinayət işindən bir də o aydın olmuşdur ki, şair işgəncə altında ölməyib, o, məhkəmə qərarından sonra güllələnib. (Yaddaşın bərpası, 1999, № 1, səh.16). Beləliklə, 1955-ci ildə şairə bəraət verilir.

Onun həyat yoldaşı Şükriyyə xanım isə "Vətən xaininin ailə üzvü" olduğuna görə Qazaxıstana 8 il müddətində sürgün edilir.

Hüseyn Cavid öz yaradıcılığının ilk on illiyində müasir Azərbaycan romantizminin ən böyük təmsilçisi kimi şöhrət qazanmışdır. F. D. Aşnin, V. M. Alpatov, D. M. Nasilov kimi Rusiya alimləri hesab edirlər ki, Hüseyn Cavid o dövrdə həbs olunmuş yazıçılar arasında ən nüfuzlusudur. 1920-ci illərin qəzetləri onun haqqında yazarkən "Qafqazın ən məşhur və ən şöhrətli şairi", "Azərbaycanın ən qüdrətli şairi" kimi cümlələrdən istifadə edirdilər.

Onun həbsinə səbəb "əks-inqilabi əlaqələr saxlaması", "bir sıra müsavatçılarla müsavatçı söhbətlər aparması", "öz ətrafında millətçi düşüncələrlə köklənmiş cavan şairləri toplayıb müsavatçı ruhda təkmilləşdirməsi" kimi ittihamlar idi. Şair özünü günahkar saymırdı və üçlüyün birinci və ikinci iclaslarında onun işi ilə bağlı bir qərar çıxara bilməmişdilər məhz buna görə də onu həbsxanada saxlamağa davam edirdilər. 1938-ci ilin yazında Azərbaycan XDİK-na yeni rəhbərlik təyin olunanda Hüseyn Cavid Azərbaycan SSR-nın cinayət məcəlləsinin 72 və 73-cü maddələrinə əsasən təqsirli bilinirdi.

Moskvadakı Xüsusi Müşavirəyə yolladıqları işə baxmadılar və hətta sonradan iş geri Bakıya göndərildi. Bakıda işə yenidən baxanda ittihamlara 68-ci maddə (casusluq) də əlavə olunur. Yekun ittihama əsasən "müəyyən edilib ki, Hüseyn Cavid uzun müddət Türkiyədə sonradan isə Almaniyada yaşayıb. XDİK-nın məlumatlarına əsasən Hüseyn Cavid casusluq üçün təyin edilib." 9 iyun 1939-cu ildə şairi 8 il islah əmək düşərgəsinə məhkum etdilər, lakin bu ittihamda casusluqla bağlı maddə yox idi. Hüseyn Cavid 1941-ci ildə dünyasını dəyişib. Reabilitasiya işinə görə müəyyən edilib ki, İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonununda vəfat edib.

"Ümumittifaq pantürk təşkilatı" işi üzrə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialında repressiyalar

SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialında və universitetdə repressiyalar 1936-cı ilin dekabrında Ruhulla Axundovun həbsi ilə başladı. Artıq 1937-ci ilin yanvar ayında bir sıra Azərbaycan alimləri: Hənəfi Zeynallı,Vəli Xuluflu və Bəkir Çobanzadə həbs olunmuşdular. Hətta Bəkir Çobanzadəni Kislovodskda bir sanatoriyada həbs edib xüsusi konvoyla Bakıya gətirmişdilər. 18 mart gecə saatlarında tarixçi Qaziz Qubaydullin də həbsə məruz qaldı həbsindən dərhal sonra Mir Cəfər Bağırov "Bakinski raboçi" və "Kommunist" qəzetlərində ona qarşı məqalə dərc etdirdi. 19 – 20 mart tarixlərində Azərbaycan SSR Kp MK-nin 6-cı Mart plennumunda çıxış edən Mir Cəfər Bağırov R. Axundovun mədəni cəbhədə rəhbərlik etdiyi millətçi işdən danışarkən bəyan edir ki professorlar Bəkir Çobanzadə və Qaziz Qubaydullin Azərbaycandakı pantürkizmin ən parlaq nümayyəndələridirlər. 4 iyun gecəsi isə Xalid Səid Xocayev həbs olundu.

Tənqidçi və ədəbiyyatşünas Hənəfi Zeynallı Ruhulla Axundovun yaxın dostu idi. Həbs olunmamışdan əvvəl o SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Dil və Ədəbiyyat institutunda alim, katib olaraq işləyirdi. Türkoloq Vəli Xuluflu isə Ruhulla Axundovun müavini idi o həm də SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialında tarix sektorunun müdiri idi. Şərqşünas Bəkir Çobanzadə əslən krım tatarı idi 1920-ci illərdə üzvü və krımtatar partiyası olan partiyasının rəhbərlərindən olub. Sonradan 1925-ci ildə o Bakıya köçür və 1937-ci ilin əvvəllərinə qədər Bakı Dövlət Universitetinin professoru və SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının işçisi olur. Professor Qaziz QubaydullinTürk xalqlarının tarixi üzrə fundamental tədqiqatların müəllifi olan ilk tatar tarixçisidir. İstedadlıözbək türkoloq Xalid Səid Xocayev isə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialın tarix bölməsində elmi işçi olaraq işləmişdir.

İstintaq zamanı Bəkir Çobanzadə ifadə verir ki guya ki 1934-cü ildə yaradılmış pantürk "Ümumittifaq birləşmiş mərkəz" mövcuddur. Mərkəzin rəhbəri kimi RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin sədr müavini Turar Rıskulov üzvlər sırasında isə Moskva Şərqşünaslıq İnstitutunun keçmiş direktoru professor Sanjar Asfendiyarov, Qaraçay-Çərkəz Vilayət İcraiyyə Komitəsinin sədri , dağıstanlı maarifçi , Qaziz Qubaydullin və Bəkir Çobanzadə göstərilirdi. Bəkir Çobanzadə sadaladığı adların sahiblərinin əksəriyyəti ilə şəxsən tanış deyildi tanıdıqları ilə isə illər əvvəl görüşmüşdü. İyul ayında isə o aparıcı türkoloq akademik Aleksandr Samoyloviç haqqında ifadə verdi və tezliklə o da həbsə məruz qaldı. Beləliklə tədricən böyük "ümumittifaq, əks-inqilabi, üsyançı, pantürk" bir təşkilat haqqında məhkəmə işi formalaşdı.

Qaziz Qubaydullin son olaraq ittihamı ilə təqsirləndirilir. Onu "Azərbaycanda istehsalat yerlərində zərərverici aktları törətməkdə" və casusluqda (türk, yapon, alman kəşfiyyatlarına) təqsirləndirirdilər. Bəkir Çobanzadə Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 60, 63, 70, 73-cü maddələri ilə təqsirləndirilirdi. Xalid Səid Xocayev isə təşkilat rəhbərlərinin sırasında göstərilməsə belə ittihama əsasən onun üzvü və eyni zamanda "köhnə türkiyə kəşfiyyatçısı" ittihamı ilə təqsirləndirilirdi.

Bakıya gəlmiş üçlüyün üzvləri SSRİ Ali məhkəməsinin Hərbi kollegiyasının hərbi korpus hüquqşünası (rus. Корвоенюрист) (sədr), hərbi briqada hüquqşünası və və eləcə də dördüncü – katib, 1-ci dərəcəli hərbi hüquqşünas ibarət idi. Həmçinin onları SSRİ prokurorluğunun sədri hərbi korpus hüquqşünası (rus. Корвоенюрист) də müşayiət edirdi. 11 – 13 oktyabr tarixlərində keçirilən məhkəmə prosesləriBəkir Çobanzadə, Qaziz Qubaydullin, Hənəfi Zeynallı, , (Partiya tarixi institutunun rektoru və ADU-nin tarix fakültəsinin dekanı), ,Xalid Səid Xocayev, ,Balabəy Həsənbəyov kimi alimləri və Mirzə Davud Hüseynov, Məmməd Cuvarlinski kimi partiya rəhbərlərini ölüm hökmünə məhkum etdi. Bu günlər ərzində ölüm hökmünə məhkum olunanları məhkəmənin son günü – 13 oktyabr 1937-ci ildə güllələndilər.

Digər alimlər

Ədəbiyyatşünaslar, yazıçı Salman Mümtaz və SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işçisi Əli Nazim 10 il həbsə məhkum olundular. Salman Mümtaz 1941-ci ildə Orlovsk həbsxanasında güllələnib bəzi məlumatlara əsasən isə Əli Nazim də onunla eyni ildə dünyasını dəyişib lakin bir başqa mənbə isə onun 1941-ci ildə güllələndiyini qeyd edir.

Azərbaycan ədəbiyyatının şairi və tarixçisi Mikayıl Rəfilini "Ədəbiyyata əks-inqilabi pantürkist fikirləri gətirməkdə Azərbaycan xalq yaradıcılığına qarşı çıxıb gündəmdə olan qərb tendensiyalarını dəstəkləməkdə" günahlandırıb Yazıçılar İttifaqından kənarlaşdırdılar. Onu 1934-cü ildə yaradılmış "Ümumittifaq birləşmiş mərkəzə" üzv olmaqda ittiham edirdilər, lakin sonradan 1939-cu ildə onu azad etdilər.

1937-ci ilin sonunda ilk azrəbaycanlı etnoqraf arxeoloq olan və Azərbaycandakı arxeologiya və etnoqrafiya elminin banisiƏləsgər Ələkbərovu həbs etdilər. O Azərbaycan dövlət elmi-tədqiqat institutunun arxeologiya bölməsinin müdiri və SSRİ EA Azərbaycan filialının Tarix, arxeologiya və etnoqrafiya institutundakı Maddi mədəniyyət tarixi bölməsinin rəhbəri olmuşdur. Öz dövründə akademik İvan Meşaninov Ələkbərov haqqında yazırdı ki o, "birmənalı şəkildə diyarın ən yaxşı bilicilərindəndir". Ələsgər Ələkbərov 1938-ci ildə həbsdə dünyasını dəyişdi.

Həmçinin SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini dilçi alim Qulam Bağırov həbs edilərək 8 il islah əmək düşərgəsinə məhkum edilir, SSRİ EA Azərbaycan filialının elmi əməkdaşı, Azərbaycan Dövlət Universiteti əsaslı kitabxanasının direktoru Ağamir Məmmədov isə "əksinqilabi fəaliyyətdə, pantürkizm və trotskiçilikdə" ittiham olunaraq 1938-ci ildə güllələnmişdi.

Dilçilər İdris Həsənov və Qulam Bağırovun taleləri

Filologiya elmləri namizədi dilçi alim İdris Həsənovun da taleyi faciəli olmuşdur. O Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun və SSRİ EA Azərbaycan filialının professoru olmuşdur. Tez bir zamanda 1937-ci ilin payızında İdris Həsənov SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru olmuşdur.

Onun tutulmasına Bəkir Çobanzadə, Vəli Xuluflu, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda kafedra müdiri olan Abdulla Şərifovun verdikləri ifadələr və onun iş yerindən yazılmış məktub səbəb olur. XDİK-in SSRİ EA Azərbaycan filialına İdris Həsənov haqqında verdiyi sorğuya Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru Aleksey Klimovun və dil şöbəsinin yeni direktoru Quliyevin imzasıyla verilmiş cavabda bunlar qeyd olunmuşdur:

1939-cu il iyunun 2-də qəti qərar verilir: "İdris Məşədi Zaman oğlu Həsənov antisovet təşkilatında iştirakına görə 8 il müddətinə islah-əmək düşərgəsinə göndərilsin!". Bu illər ərzində o uzaq Kolım diyarında infarkt keçirsə də sağ qalmağı bacarır. 1946-cı ilin aprelin 3-də cəzasını çəkdikdən sonra Gəncəyə qayıdan professor İdris Həsənov 6 saylı məktəbdə sıravi müəllim kimi işləməyə başlayır. 1948-ci ildə Beriya tərəfindən imzalanmış məxfi təlimata görə həbs olunub cəzasını çəkib sağ qalanları birdəfəlik sürgün edirdilər. 1949-cu ilin dekabrın 21-də o, "təhlükəli element" kimi yenidən 1939-cu il ittihamına görə həbs edilir. Onu ömürlük Krasnoyarsk diyarına sürgün edirlər. İdris Həsənov bu sürgünə dözməyib 1950-ci il noyabrın 3-də özünü dənizə ataraq dünyasını dəyişdi.

Dilçi Qulam Bağırovun taleyi də oxşar oldu. Q. Bağırov SSRİ EA-nın Azərbaycan filialında dil bölməsinin rəhbəri (1933–1935-ci illər) sonradan isə EA-nın Azərbaycan filialının Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini. O müavin olduğu dövrdə direktor A. R. Zifeld-Simumyaqi idi. Kislovodskda Bəkir Çobanzadə həbs olunanda Qulam Bağırov da onunla birgə eyni palatada idi. Azərbaycana qayıtdıqdan sonra onu institutdan qovumuş, partiya sıralarından xaric etmişdilər. O 1938-ci ilin 4 aprelində həbs edildi. İstintaq zamanı Q. Bağırov ifadəsində qeyd edirdi ki 1936-cı ildə onu Vəli Xuluflu əks-inqilabi fəaliyyətə cəlb etmişdir, halbuki Vəli Xuluflu ona qarşı heç bir ifadə verməmişdi.

1939-cu ildə 8 il islah əmək düşərgəsinə məhkum edilmiş Qulam Bağırov Kolımada da sağ qalmağı bacarır. 1947-ci ildə sağ-salamat vətənə qayıdır. Ona Bakıda yaşamağa icazə vermirlər. Q. Bağırov Laçın rayonunda səhiyyə şöbəsində katib (1947–1948-ci illərdə) işləməyə məcbur olur. Müharibə sonrası ikinci repressiya dalğasına məruz qalaraq İdris Həsənov kimi o da köhnə ittihamlarla günahlandırılır. Və beləcə 1949-cu ildə Qazaxıstanın Cambul vilayətinə ömürlük sürgün edilir. O burada məktəblərdə rus dili və ədəbiyyatı müəllimi işləyir. 1956-cı ildə isə bəraət alaraq Bakıya qayıdır.

1938-ci il 17 mart tarixində Bakı şərq konservatoriyasının qurucusu pianoçu Xədicə Qayıbova əks-inqilabi müsavatçı təşkilata üzv olmaqda günahlandırılaraq həbs olundu. Onun həyat yoldaşı Rəşid Qayıbov da onunla birgə "xalq düşməni" kimi həbs edildi. Xədicə Qayıbovanın həbsinə səbəb A. Fərəczadənin işgəncələr altında verdiyi ifadələr olmuşdur. Musiqiçinin evində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə eləcə də sovet hökumətinin dövründə xarici qonaqlar, türk zabitlər eləcə də Bünyadzadə və Köprülüzadə kimi şəxslər musiqi gecələrinə yığışırdılar. 1937-ci ildə bu musiqi gecələri siyasi mövzularda gündəmə gəldi. Bundan əlavə Qayıbovanın birinci həyat yoldaşının qardaşı AXC hökumətinin İstanbuldakı nümayəndəliyində katib işləmişdi. Xədicə Qayıbova ölüm hökmünə məhkum edilərək 1938-ci ilin oktyabrında güllələnmişdir. 1957-ci ildə isə bəraət qazanmışdır.

Repressiyaya məruz qalan incəsənət xadimlərinin arasında Bakı Rus Fəhlə Teatrının musiqi şöbəsinin rəhbəri Sergey Georgiyeviç Paniyev də var idi. Stalin haqqında danışdığı lətifələr və etdiyi zarafatlara görə Paniev həbs olunub əks-inqilabi fəaliyyətdə ittiham olunurdu. Həbsi haqqında yazılan arayışda qeyd olunurdu ki, Paniev davamlı olaraq antisovet, anti-inqilabi fikirlər söyləyir, 1936-cı ildə "Yeni Avropa" mehmanxanasının yeməkxanasında bufetçiyə pul verərək "get Stalini öldür" deyib (zarafat yoldaş Stalinə qarşı terror münasibəti kimi qiymətləndirilib). Eləcədə arayışda qeyd olunurdu ki Paniyevin əks-inqilabi hərəkətləri teatrın digər aktyorlarına da təsir edir. Həbsindən bir neçə gün öncə Paniyev Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqından xaric olunaraq teatrdakı işindən uzaqlaşdırılmışdı. Şahidlərin ifadələrinə əsasən göstərilirdi ki bir dəfə Paniyev içdiyi şorbanın dadından narazı qalaraq demişdi ki "şorba partiyanın proqramına əsasən hazırlanıb". Bundan əlavə Paniyev "rus şovinizmində" də günahlandırılırdı buna sübut kimi isə "onun aktyorlar Fatma Qədri və Ülvi Rəcəbə dediyi etikadan kənar sözlər" göstərilirdi. Nəticədə Sergey Paniyev 6 il həbsə məhkum edildi və yalnız 1989-cu ildə bəraət qazandı.

Repressiyaya eləcə də aktyorlar məruz qalırdılar. Beləcə 1937-ci ildə "xalq düşməni" kimi həbs olunub, sonradan isə uydurulmuş işə əsasən Azərbaycan SSR əməkdar artisti Ülvi Rəcəb güllələnmişdir.

1937-ci ilin dekabr ayında Azərbaycan Dram Teatrının aktyoru və Opera və Balet Teatrının baş rejissoru Azərbaycanın xalq artisti Abbas Mirzə Şərifzadə həbs edildi. Onun evindən ərəb əlifbası ilə yazılmış qeydlər müsadirə olundu, XDİK əməkdaşları düşünürdülər ki bu aktyorun İran kəşfiyyatı ilə əlaqələrinə sübutdur. Aktyoru 22134 nömrəli uydurulmuş bir iş üzrə ittiham edirdilər. Şərifzadəni İran lehinə casusluqda ittiham edirdilər. Sübut kimi isə Şərifzadənin 1932-ci ildə Gəncədə olarkən bir neçə dəfə İran konsulluğuna getməsi göstərilirdi. Əslində isə bu İran konsulu tərəfindən təşkil olunmuş dostluq görüşləri idi çünki həmin konsul Azərbaycan teatrının pərəstişkarı idi və aktyorların mühitində olmağı çox sevirdi. Bundan başqa Şərifzadəni həbs etmələrinə başqa bir ciddi səbəb onun qardaşı Qulam Mirzə Şərifzadənin siyasi fəaliyyəti idi. Beləki onun qardaşı AXC dövründə dövlət işçisi idi və sovet işğalından sonra İranda mühacirətdə idi. Şərifzadəni həm də repressiyaya məruz qalmış şairlərin Hüseyn Cavid və Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığını təbliğ etməkdə günahlandırırdılar, lakin istintaq işinə əsasən Şərifzadə Hüseyn Cavid və Ülvi Rəcəblə yaxın münasibətlərinə görə ona görə həbs edilmişdi onlar da öz növbələrində yalandan burjua millətçilikdə ittiham edilmişdilər. Bundan başqa Şərifzadə həm də "ifşa edilmiş" gizlin əks-inqilabi təşkilatın rəhbəri olan Ruhulla Axundovla da yaxın münasibətlərdə idi. 1938-ci ilin oktyabrında Azərbaycan SSR XDİK üçlüyü Abbas Mirzə Şərifzadəyə "casusluq fəaliyyətinə görə" ölüm hökmü verdilər. 1938-ci ilin noyabr ayında Şərifzadə XDİK zirzəmisində güllələndi.

Azərbaycan Dram Teatrının aktrisası Panfiliya Tanailidi də həbsə məruz qalmışdı. Onu İrana casusluqda və anti sovet təbliğatında günahlandırırdılar. P. Tanailidi İranda qastrol səfərlərində olmuşdu. İran siqaretlərini tərifləməsi və İran vətəndaşı olan köhnə tanışı ilə görüşməsi ona qarşı dəlil kimi istifadə edilmişdi. Keçmiş Bakı teatrlarının aktrisası Gövhər Qazıyeva İrandan Bakıya gələndə öz rəfiqəsi Tanailidiyə iran siqaretləri hədiyyə etmişdir. Tanailidi isə bu siqaretləri tərifləyərək "bizim siqaretlər isə zibildir" demişdi. İstintaq Tanailidinin öz rəfiqəsi ilə olan bu görüşünü "casusluq məqsədilə" olduğunu irəli sürmüşdür. Bundan başqa o həbs edilmiş və daha sonra kamerasında özünü asmış "xalq düşməni" Əhməd Triniç ilə də dostluq edirdi. 15 dəqiqə davam edən məhkəmə prosesində Tanaidi güllələnməyə məhkum edildi. Hökm 1938-ci ilin oktyabrında yerinə yetirildi. Panfiliya Tanailidi sonadək özünün günahkar olduğunu qəbul etmədi. Yalnız 1957-ci ildə bəraət qazandı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra, tələbələrə verilən təqaüdlər dayandırıldı. Ölkənin işğalından sonra xaricdə oxuyan tələbələr "sədaqətli" və "sədaqətsiz" adı ilə iki yerə bölündü. Yeni qurulmuş sovet hökuməti sədaqətli bildikləri tələbələrə təaqüd verməyə başladılar. Bəzi tələbələr bu təqaüdü qəbul etməyib özləri çıxış yolu axtarırdılar. Nəticədə, təhsil haqqını ödəyə bilməyən tələbələrdən gündəlik çörəyə möhtac olanlar, ən ağır şəraitdə işləmək məcburiyyətində qalanlar, həbsxanalara düşənlər, hətta böhranlı vəziyyətdən çıxış yolu tapmayaraq, intihar edənlər də oldu, lakin qəbul edib sonra geri dönən tələbələr də var idi. Təhsilini bitirdikdən sonra, tələbələrin əksəriyyəti Azərbaycana dönmüş, zavod rəhbərləri və neft yataqlarının idarəçiləri kimi əhəmiyyətli uğurlar əldə etmişdilər.

Geri döndükdən sonra Drezden Politexnik İnstitutunu bitirən Yusif bəy Ağasıbəyli 1931-ci ildən Gəncədəki yağ emalı zavodunda baş mexanik, Frayburq Dağ-Mədən Akademiyasının məzunu Əşrəf Əliyev "Kaqanoviçneft" qazma işləri trestinin direktoru, Kotbus şəhərindəki Prussiya Ali Toxuculuq Təhsil insitutunun məzunu Teymur bəy Aslanov Gəncədə yerləşən tekstil fabrikinin direktoru, 1925-ci ildə Paris Universitetinin fizika-kimya və Nansi Geologiya İnstitutunun geologiya fakültələrini bitirib Bakıya dönən Aslan bəy Vəzirov Azərneftin geoloji-kəşfiyyat idarəsində işləməklə yanaşı həm də Azərbaycan Sənaye İnstitutunun neft, kimya üzrə müəllimi,Almaniyanın Darmştadt Ali Texniki Məktəbini bitirən Bəhram Hüseynov Azərbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarlığında "Azərkəndelektrik" bölməsinin rəhbəri, Almaniyanın Leypsiq Universitetini bitirən Əsildar bəy Muğanlı Azərbaycan Dövlət Bankında məsləhətçi, qrup rəhbəri kimi fəaliyyət göstərirdilər. Geri dönən tələbələrdən Əşrəf Əliyev və Yusif bəy Ağasıbəyli hətta Lenin ordeni ilə təltif olunmuşdular.

Lakin 1930-cu illərdə tələbələrin çoxu Azərbaycan müstəqilliyinin bərpa edilməsi və Almaniya üçün casusluq ittihamı ilə XDİK tərəfindən repressiyaya uğradılar. Repressiyaya məruz qalmış şəxslər haqqında olan arxiv materillarını araşdırdıqda görürük ki, Almaniya ilə ən adi bir əlaqəyə malik olan və ya milliyyətcə alman olan biri ilə tanış olan bütün Azərbaycan SSRİ-nın vətəndaşlarndan onların müxalif və ya casus olmaları ilə bağlı şübhə duyulurdu. Bütün istintaq işlərində Almaniyaya AXC dövründə təhsil almağa getmək XDİK-nın qeydlərində artq kriminal kimi səslənirdi. "Müsavat hökuməti tərəfindən Almaniyaya təhsil almaq üçün göndərilib".

1937-ci ildə Yusif bəy Ağasıbəyli "üsyançı antisovet hərəkatının" üzvü kimi həbs etdilər. 1936-cı ildə həbs olunmuş Əşrəf Əliyevi isə Almaniya xeyrinə casusluqda və antisovet ifadələr işlətməkdə ittiham etdilər. 1937-ci ildə isə onu hədəfi Azərbaycanda sovet hökumətini yıxıb ölkəni SSRİ-dan ayrmaq olan üsyançı təşkilatın aktiv üzvü kimi ikinci dəfə istintaq işinə cəlb etdilər. 18 oktyabr 1937-ci ildə millətçi üsyançı təşkilatda fəaliyyət göstərməkdə və Almaniya kəşfiyyatına işləməkdə təqsirləndirilən Teymur bəy Aslanov Sibirə sürgün edildi.Səməndər Axundzadə isə hələ 1933-cü ildə Dövlət Siyasi İdarəsi tərəfindən həbs edilmişdi. Bəhram Hüseynovun həyat yoldaşı Almaniya vətəndaşı olduğu üçün 1938-ci ildə Almaniyaya qayıtmağa məcbur olmuşdu. Hüseynovun özü isə SSRİ Ali Məhkəməsi tərəfindən üsyançı millətçi təşkilatın üzvü olmaqda və alman kəşfiyyatına casusluqda ittiham edilərək 15 il azadlıqdan məhrum edildi. 1956-cı ildə isə bu qərar cinayət motivinin olmadığı üçün qüvvədən düşdü.

Almaniya universitetləri məzunlarının Əsildar bəy Muğanlının evində tələbəlik illərini xatırlayıb mahnı oxumaqları da, cinayət kimi qiymətləndirilmişdi. Dindirilmə zamanı XDİK təhqiqatçısı bəyan edir ki, "Əsildar bəyin evində almanca mahnılar oxumağınız haqqında bilirik" cavabında Məhiş bəy Səfərov deyir ki, "Bəli, biz bəzən almanca mahnılar oxuyurduq, lakin onların heç biri siyasi məzmunlu olmayıblar". Muğanlı birinci dəfə 1933-cü ildə həbs edilmişdi. 1934-cü ildən Bakı universitetlərində alman dilinin tədrisi ilə məşğul idi. İkinci dəfə isə XDİK tərəfindən 1935-ci ildə həbs edilərək Karaqanda vilayətinə sürgün edildi. Məhiş bəy Səfərov isə XDİK tərəfindən 1936-cı ildə həbs edildi və yalnız 1957-ci ildə SSRİ Ali Məhkəməsinə işinin yenidən baxılması ilə bağlı müraciət edib bəraət aldı. İskəndər bəy Sultanov da 1935-ci ildə XDİK tərəfindən həbs edildi.

Bolşeviklər yalnız AXC-nin Almaniyaya oxumağa göndərdiyi tələbələri deyil, həm də hökumətin qurulduğu ilk illərdə Almaniyaya ezam olunmuş vətəndaşları da repressiyaya məruz qoyurdular. Əlirza Atayev 1921-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının təqaüdçüsü kimi Moskva Dövlət Universitetinin tibb fakültəsinə göndərilmişdir. Universiteti bitirdikdən sonra Moskva Dövlət Universitetinin kafedrasında bir il ordinator işləmiş, sonra Azərbaycan SSR hökuməti tərəfindən gənc mütəxəssislərdən ibarət qrupun tərkibində ixtisasını təkmilləşdirmək üçün Almaniyaya göndərilmiş, 2 il Leypsiq Universitetinin mamalıq-ginekologiya klinikasında çalışmışdır. Atayev 1936-cı ildə Azərbaycan Tibb İnstitutunun mamalıq və ginekologiya kafedrasının professoru seçilmiş, Xalq Səhiyyə Komissarlığı Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun mamalıq və ginekologiya kafedrasının müdiri təyin olunmuşdur. 1937-ci ildə repressiyaya məruz qalmış, 8 il müddətinə Sibirə (Maqadan) sürgün olunmuşdur. Sürgündən sonra Maqadanda və Penzada şəhər xəstəxanasında və sanitar idarəsində işləmişdir. 1948-ci ildə SSRİ Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən Penza vilayət xəstəxanasına məsləhətçi göndərilən Atayev tezliklə Penza vilayətinin baş mama-ginekoloqu seçilir və burada onun təşəbbüsü ilə Ümumittifaq mamalıq və ginekoloqlar elmi cəmiyyətinin filialı yaradılır. Atayevə 1956-cı ildə bəraət verilir.

Azərbaycanlı rəssamlar Toğrul və Vidadi Nərimanbəyovların atası Fərman bəy Nərimanbəyli də, Tuluza Universitetinin mühəndis – elektrik ixtisasında təhsil alıb 1929-cu ildə Bakıya qayıtmışdı. Mingəçevir SES-də işləməyə başlayan Nərimanbəyov 1937-ci ildə sürgün edilir. Sonradan isə bəraət alaraq Azərbaycana qayıdır və yenidən Mingəçevir SES-də işləməyə başlayır.

Əhməd Rəcəbli 1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən İtaliyaya oxumağa göndərilib. 1923-cü ildə İtaliyanın Peruca şəhərində Ali Kral Eksperimental Aqrar İnstitutunu bitirərək Bakıya qayıdıb. 1935-ci ildə Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə professor elmi adını alır. 1937-ci ilədək Ümumittifaq Kənd Təsərrüfatı Elmləri Akademiyası Subtroprik Bitkilər Bölməsinin üzvü olub. 1937-ci il 22 avqust tarixində həbs edilərək "əksinqilabi fəaliyyətdə" ittiham olunaraq səkkiz il müddətinə Maqadana sürgün edilir. 1945-ci ildə sürgündən qayıtdıqdan sonra Azərbaycan Elmi – Tədqiqat Çoxillik Bitkilər İnstitutuna elmi işçi, sonra şöbə müdiri təyin edilir. 1950-ci ildə yenidən həbs edilərək Cambula sürgün edilir.Stalin öldükdən sonra 1954-cü ildə bəraət alaraq sürgündən qayıdır. Qayıtdıqdan sonra da Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Çoxillik Bitkilər İnstitutunun meyvəçilik şöbəsinin rəhbəri təyin olunur.

Repressiyalar əsasən 1938-ci ilin noyabr ayınadək aparılıb. 31 yanvar 1938-ci ildə ÜKP MK-nin siyasi bürosu tərəfindən qəbul edilmiş "antisovet elementləri barədə" qərarına əsasən Azərbaycan SSR ərazisində 2000 nəfər ən yüksək cəzaya məhkum olundular. Ümumi 1938-ci il ərzində 10 mindən çox insanın işinə baxılmışdır. Həm siyasi həm də kriminal tərkibli cinayətlərə görə o cümlədən antisovet təbliğatına, terror planlaşdırmasına, casusluğa və ziyankarlığa görə məhkum edirdilər. Üçlüklər 7241 nəfər haqqında işə baxmışdır bunlardan 5061 nəfəri siyasi cinayətlərdə, 2180 nəfəri isə kriminal cinayətlərdə ittiham olunurdular. Yalnız antisovet təbliğatına görə görə 1180 adam güllələnməyə məhkum olunmuşdur. Üçlüklərdən başqa hərbi kollegiyaların səyyar sessiyaları, hərbi tribunallar və adi məhkəmə iclasları da insalara hökm çıxarırdılar.

17 yanvar 1938-ci ildə Stalinin Nikolay Yejova keçmiş eserlərin izlənməsini gücləndirmək haqqında yazdığı məktuba reaksiya özünü çox gözlətmədi. Stalin xüsusilə yazırdı:

SSRİ XDİK xüsusi müşavirəsində qəbul olunmuş qərara əsasən həbs olunanların böyük qisminin taleyi 1939–1940-cı illərdə bəlli oldu. Onları çox vaxt güllələnməyə deyil müddətsiz həbsə məhkum edirdilər. Həbs olunanların çoxu 1954–1956-cı ildə olan reabilitasiya dövrünə qədər yaşamadılar.

Azərbaycanda Böyük Terrorun qurbanı olanların sayı haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Polşalı tarixçi Tadeuş Svetoxovskiyə görə Bağırov tərəfindən aparılan təmizləmələrdə 70 min azərbaycanlı öz həyatını itirib. Digər hesablamalara görə 1937–1938-ci illərdə olan kütləvi qırğınlarda 80–100 min arası azərbaycanlı öz həyatını itirib. görə isə 1937–1938-ci ildə Azərbaycanda repressiya nəticəsində öldürülən insanların 120 mindir. A. Yunusov Böyük Terror dövründə 120 min insanın dünyasını dəyişdiyini və xüsusilə qeyd edir ki 3.2 milyon (1939-cu il siyahıya alınması) əhali üçün 120 min böyük rəqəmdir.

Donosçuluq Azərbaycanda geniş vüsət almışdı. Bununla yanaşı bir çox donosçuları hərəkətə gətirən təhqir olunmuş şərəfləri və intiqam hissləri idi. Beləki bir erməni fəhləsi Mərkəzi Komitəyə Bakının bir sənaye rayonunun raykom katibi və təşkilati şöbəsinin müdiri haqqında onların qolçomaq və erməni millətçisi olduqlarını və gənclərə partiyaya üzv olmağa mane olduqları haqqında donos yazmışdır. Daha sonra bəlli olur ki, təqsirləndirilənlər bir müddət əvvəl həmən donosçunun partiyaya üzv olmaq istəyini rədd ediblərmiş.

Azərbaycan SSR KP BK və MK-nin və digər partiya təşkilatlarının ünvanına partiya üzvləri haqqında çoxlu sayda ərizələr daxil olurdu. Bakının Bayıl-BibiHeybət rayonunda demək olar ki haqqında ərizə yazılmayan təsərrüfət işçisi və ya partiya işçisi qalmamışdı. "Bakinski raboçi" qəzetinin məlumatına görə 1938-ci ilin yanvar ayı ərzində raykomda bu tipli 600 ərizə toplanmışdır.

Təkcə 1937-ci il ərzində Astara rayonu kənd sovetinin katibi xalq düşməni adı ilə 146 nəfəri şərləmişdi. Mehdiyev soyadlı bir şəxs Lənkəran rayon partiya komitəsinin katibini, Ali məhkəmənin bir sıra hakimlərini və MK-nin katibi M. C. Bağırovu xalq düşmənləri ilə əlaqədə ittiham edib, Mehdiyevin məktubunu qəbul edib gözdən keçirən səlahiyyətli şəxs ittihamların doğruluğunu yoxlamadan ittiham olunanların həbsi barədə göstəriş vermişdir. 1937-ci ilin yay-payız aylarında Şamaxının Leninabad kəndində bir işlə bağlı 41 nəfər həbs olunmuşdur. Buna səbəb XDİK-nın iki gizlin əməkdaşının verdiyi məlumat olmuşdur. Onlar bu məlumatı XDİK-nın rayon şöbəsinin rəisi Şabanbəyovun tapşırığına əsasən vermişdilər. Şabanbəyov isə öz növbəsində Xalq Daxili işlər komissarı Y. D. Sumbatov-Topuridzenin böyük iş təşkil etmək əmrinə əsasən bu tapşırığı vermişdir.

Bəzən haqqında "donos" yazılanlardan başqa həm də "donos" yazanların özləri dəmir barmaqlıqlar arxasına düşürdülər. Bakı limanının partiya təbliğatçısı Hadı Əzizov, Voroşilov rayonunun partiya konfransında limanın təmsilçisi kimi iştirak edərkən öz çıxışında Xəzər dəniz gəmiçiliyi idarəsinin siyasi şöbəsinin müdiri Həsən Rəhmanovu tənqid edərək Azərbaycan SSR MK-nin ikinci katibi Atanes Akopova və Azərbaycan SSR XKS-nin sədri Hüseyn Rəhmanova qarşı siyasi xarakterli ciddi ittihamlar etdi. M. C. Bağırov öz növbəsində Hüseyn Rəhmanovu və Avanes Akopovu müdafiə edərək partiya orqanlarına H. Əzizovun davranışlarını müzakirə etmələrilə bağlı göstəriş verdi. Sonuncunu tezliklə partiya sıralarından xaric edib əks-inqilabi fəaliyyətdə günahlandıraraq 1937-ci ilin avqust ayında həbs etdilər. Bununla belə A. Akopov və Rəhmanov qardaşları da sonradan həbs olundular.

Bəziləri ittiham olunmaqlarına baxmayaraq Böyük Terrordan sağ çıxmağı bacarmışdılar. Belə 1937-ci ildə Azərbaycan SSR gələcək rəhbəri olacaq İmam Mustafayev haqqında Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutu haqqında aparılan yoxlama komissiyasına partiya komitəsinin katibi Süleyman Rəhimov tərəfindən bildiriş göndərilmişdi. Bildirişdə qeyd olunurdu ki "Mustafayev 1928-ci ildə müəllimlərin hansısa əks inqilabi təşkilatına üzv olmuşdur", lakin aparılan yoxlamalar bu iddanın əsassız olduğunu sübut etdi.

Azərbaycandakı alman məskənlərində qolçomaqlara qarşı tədbirlər 30-cu illərin ortalarında daha da gücləndi. AKP Mərkəzi Komitəsinin 20 noyabr 1934-cü ildə verdiyi qərarla almanlardan bunlar tələb olunurdu:

30-cu illərin ikinci yarısında kütləvi repressiya və həbslər artdığı üçün almanlara qarşı da repressiyalar daha da kəskinləşdi. Belə ki, təkcə 1935-ci ildə Azərbaycan SSR ərazisində 381 nəfər alman repressiyaya məruz qaldı, onlardan çoxu ya qolçomaqlıqdan salınmış ya da Yelenendorfda yaradılmış kənd təsərrüfatı yoldaşlığı olan "Konkordiya" işi üzrə həbs olunmuş almanlar idilər.

Stalinin 17 yanvar 1938-ci il tarixli SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarı N. İ. Yejova yazdığı məktubda belə bir hissə var:

İki gün keçdikdən sonra 19 yanvar tarixində MK-nin siyasi bürosu xüsusi qərar qəbul edir. Qərarda deyilir:

1941-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsinin başlanması ilə bütün SSRİ ərazisində o cümlədən də Azərbaycan SSR ərazisində yaşayan bütün almanlar öz doğma yurdlarından məcburi şəkildə SSRİ-nin uzaq bölgələrinə sürgün olundular. Sovet hökuməti ölkədəki almanları "beşinci kalon" kimi qəbul etdiyi üçün bu deportasiya prosesi "alman faşistləri ilə əməkdaşlıq edən diversantların və casusların" aradan götürülməsi məqsədilə aparılırdı. 1939-cu ilin 17 yanvar siyahıya alınmasına görə Azərbaycan SSR ərazisində 23.133 alman yaşayırdı. 8 oktyabr 1941-ci ildə dövlət müdafiə komitəsi "Almanların Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan SSR ərazilərindən köçürülməsi" ilə bağlı 744 saylı qətnamə qəbul etmişdir. Bu qətnamədə deyilirdi: "Azərbaycan SSR-dan 22741 nəfər alman əhalisi köçürülsün". Almanların köçürülməsi ilə bağlı bütün tədbirlər 1941-ci il 15 – 30 oktyabr aralığında həyata keçirilməli idi. Həmin ilin 11 oktyabrında SSRİ xalq daxili işlər komissarı tərəfindən 001487 saylı "Almanların Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan SSR ərazilərindən köçürülməsi ilə bağlı tədbirlər" haqqında əmr verilmişdir. Bu əmrdə köçürülmə ilə bağlı ətraflı göstərişlər verilmişdir.

18 oktyabr Azərbaycanın alman əhalisini yük maşınları ilə dəmir yolu vağzalına çatdırdılar, oradan isə qruplar halında qatarlara yerləşdirildilər ayın 25-də isə artıq Bakıya çatdılar. Bakıdan isə gəmi ilə Krasnovodsk limanına yollandılar buradan isə qatarlara mindirilərək Qazaxıstana yola salındılar. Köçürülənlərə gündə iki dəfə yemək verilməsinə və hər eşalona iki tibb bacısı və bir həkimin verilməsinə baxmayaraq çətin şəraitə, yemək, dərman çatışmazlığına və soyuğa görə bir çox sürgün olunan almanlar əsasən də qocalar və uşaqlar yolda xəstələnib ölürdülər.

29 may 1949-cu ildə SSRİ nazirlər soveti xüsusi iclaslarının qərarı ilə "Azərbaycan Ermənistan Gürcüstan SSR-dan və Qara dəniz sahillərindən yunan, İran və Türkiyə təbəələrinin, vətəndaşlığı olmayanların, keçmişdə bu ölkələrin təbəəsi olanların və sonradan sovet vətəndaşlığına qəbul olunanların ölkənin ucqar bölgələrinə, xüsusi salınmış məskənlərə köçürülməsi ilə bağlı" qərar qəbul etdi. Bu qərarın əsasında Sibir və Qazaxıstana 37 min yunan, assuriyalı sürgün olundu onlardan 10 mini artıq SSRİ vətəndaşı idi. Azərbaycanda Ağstafa, Xanlar və Şəmkir şəhərlərində yaşayan assuriyalılar Tomsk vilayətinə sürgün edildilər. Tomsk şəhər həbsxanasına 27,29,30 iyun 1949-cu il tarixlərində ümumi sayı 4663 nəfər olan 4 eşelon insan gətirilmişdir. Ən sonuncu qatar 1949-cu ildə Gəncədən yola düşmüşdür. Bu qatarla Tomsk şəhərinə 1705 nəfər gətirilmişdir onların içində 3 yaşa qədər 200 uşaq da var idi.

Stalin repressiyaları dövründə həbs olunanlar yalan ifadə vermələri, "təqsir"-i boyunlarına almaqları üçün kimliklərinə fərq qoyulmadan kütləvi şəkildə döyülürdülər. İşgəncələr faktiki olaraq qanuniləşmişdi. Yerli partiya təşkilatlarına Stalinin imzası ilə göndərilmiş bir teleqram xüsusi maraq doğurur. Bu teleqramda deyilir:

Azərbaycandakı həbsxanalarda baş verən kütləvi döyülmələr və qəddarlıqlar haqqında yetəri qədər çox məlumat toplanıb. Keçmiş Azərbaycan XDİK-da işləyən Şneyder öz ifadələrində qeyd edirdi ki:

XDİK-nın digər işçisi Pavel Xentov dindirilmə zamanı qeyd edirdi ki:

Azərbaycan SSR XDİK katibliyinin keçmiş rəisi Rıbakın dediklərinə görə Bağırov XDİK komissarları Yuvelian Sumbatov-Topuridze və Məxfi Siyasi Şöbənin rəhbəri L. Tsinmanla birlikdə Azərbaycan XKS-nin keçmiş rəhbəri Hüseyn Rəhmanovun və Partiyanın Bakı komitəsinin katibləri Səfa və A. Gindinin dindirmələrində iştirak etmişdir. Rıbakın ifadəsinə görə:

Keçmiş çekistlər məhbusların necə döyülməsi ilə bağlı çox məlumat veriblər. Bakı türməsinin nəzarətçisi A. M. Tağıyevin şahidliyinə görə:

Keçmiş operativ əməliyyatçı A. S. Ağavəlov deyirdi ki:

Müstəntiq P. Xentovun dediklərinə görə:

Bakı həbsxanasının rəis müavini Q. Q. Sərkisov 1937 il ilə bağlı deyirdi ki:

Repressiyalarda Bağırovla birgə istintaq işi aparan XDİK zabiti Qavrilov Ayna Sultanovanın dindirilməsi zamanı baş verənləri belə xatırlayırdı:

Ayna Sultanovaya qarşı tətbiq edilmiş bu işgəncə "beşinci küncü tap" adlanırdı.

Dövrünün görkəmli dövlət xadimi Sultan Məcid Əfəndiyev də amansız davranışlara məruz qalmışdı. Həbsxana nəzarətçisi Vozniçukun şahidliyinə görə "onu o qədər bərk döyürdülər ki, sorğu sualdan sonra o ancaq uzana bilirdi.". Şahid X. P. Xaldıbanovun ifadəsinə əsasən o Sultan Məcid Əfəndiyevin Azərbaycan SSR XDİK-nın əməkdaşları L. Tsinman və N. Musatov tərəfindən necə sorğu sual olunduğunu və döyüldüyünü görüb. "Həm də Tsinman Əfəndiyevə nifrətlə "prezident" deyərək təhqirlər edirdi. Digər şahidlərin iddialarına görə S. M. Əfəndiyev müstəntiqlərin hərəkətlərindən şikayət edəndə L. Tsinman onun üzünə yumruqla vurub otaqdan çıxır bundan sonra isə müstəntiqlər onu döyməyə davam edirlər.

SSRİ Baş prokuroru Rudenkonun MK Prezidiumuna yazdığı məktubda qeyd olunur ki:

  Əsas məqalə: Vətən Xainləri Qadınlarının Akmola Düşərgəsi

Məhkum olunanların və sinfi düşmənlərin qohumları da repressiyalardan qaça bilmədilər. 16 mart 1937-ci ildə Müsavat partiyasının lideri Məmməd Əminin 18 yaşına yenicə çatmış oğlu Rəsul Rəsulzadə ölüm hökmünə məhkum olundu. Sovet Azərbaycanının dövlət xadimi Qəzənfər Musabəyovun bir çox yaxın qohumları da repressiyalardan əziyyət çəkdilər. Onun bacısı Aynanı və bacısının yoldaşı Həmid Sultanovu güllələdilər. Onun qardaşı eləcə də digər qohumları: Məmmədəli və Yusif Əfəndiyev qardaşları, onların ataları Ağası Əfəndiyev və eləcə də sonuncunun qardaşı Məmməd Həsən də təhlükəsizlik orqanlarının divarları arasına düşdülər.

Şair Mikayıl Müşfiqin həyat yoldaşı da həbsdən qaça bilmədi, lakin həbsxanada o xəstələndi və onu psixiatrik xəstəxanaya yerləşdirdilər. Tatar tarixçi Qaziz Qubaydullinin həyat yoldaşı Rəbiqə Qubaydullina beş illik əmək düşərgəsinə sürgün edildi , şərqşünas Bəkir Çobanzadənin yoldaşı Bakı Opera Teatrının aktrisası isə 8 il əmək düşərgəsinə məhkum olundu.

Bir sıra qəza komitələrinin sədri olan Əsəd Qarayevin də həyat yoldaşı Sitarə Qarayeva da əmək düşərgəsinə məhkum olundu və elə orda da dünyasını dəyişdi. Yetkinlik yaşına çatmayan uşaqlarını evlərindən çıxarıb qızlarından birini isə partiyadan kənarlaşdırdılar. Müsavat hökuməti dövründə vacib postlar tutmuş Xosrov bəy Sultanovun qardaşı Sultan Sultanovun həyat yoldaşı Dilruba xanımı üç oğlu və bir qız övladı ilə birlikdə Qazaxıstana sürgün etdilər, halbuki Dilruba xanımla Sultan bəy hələ 1922-ci ildə boşanmışdılar.

Azərbaycan SSR xalq mədəniyyat komissarı, Azərbaycan KP-nın Naxçıvan Vilayət Komitəsinin birinci katibi olmuş Həsən Rəhmanovun ailəsini isə öncə Altay diyarında yerləşən Sintaş mədəninə sonradan isə Semipalatinskə sürgün etdilər. Rəhmanovlar ailəsinin 17 üzvü repressiyaya məruz qaldı. Sürgün olunanlar arasında gələcəkdə məşhur tibb işçisi olacaq 8 yaşlı qızı Aza Rəhmanova da var idi. "Xalq düşmənləri"-nin yaxınlarının başına gələn sonrakı hadisələr haqqında Aza Rəhmanova yazırdı:

"Xalq düşmənlərinin uşaqları" damğasını həmçinin 1937-ci ildə həbs olunaraq güllələnmiş Azərbaycan SSR Laçın Partiya Komitəsinin birinci katibi Teymur Salahovun övladları da daşıyırdılar. Onun oğlu məşhur rəssam Tahir Salahov əla qiymətlərinin olmasına baxmayaraq "xalq düşməninin" övladı olduğu üçün daxil ola bilməmişdi.

Türkiyədəki proseslərlə sıx bağlı olan Azərbaycanda dinə və xüsusən də islama hücum lap əvvəldən başlamışdır. Beləcə 1923-cü ildə hökumət tərəfindən məhərrəmlik və əzadarlığı qadağan etmək üçün kompaniyalara başladılar, 1924-cü ildə isə "Allahsız" cəmiyyəti yaradıldı. İslama qarşı genişmiqyaslı hücum isə 1929-cu ildə başladı. 1917-ci ildə Azərbaycan ərazisində 3 min məscid var idisə, 1927-ci ildə onlardan cəmi 1700-ü qalmışdır, bu məscidlərin də 120-i Bakı və Bakı ətrafında yerləşirdi. Rəsmi sürətdə isə dinlə mübarizəyə 1928-ci ilin sonlarında başladılar. Həmin ilin dekabrında Azərbaycan KP MK-i bir çox məscid, kilsə və sinaqoqları maarifləndirici istiqamətlərdə istifadəsi üçün klubların balansına verdi.

Stalin repressiyaları dövründə hakimiyyət guya xalqın tələbinə istinadən, kütləvi şəkildə məscidləri bağlamağa başladı. Bir sıra partiya və hökumət qulluqçuların cümə namazlarına getməkdə və hətta məscidlərdə mollalıq etməkdə ittiham edirdilər. Repressiyaların ən qızğın çağında hətta "dinə qarşı mübarizəyə kifayət qədər həvəs göstərməmək" ittihamı həbsə səbəb ola bilərdi. Stalinin dövründə Bakının salamat qalmış məscidlərinin ikisindən başqa hamısı bağlanmışdı.

Moskvadan gələn əmrə əsasən ancaq 1929-cu ildə Azərbaycanda eyni zamanda 400 məscid ya bağlandı ya da klub olmaq üçün təchiz edildi, 1933-cü ildə respublikada cəmi 17 məscid qalmışdı. Bir müddət sonra xalqın narazılığına görə anti din kampaniyalarına son qoymaqlarına baxmayaraq 1937-ci ildən etibarən "dini qalıqlara qarşı mübarizə" və terror yeni güc əldə etdi. 1937–1938-ci illərdə repressiyaya məruz qalmış ziyalılarla yanaşı, təhsilli ruhanilər əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirdilər. 30-cu illərdə Bibiheybət məscidi,Müqəddəs Faddey və Varfolomey kilsəsi, Aleksandr Nevski saboru,Müqəddəs Bakirə Məryəmin kosteli kimi əhəmiyyətli dini məbədlər söküldü.

Stalin repressiyalarının əsas hədəfi milli İslamın kökünü qazmaq olsa da 1930-cu illərin ortalarından etibarən repressiya qurbanlarını panislamizmdə və xarici dövlətlərə xidmətdə ittiham edirdilər. Ruhanilər artıq hökumət üçün daha az təhlükəli idilər, çünki qorxudulmuşdular və "KQB xəbərçiləri" adını almışdılar məhz buna görə də inanclı insanlar salamat qalmış tək-tük məscidlərə belə getmirdilər.

İslam repressiyalardan çox böyük zərər gördü. İctimai şəkildə heç kim islam rituallarına əməl etmirdi. Gənc nəslə islamın əsasları haqqında biliklərin verilməsi çox riskli idi. Bu dövrdə Quran tərəfindən inancın gizlədilməsinə və məcbur edildikdə, təzyiqə uğradıqda dindən dönməyə icazə verən təkiyyələr yayılmağa başladı. Azərbaycanın bir çox sakinləri itaətkarlıq nümayiş etdirərək "Allahsızlar" təşkilatına üzv olurdular, bunun nəticəsində təşkilatın üzvləri bir ilin içində 3 min nəfərdən 71 minə qədər artdı.

Repressiyaların nəticəsində 30-cu illərin sonunda ənənəvi islamdan başqa demək olar ki bir çox təriqətlər və icmalar (misal üçün, nəqşibəndilər, əliilahilər, bəhailər) yox edilmişdilər.

  Əsas məqalə: QULAQ

QULAQ, rəsmən 1930-cu il 7 aprel tarixli 22 p. 248 №-li əmrə müvafiq olaraq 130/63 №-li əmrə əsasən, tərəfindən kimi 1930-cu ilin 25 aprelində təsis olundu. Həmin ilin noyabrında QULAQ kimi adlandırıldı. 1930-cu illərin əvvəlində, SSRİ-nin cinayətkar siyasətinin daralması həbs düşərgəsində əhalinin əhəmiyyətli dərəcədə artımına səbəb oldu. 1937–1938-ci illərin Böyük Təmizlik dönəmində, kütləvi həbslər artıma səbəb oldu. Yüz minlərlə insan həbs edildi. On minlərlə məhbus, 1937–1938-ci illərdə davam edən əks-inqilabçı fəaliyyətlərinə görə edam edildi.

Təxminən 14 milyon insan, 1929-cu ildən 1953-cü ilə qədər QULAQ əmək düşərgələrində olmuşdur. 6–7 milyondan çox insan, SSRİ-nin uzaq ərazilərinə sürgün olunmuşdur. Bəzi hesablamalara əsasən, düşərgələrdəki insanların ümumi sayı, 1934-cü ildə 510,307 nəfər idi, lakin bu rəqəm artıq 1953-cü ildə 1,727,970 nəfər idi. Digər hesablamalara əsasən, 1953-cü ilin əvvəlində məhbusların ümumi sayı, 2.4 milyondan çox idi. Bunların 465.000 nəfəri, siyasi məhbus idi.

Sovet arxiv məlumatına əsasən, 1.053,829 insan 1934–1953-cü illərdə QULAQ-da ölmüşdü (1919–1934-cü illər dövrünə aid arxiv məlumatı yoxdur). Bəzi müstəqil hesablamalara görə, 1929–1953-cü illərdə 1.6 milyon insan ölmüşdü, lakin 10 milyona qədər olduğu da ehtimal edilir.

Azərbaycan ərazisində də fərqli vaxtlarda üç İslah Əmək Düşərgəsi mövcud olmuşdur. Bunlar Xəzəryanı İƏD, Xəzər İƏD və 108 nömrəli tikintidir.

Xəzəryanı İslah Əmək Düşərgəsi və Tikinti 107 11 oktyabr 11 oktyabr 1940-cı ildə təşkil olunub və 1942-ci ilə qədər fəaliyyət göstərib. Düşərgə dəmir yolu tikintisi düşərgələrinin baş idarəsinin tabeliyində olmaqla yanaşı həm də Salyanda yerləşirdi. Bu əmək düşərgəsi sırf dəmir yollarının tikintisi ilə məşğul olurdu. Xəzəryanı İƏD-də 54.336 məhbus, 1 iyul tarixindən 36.533 məhbus 1 yanvar 1942-ci ildə isə burada 14.003 məhbus saxlanılırdı.

XDİK-nın 25 yanvar 1942-ci il əmrinə əsasən bütün şəxsi heyət, avadanlıqlar, materiallar və digərləri Stalinqrad İƏD-nin formalaşdırılmasına cəlb olundular, 22 fevraldan etibarən isə XDİK bütün qüvvələri yeni tikintiyə cəlb etdi. Bu vaxta qədər 107 nömrəli tikintinin və İƏD-nin dəyişməz rəhbəri M. V. Filimov olmuşdur. XDİK-nın 12 mart 1942-ci il tarixli əmri ilə Xəzəryanı İƏD ləğv edilmişdir. 1 aprel tarixində məhbusların sayı 7.509 nəfər idi.

Xəzər İƏD XDİK-nın 24 mart 1943-cü il əmri ilə Dövlət Müdafiə Komitəsinin 11 mart tarixli № 3023 saylı qərarının icrası üçün yaradılıb. Kaspiylaq (Xəzər İƏD) Aerodrom Tikintisi İdarəsinin tabeliyində idi və il öncə Həştərxanda yerləşirdi, 11 oktyabr tarixindən isə Bakıda fəaliyyətə başladı. 1944-cü ilin yanvar ayında məhbusların sayı 3282 nəfər idi. Xəzər İƏD-nin və 2 nömrəli Tikinti İdarəsinin Bakıya köçürülməsindən etibarən 23 mart 1944-cü ilə qədər onun rəhbəri mühəndis polkovnik V. İ. Papirovski olmuşdur.

13 fevral 1946-cı ildə Kaspiylaqı QULAQ-a tabe etdilər. ATBİ-ni (Aerodrom Tikintisi Baş İdarəsi) yanacaq sənayesi müəssisələrinin tikintisi üçün Xalq Komissarlığının tabeliyinə verəndə düşərgənin kontingenti QULAQ-ın tabeliyində qaldı. Bir müddət keçdikdən sonra isə həmin ilin 24 aprel tarixində Kaspiylaq Azərbaycan SSR DİN-nin İƏDKİ-nin (İslah Əmək Düşərgələrinin və Kaloniyalarının İdarəsi) tabeliyinə keçdi.

108 nömrəli tikinti və İƏD XDİK-nın 18 may 1944-cü il əmrinə əsasən yaradılmışdır. 27 may tarixindən etibarən isə DTDBİ-nin (Dəmir yolu tikintisi düşərgələrinin baş idarəsi) tabeliyinə keçmişdir. 1945-ci ilin iyun ayında düşərgə Gəncədə sonradan isə Göygöldə yerləşirdi. 1944-cü il 1 dekabr tarixində burdakı məhbus sayı 5568 nəfər, 1 yanvar 1946-cı ildə 2295 nəfər, 1 yanvar 1947-ci ildə 3200 nəfər, 1 yanvar 1948-ci ildə 3760 nəfər, 1 yanvar 1949-cu ildə 2707 nəfər, 1 yanvar 1950-ci ildə isə məhbus sayı 2142 nəfər olmuşdur. 108 nömrəli tikintidə və İƏD-də əsas işlər bitdiyinə görə bütün resursları və işçi qüvvəsi ilə DTDBİ-nin tabeliyindən QULAQ-ın yəni bilavasitə Azərbaycan SSR DİN-nin İƏDKİ-nin (İslah Əmək Düşərgələrinin və Kaloniyalarının İdarəsi) tabeliyinə keçdi.

• Böyük təmizləmə
• NKVD üçlükləri
• Siyasi repressiya qurbanları muzeyi
• Vətən Xainləri Qadınlarının Akmola Düşərgəsi
• “Sağ-trotskiçi ehtiyat mərkəzinin əksinqilabi milliyətçi təşkilatı” rəhbərlərinin işi

• İsmayilov, Eldar. [Azərbaycanda "Böyük Terrorun" tarixi] (rus). Moskva. 2015. ISBN 978-5-8243-1943-9.
• Baberovski, Yorq. [Düşmən hər yerdədir. Qafqazda stalinizm] (rus). Moskva: . 2010. ISBN 978-5-8243-1435-9.
• Aşnin, Feodor; Alpatov, Vladimir; Nasilov, Dmitri. [Repressiyaya uğramış türkologiya] (rus). Moskva: Восточная лит-ра. 2002. ISBN 978-5-02-018338-4.
• Svetoxovski, Tadeuş. Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане [Azərbaycanda rus hakimiyyəti, müasirləşən elita və milli kimliyin formalaşması]. Летний сад. 2001.
• Xəlilov. "Памяти Алескера Казым оглы Алекперова" [Ələsgər Kazım oğlu Ələkbərovun xatirəsinə]. Советская археология (3). 1966: 123.
• Aşnin, Feodor; Alpatov, Vladimir. [Professor B.V.Çobanzadənin işi] (PDF). Восток (5). 1998.
• Zeynalova, Südabə. [Qafqazda almanlar]. Мутарджим. 2008. ISBN 978-9952-28-010-4. 2023-10-06 tarixində .
• Xlevnyuk, Oleq. [Siyasi Büro. 30-cu illərdə siyasi hakimiyyətin mexanizmləri]. Moskva: ROSSPEN. 1996.

• Mehriban Ələkbərzadənin filmi.
• Mehriban Ələkbərzadənin filmi.