VIII əsrdə müasir İraq ərazisində başlayan sufi hərəkatı Qafqaz və tarixi Azərbaycan daxil olmaqla bütün İslam dünyasına yayılmışdır. Sufizmin Azərbaycanda yayılması IX–X əsrlərdə başlamışdır. Azərbaycanda sufizmi ilk təbliğ edənlər Əbu Hüseyn Dündəri-Şirazi (X əsr), Hüseyn ibn Yəzdinyar (X əsr), Əbu Həsən, Əbu Zura (1024-cü ildə vəfat edib), Əbu Abbas (XI əsr), Əbu Səid Əbdül-Bakuvi (X–XI əsrlər), Əli ibn Məhəmməd ibn Abdullah Bakuvi (vəfatı 1050–1051), Hüseyn Şirvani (vəfatı 1074), Əbu Abbas Əhməd və başqaları idi. Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda sührəvərdiyyə, hürufilik, zahidilik, səfəvilik, xəlvətilik kimi sufi təriqətləri ortaya çıxmış və İslam dünyasına yayılmışdır.

Elxanilər dövründə Hülakü xan və oğlu Abaqa xanın sarayında şaman ayinləri icra edilirdi. İcra edilən ayinlər Anadolu və Azərbaycandakı türk sufilərinə təsir etmişdir. Abaqa xanın oğlu Əhməd Təkudar xan türk şeyxləri ilə həddindən artıq maraqlanır, Arranda qışlayarkən İşan Mengli adındakı bir türk şeyxinin evində səma (musiqili zikr) ilə məşğul olurdu. Konya sufisi Cəlaləddin Ruminin səma və cəzb yoluna gəlməsi təbrizli bir dərviş vasitəsilə, türk sufilərinin xanlar üzərindəki təsirini gördükdən sonra olmuşdur. Azərbaycan türk sufiləri Konyadakı Səlcuqların qəlbini də qazanmağa müvəffəq olmuşdur. Bundan başqa, İbn Bətutənin qeyd etdiyi kimi, Krım ətrafında zaviyələr qurub yerləşən və müharibə məhsulları ilə dolanan Azərbaycan, Anadolu və Xorasan türkü qazilərinin Qızıl Orda ordu generalı Noğay xanın yürüşlərində iştirak etdiyi ehtimal edilir.Zəngilan bölgəsində qədiriyyə sufi ordeninin şeyxi Yəhya ibn Məhəmmədin şərəfinə Məmmədbəyli türbəsi inşa edilmişdir. Yəhya Elxanilər dövründə böyük alim olmuş, Marağa rəsədxanasında işləmiş, "Cami əs-saqir" əsərini yazmışdır.

İraq, Azərbaycan, Anadolu və hətta Qızıl Ordada yayılmış rifaiyyə (əhmədiyyə) təriqəti monqol şamanizmindən bəhrələnirdi, monqollar isə İslam mühitində nüfuz qazanmaq üçün sufi rolundan istifadə edirdilər. Monqol ordusu batil məzhəblərə (məs. cəvvaliqi) qarşı mübarizə aparmış, bektaşi və baraqi kimi türk sufilərini qorumuşdur. Bu dövrdə batil məzhəblər türk dərvişlərinin ayinlərini "şeytan işi" adlandıraraq ləkələmək istəyirdi. Cəvvaliqlərin pərişan və səfil bir şəkildə səpələndikləri ərazilər içərisində Azərbaycan da var idi.

Sufizm Azərbaycan mənəvi həyatında böyük rol oynayıb və bu rol hələ də davam edir. Sufizm Azərbaycanın mədəniyyətinə, incəsənətinə və ədəbiyyatına böyük təsir göstərmişdir. Uzun müddət Azərbaycanda sufizmin ənənəvi forması intellektual-mistik qnostisizm (irfan) idi. Azərbaycan sufi mədəniyyəti fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət, tarix və digər istiqamətlərdə zəngin bir keçmişə malikdir.

Azərbaycan mühiti sufizm tarixi baxımından münbit bir mühitdir. Bu bölgədən sührəvərdiyyə, əbhəriyyə, zahidilik, xəlvətilik, səfəvilik kimi təriqətlər çıxmışdır. Bu bölgədə yetişən şəxsiyyətlər əxilik və hürufiliyin təmsilçisi olmuşdur. Azərbaycan sufi məktəbləri Səlcuq və Osmanlı Türkiyəsinə dərin bir şəkildə təsir etmiş, dini-ictimai həyatı formalaşdıran vacib bir amil olmuşdur. Hürufilik və ələviliyin qaynaqlandığı Azərbaycan təfəkkür sistemi İran və Anadolunun inanc coğrafiyasını formalaşdırmışdır. Türk təfəkkür həyatına təsir edən təsəvvüf hərəkatları Orta Asiya və Xorasan bölgələrindən başqa, çox miqdarda Azərbaycandan da təsirlənmişdir.

Kitabi-Dədə Qorqud dastanında bir çox sufizm ideyasının verilməsi, həmçinin qara donlu dərvişlərdən bəhs edilməsi Azərbaycan təsəvvüfünün tarixi köklərini göstərir. Hürufilik Azərbaycanda yayılmışdır, xüsusilə Qaraqoyunlu hökmdarları Qara Yusif və Cahanşahın hürufiliyə sadiqliyi bu təlimin yayılması üçün münbit şərait yaratmışdır.İmadəddin Nəsiminin əsərləri və onun Anadoluda çoxlu müridinin olması bu regionda hürufiliyinin geniş yayılmasına gətirib çıxartmışdır. XVII əsrdə Naxçıvan bölgəsini ziyarət edən Osmanlı səyyahı Övliya Çələbinin verdiyi məlumata görə, Qarabağlar kəndində hürufi və qədiriyyə sufiləri var idi.

İran və Azərbaycanda sufi xəlvətilik ocağı qurulmuşdur. Onun qollarından biri cənub-şərqi Anadolu və ərəb torpaqlarında fəaliyyət göstərən gülşəniyyədir. Gülşəniyyə təriqətinin başçısı Şeyx İbrahim Gülşəni əvvəlcə rövşəniliyin qurucusu Dədə Ömər Rövşəninin məsləhəti ilə xəlvəti-rövşəni sufi ocağına daxil olmuşdur. Əslən Azərbaycandan olan Dəmirdaş (?-1523) isə kölə olaraq Məmlük Misirinə aparılmış, burada xəlvətilik sufi təriqətinin Qahirə qolunun (dəmirdaşiyyə) əsasını qoymuşdur. Onun başçılıq etdiyi xəlvətilik qolunda şadili sufiliyinin əsas və mötədil təcrübələri, Əndəlus əsilli məşhur mistik İbn Ərəbinin fəlsəfəsi ilə dərin bağlılıq müşahidə edilir. Dəmirdaşiyyəyə üzv olmaq üçün azı iki il dini məşğələlərdə iştirak etmək tələb edilirdi.

Xəlvətilik Osmanlı imperiyasında da yayılmış, dövlət-millət qaynaşmasına səbəb olmuşdur. Xəlvəti cəmiyyətlərinin Osmanlı imperiyasında güclənməsi və XV əsrdə səfəviyyənin İranda yüksəlişi qərb (Osmanlı) xəlvətiliyinin Azərbaycan və Gilandakı köklərindən ayrılmasına səbəb olmuşdur. Səfəvilərlə müharibəyə görə, fars və azərbaycan türkü olan bir çox mühacirlər Osmanlıda şeyx və sultanlara xidmət etməyə başlamışdır. Bir neçə nəsilin fəaliyyəti nəticəsində, xəlvətiliyin Azərbaycan mənşəli kökü cənuba və qərbə yayılmışdır. XVII əsrdə sünni dünyasında hər hansı bir formada xəlvətiliyin mövcud olmadığı az yer var idi.

Səfəviyyə təriqəti cəlvətiyyə və qolları vasitəsilə Somuncu Baba, Hacı Bayram Vəli, Ağşəmsəddin, Əziz Mahmud Hüdayi kimi böyük sufilərin yetişdirilməsinə səbəb olmuşdur. Səfəvi sülaləsinin yerli dialekti olduğu üçün, Ərdəbil bölgəsi şivəsinə əsaslanan Azərbaycan türkcəsi sufi ədəbiyyatında üstünlük əldə etmişdir. Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl Xətainin şiə fanatizmi ilə dolub-daşan şeirləri gəzəyən aşıq və dərvişlər vasitəsilə hər yerə yayılmışdır. Uzun müddət onun şeirləri ələvi və bektaşilər arasında, həmçinin İraqın şəbək sektasında oxunmuşdur, şeirlərinin bəziləri onların müqəddəs kitablarına daxil edilmişdir. Osmanlının Bektaşiyyə sufi təriqəti isə Mərkəzi Anadolunun əslən Azərbaycan və İrandan olan türk köçəri tayfaları arasında inkişaf etmişdir.

Rusiyanın Cənubi Qafqaz işğal etməsindən sonra Azərbaycan və Şimali Qafqazdan olan bir çox şəxs Anadoluya sığınmışdır. Beləliklə, Mir Həmzə Nigari, Sədi Sani Qarabaği, Mahmud Nigarizadə, Bəhəddin Əfəndi kimi azərbaycanlı sufilər Amasya və Tokatı Azərbaycan mədəniyyət mərkəzinə çevirmişdir.

Nəqşibəndiyyə təriqəti XV əsrdən Azərbaycan mühitində yayılmağa başlamış, XIX əsrdə Şimali Azərbaycan və Qafqazda böyük təsirə malik olmuşdur. Məsələn, Mir Həmzə Nigari (1805–1855) Azərbaycandan Osmanlının Harput şəhərinə, sufi nəqşibəndilik təriqətinin qələdi qoluna qoşulmaq üçün getmişdir. Bu dövrdə nəqşibəndilik Qafqazda sürətli şəkildə yayılırdı. Nigari Konyada Cəlaləddin Ruminin qəbrini ziyarət etdikdən sonra, Qarabağa İsmayıl Şirvaninin adından nəqşibəndiliyi yaymağa gəlmişdir. O, türk dilində, nəsihətverici sufi əsəri "Nigarnamə"ni yazmışdır. Nigarinin Tiflis və İstanbulda nəşr edilən divanları haqq aşıqları tərəfindən əzbərlənmiş, zikr mərasimlərində və söhbət məclislərində oxunmuşdur. Beləliklə, Nigari Türkiyə və Azərbaycanda bir çox nəqşibəndi müridi yetişdirmişdir.

Sovet dövründə dövlət idarəçiləri Azərbaycandakı nəqşibəndi təsirini silmək üçün mübarizə aparmışdır. Nəqşibəndiyə məxsus şeyx və din adamlarına qarşı repressiya, Azərbaycan ədəbiyyat və teatr əsərlərində din adamlarının pislənməsi buna aiddir. İsmayıl Şıxlının filmi də çəkilən "Dəli Kür" romanı, nəqşibəndi təriqətini, xüsusilə, Nigarini hədəf almışdır.İran azərbaycanlıları arasında nəqşibəndiyyə sufi ordeninin şiə sektasına aid olan bir qrup var. Cənubi Kürdüstan və Luristanda sufilər üçün əhl-i həqqin kəlam dili olaraq Azərbaycan dili də istifadə edilir.

Rus işğalı dövründə nəqşibəndi təşkilatı müasir Azərbaycan ərazisində fəaliyyətini davam etdirmişdir. Onların fəaliyyətinə adi insanların evləriə gedilməsi, zikr və mövlüd mərasimləri, sufi qəbirlərinin ziyarət edilməsi daxildir. İsmayıl Kürdəmiri Ərzincan və Bağdadda sufi təhsili aldıqdan sonra Kürdəmirə gələrək burada mədrəsə yaratmışdır. O, dağıstanlı Molla Məhəmməd Yeraqini öz təriqətinə dəvət etmiş, o da öz növbəsində Qazi Məhəmməd və Şeyx Şamilə təsir göstərərək, nəqşibəndi-xəlidi təfəkkürünü ruslara qarşı müridizm hərəkatının motivasiya mənbələrindən birinə çevirmişdir.

Qafqazda xalidiliyin bir şöbəsi olan mahmudiyyənin piri Mahmud Əfəndi isə Qaxın Almalı kəndində mədrəsə açıb, müridləri ilə hədis, əqaid, ərəbdilli mətnlər oxuyurdu. Almalılı Mahmud Əfəndi Kazanda nəqşibəndliliyin mədrəsə zəminində yayılmasında vacib rol oynamışdır. Digər bir sufi, Mamay Əfəndi İlisuvi isə müəllim işlədiyi dövrdə nəqşibəndliyin üsul və ərkanı haqqında "Silsilətü’lhavâcegân fî ‘ubûdiyyəti’l-a’yân" adlı əsər yazmşdır.

Qafqazda zikr mərasimi xalq arasında bir adət halını almış, həm çarlıq, həm də sovet dövründə davam etdirilmişdir. Bu məclisləri idarə etmək üçün elm və təqva sahibi şəxslər seçilirdi, bu, zikrin ədəblərindən sayılırdı. Belə zikr məclisləri "əstağfürüllah", "kəlimə-i şəhadət", "salavat" və "kəlimə-i tövhid" zikrlərindən ibarət olmuşdur. "Xətmi xacəqan" zikri həm şər-bəladan qoruduğu üçün, həm də müridlərə zövq verdiyi üçün istifadə edilirdi. Talalı Əhməd Əfəndi qeyd edirdi ki, sufilərin xalqın arasında oturanda da zikrdə olduğu kimi sülh içində, Tanrıya boyun əymiş şəkildə olmaları vacibdir.

Azərbaycan ziyarətgahlarına gedilməsi sufi ənənəsində vacib idi. Ziyarət edilən yerlərə Şəkidə Babaratma piri, Ləkit kəndində sufi Mahmud Əfəndinin qəbri daxildir. Ləkit camaatının bu ziyarətçiləri öz evlərində qonaq etmək üçün yarışa girməsi də qeyd edilir.

Xəlvətə çəkilmək ənənəsini Azərbaycana gətirən və yayanlar Əxi Yusif Əl-xəlvəti və Ömər Xəlvətidir. Ömər Xəlvəti Şamaxıda yaşadığı və daim xəlvətə girdiyi üçün Şirvanda bu ənənənin bilindiyi deyilə bilər. Nəqşibəndilikdə əvvəlcə xəlvətə girməyə icazə verilməsə də, XIX əsr etibarilə bu adət təriqətə daxil olmuşdur. Almalılı Mahmud Əfəndi Kazandakı xəlifəsinə yazdığı məktubunda pis əxlaqın əlacının xəlvətə çəkilmək olduğunu qeyd edirdi. Talalı Əhməd Əfəndi Qaxın İlisu kəndində xəlvətə çəkilmişdi. Ruslara qarşı mübarizə xəlvətə çəkilmə adətini yerinə yetirməyi çətinləşdirmişdir.

Xəlidi şeyxləri və onların müridləri kasıb əhaliyə qayğı göstərir, özlərinə gələn hədiyyələri onlara verirdilər. Xəlidi şeyxləri evləri ziyarət edir, sufizm əxlaqını bu üsulla yaymağa çalışırdılar. Həccə gedən karvanlar isə sufi şeyxlərinin duaları ilə yola salınırdı. Sufi şeyx və müridlərinin bir-biri ilə məktublaşması adəti də Azərbaycanda yayılmışdı. Burada məqsəd dini və sufizm məsələləri ilə bağlı olaraq fikir alış-verişi etmək, təriqətə davam etmək, yaşadığı çətinlikləri söyləmək idi.

Səfəvilərin əsas hərbi gücü olan türk tayfaları Səfəviyyə sufi ordeninə uyğun olaraq qırmızı çalma geydiklərindən azərbaycan dilindəki "qızılbaş" ifadəsi ilə adlandırılır, saqqallarını kəsib azərbaycanlılara xas bığlarını saxlayırdılar.

Əba, qəba, çübbə, ərəbi don, kəyani don, xirqə və s. kişi geyimləri Azərbaycanda ruhani sinfi (molla, seyid, axund, dərviş, əfəndi, müfti və s.) tərəfindən geyilirdi. Tikilmə üsulu, materialı, boya çaları və geymə tərzinə görə, bu geyimlər digər kişi geyimlərindən fərqlənirdi. XIX–XX əsrlərdə din xadimləri (dərviş, seyid və s.) külah və çəltarini də gündəlik olaraq geyirdilər. Külahın bəzəkli naxışlarının arasına İmam Əlinin və başqa din xadimlərinin adı yazılardı. Yazılar rəngbərəng saplarla naxışlanırdı.

Azərbaycan xalçalarında və miniatürlərdə dərvişlər çiynində təbərzin, əlində kəşkül ilə təsvir edilir. Təbərzin və kəşkülün üzərinə müxtəlif kufi yazılar, xəttatlıq nümunələri çəkilirdi. Təbərzin və kəşküllər dərvişlərin sifarişi ilə hazırlanırdı, üzərinə Qurani-Kərimdən ayələr, hədislər, mənzum şerlər və 12 şiə imamlarının adları həkk edilirdi. Lahıc kənd sakininə məxsus, XVII–XVIII əsrlərə aid təbərzin-baltada həm də vəhşi heyvan və quş təsvirləri verilmişdir.

XIX əsr rəssamı Mirzə Qədim İrəvani "Dərviş" rəsmini çəkmişdir. Bu dərvişin paltarı qırmızı rəngdə, yaxalığı, başmaqları, kəməri və sivri papağı yaşıl rəngdə təsvir edilib; geyim və papaq qızılla bəzədilib. Onun sağ əli üzərindən zolaqlı şərf keçir. Dərviş sağ əlində təbərzin tutur. Dərvişin sol əlində isə kəşkül var. Dərvişin papağının ortasında isə ərəb əlifbası ilə "Allah" yazısı var.

•  
  Sufi baş geyimi. Şamaxı Tarix və Etnoqrafiya Muzeyi
•  
  Səfəvi dövrü silahları. Solda iki kəsici başı olan silah təbərzindir. Azərbaycan Tarix Muzeyi
•  
  Mirzə Fətəli Axundova məxsus kəşkül. Azərbaycan Tarix Muzeyi

  Əsas məqalə: Azərbaycan mədəniyyəti

Azərbaycan poeziyası kənar bölgələrə təkcə dil xüsusiyyətlərini deyil, həm də hürufilik, işrakiyyə, şiə-ələvilik və məsihçilik ideyaları vasitəsilə özünəməxsus poetik ənənələr və mistik-ideoloji anlayışlar təqdim etmişdir. Azərbaycan poeziyasının əsas ideoloji məğzi sufizm, xüsusilə İbn əl-Ərəbinin vəhdət əl-vücud təlimi idi, hansı ki, hürufi təlimlərinə görə bəzi sirli cəhətlər əldə etmişdi.

Azəri türk ənənəsi sferası istifadə etdiyi mövzuları İslam və onun müqəddəs kitabı ilə məhdudlaşdırmırdı; zərdüştçülük ideyaları, qədim türk, ərəb və fars əfsanələri, hətta qədim Mesopotamiya miflərinin də daxil olduğu sosial və tarixi mühit ona təsir edirdi. Buna baxmayaraq, bu ənənənin arxasında duran əsas qüvvələr şiə ideologiyaları və sufi hürufi təlimləri idi. Poetik obrazların əsasını təşkil edən hürufilik sufilik və şiəliklə yanaşı, yəhudi, xristian, zərdüştçülük və qnostisizm elementlərini də əhatə edən çoxşaxəli bir təlim idi. Azərbaycan türk ənənəsində hürufi və şiə ideyaları "əriyib" qarışmış, xüsusilə Şah İsmayıl Xətai ədəbiyyatında ən yüksək nöqtəyə çatmışdır. İmam Əli müqəddəs kəlamın təcəssümü olaraq ilahiləşdirilmişdir.

Qazi Bürhanəddinin döyüş motivləri və Nəsiminin hürufi təlimlərindən ilhamlanmış ehtiraslı çıxışlar Xətainin folklor motivləri və ələvilik anlayışları ilə, Məhəmməd Füzulinin poetik şahəsərləri ilə qaynayıb-qarışırdı. Şairlərin özünəməxsus xüsusiyyətləri bu irsə müxtəliflik gətirirdi, çox zaman xarizmatik lider, böyük ideoloq və bacarıqlı şair eyni adam olurdu. Belə adamlara əsas misallar Səfəvi dövlətinin qurucusu, səfəviyyə ideoloqu və şair Şah İsmayıl Xətai, Qaraqoyunlu hökmdarı və sufi şairi Cahanşah Həqiqi, Ərzincan hakimi və şair Qazi Bürhanəddin, hürufi ideoloqu, şair və şəhid Nəsimidir.

XIV əsrin əvvəllərindən XIX əsrin II yarısına qədər Azərbaycan ədəbiyyatında mövcud olan mövzular ya lirika, ya da mistik-fəlsəfi mövzuda hesab edilə bilər. Azərbaycan ədəbiyyatındakı şiə mövzusu ilkin dövrlərdə mistik-fəlsəfi istiqamətli idi, müxtəlif şiə təriqətləri və sufi birliklərinin geniş mövzu dağarcığından bəhrələnirdi. Azəri-türkmən şair, nəqqaş, münşilərlə (bürokrat) birlikdə azəri-türkmən sufi şeyx və qələndərlər də Osmanlıda, uclardaki (kənar vilayətlər) Osmanlı türk mədəniyyətinin formalaşmasında başlıca rol oynamışdır. Bunlar arasında Xoylu Abdal Musa, Şair Nəsimi, Həbibi, Füzuli kimi ustadlar vardır.

Sufi mistiki Şah Qasım Ənvar Azərbaycan dilində şeirlər yazırdı. Onun Azərbaycan dilindəki şeirləri onun səfəviyyə təriqətini təşviq etdiyi vaxtlarda yazılmış ola bilər. XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan şairi Həbibinin şeirlərində hürufiliklə bağlı məzmunlar öz yerini tapmışdır. O, aydın və canlı məcazlarla, məhəbbət və sufilik mövzularında fəlsəfi şeirlər yazmışdır. Sufi şairi Şeyx Əlvan Şirazi XV əsrdə Mahmud Şəbüstərinin "Gülşəni-raz" əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

Sufi şair İmadəddin Nəsimi Şamaxıda qabiliyyətli insanlardan ibarət, məclis-ül-üləma (alimlər) və müğənniləri birləşdirən icma yaratmışdı.Şah İsmayıl Xətainin "Nəsihətnamə" əsərində yazdığı dua şeirləri ələvi-bektaşı ayinlərində oxunan gülbəng şeir formasına və digər, toplu şəkildə oxunan şeirlərə oxşayır. Gülbənglər cəfərilik, ələvilik, mövləvilik, bektaşilik, xəlvətilik kimi təriqətlərdə ritual şəklində oxunurdu. Şah İsmayıl Xətainin yazdığı gülbənglərdən biri belədir:

Azərbaycan bəstəkarı Rəhilə Həsənova öz instrumental əsərlərində ("Səma", "Dərviş", "Pirəbədil", "Alla meyxana") sufi rituallarını və Azərbaycan xalq musiqisinin qədim laylarını dirçəltmişdir. Azərbaycan əsilli Britaniya müğənnisi Sami Yusuf öz yaradıcılığında sufi musiqisi elementlərini istifadə edir. O, Nəsimi ili üçün şairin "Sığmazam" qəzəli əsasında yeddi dəqiqəlik kompozisiya hazırlamışdır.

  Əsas məqalələr: Azərbaycan aşıq sənəti və Oğuzun bölünməsi#Şaman-dərviş və ozan-aşıq keçidləri

Dərviş və aşıq sənətinin mənşəyi qam-şaman və ozan-bəxşi sənətinə gedib çıxır. Sənətlərarası oxşar xüsusiyyətlər mənşə birliyinə görədir. Qam-şaman və ozan-bəxşidən dərviş sənətinə, dərviş sənətindən aşıq sənətinə çevrilmələr ənənənin yenilənməsinə səbəb olurdu. Əvvəllər qam, şaman, ozan, bəxşi adlandırılanların bir qismi İslamın təsiri ilə ata, baba, dədə, xoca, pir, ərən, övliya, şeyx, mürşid, abdal, iskin, kəmtər, əmrə, dərviş kimi adlandırılmağa başlanmışdır. Dərviş sənətinin təmsilçiləri arasında aşıq adlandırılanlar da var. İslam dinini qəbul edən türk boylarında ənənəni yaşadan şəxslər təkkə-təsəvvüf mövzularına yönəlmişdir. Bu istiqamət dərviş tipli türk ədəbiyyatının başlanğıcı olmuşdur. Daha çox dünyəvi mövzuları işləyən sənətçilər isə ozan ənənəsini davam etmişdir. Azərbaycan, Anadolu və Rumeli mühitlərində dərviş və ozan istiqamətlərində sənət icra edən ənənə daşıyıcıları öz kütlələrinin sosial-mədəni ehtiyaclarını qarşılamağa çalışmışdır.

Dərvişdən ozana keçid sufi zikr mərasimi vasitəsilə olmuşdur. Zikr mərasimi dərviş-aşiqə musiqi, poeziya və bəzən vəcdə gələrək edilən rəqs vasitəsilə sevginin ilahi obyekti ilə mənəvi birlik üçün lazım idi. Aşıq adının özü də erkən dövr türk dərvişlərinin titulu ilə qohum söz sayıla bilər. Türk mistiki Əhməd Yəsəvi dərvişləri aşiq (həqiqətə aşiq mənasında) adlandırırdı. Azərbaycan aşıq sənətində "haqq aşığı" ifadəsinin istifadəsi də dərviş mistiklərinin təsirini göstərir. Çünki haqq aşığı "müqəddəs aşıq", "həqiqətin aşığı" deməkdir. Haqq aşıqlarının sevgililərini axtarması da həqiqət və ilahi sevgi axtarışı üçün alleqoriya sayıla bilər.

XVI əsrdən XIX əsrə qədər bir çox aşığın yaradıcılığında sufizm fikirləri, dərin məhəbbət qatları nəzərə çarpır. Belə aşıqlar arasında Aşıq Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım vardır. İşlənən mövzulardan biri aşığın 4 mərhələdən (şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət) keçərək, axırda Allaha qovuşması fikridir. Bundan başqa erkən dövr aşıq sənətində, məsələn, Aşıq Qurbani və Miskin Abdalın əsərlərində dərviş mistiklərinin təsiri ilahi sevgi və böyük həqiqətə sədaqət mövzuları ilə ortaya çıxır.

XIX əsr Azərbaycan mədəniyyətində Aşıq Alı, Aşıq Şenlik, Dollu Mustafa, Aşıq Dilqəm, Aşıq Ələsgər və s. aşıqların yaradıcılığında sufizm motivləri güclü şəkildə nəzərə çarpırdı. İstifadə edilən mövzular təbiət və insanın gözəlliyi, daxili aləm, əxlaqi dəyərlər, dini və didaktik məsələlər idi. Aşıq Ələsgər yaradıcılığı həm tanrıçılığa əsaslanan türk xalq sufizmindən, həm də ələvilik, əhli-həqq təriqəti və və bəktaşi təsiri daşıyan türk sufizmindən qaynaqlanırdı.

Azərbaycan aşıq yaradıcılığına təkkədə ifa edilən urfani və ruhani havalar daxildir. Təkkə həm sufi dərvişlər zikr etdiyi, həm də şiələrin mərsiyə oxuduğu yerdir. Ancaq müasir aşıq sənətində artıq ruhani mahnılar sadəcə təkkələrdə yox, toylar və konsertlərdə də ifa edilə bilər.

İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür" romanı əsasında çəkilən, 1969-cu il istehsalı eyniadlı Azərbaycan filmində sufi təriqətləri ilə bağlı bəzi məsələlər təsvir edilmişdir. Film sovet dövründə çəkildiyi üçün sufizm və onun düşüncə ilə bağlı prinsipləri düzgün bir şəkildə təsvir edilməmişdir. Filmdə Molla Sadığın evində toplanan və musiqi ilə coşan camaat mənfi şəkildə göstərilmişdir.

1973-cü il istehsalı "Nəsimi" filmində hürufilik mövzusu işlənmişdir. Filmdə hürufi təliminin təbliğatçısı Nəsiminin həyatı və fəaliyyəti göstərilir. Filmdə Nəsimi Şirvanşah İbrahimdən hürufiliyi öyrənməsini istəyir. Şirvanşah bunu haqqı rədd etməklə bir tutanda Nəsimi kitabları öyrənməklə həqiqətlərin fəth ediləcəyini deyir. Şirvanşahın "Allahın birliyi yoxdursa, həqiqət haradadır?" sualına Nəsimi belə cavab verir: "Cümlə kainatın özü həqiqətdir, kainatın özü zərrələrdən ibarətdir. Hər zərrənin özünün yaratmaq gücü vardır. İnan, padşahım, bu bizim qurtuluşumuzdur." Bundan başqa, Nəsimi filmdə ədalətli padşahın ikiqat tanrı olduğunu deyir. Filmdə həmçinin hürufi təlimçisi Fəzlullah Nəimi və onun mübarizəsi təsvir edilmişdir. Nəimi həbs ediləndə Nəsimiyə "gedən cismimdir, ruhum səninlədir" deyərək Nəsimini varisi təyin edir. Teymuri hökmdarı Əmir Teymur tərəfindən tutulduqdan sonra, onun bədəninə mismarla 32 hərf (hürufiliyin insan üzündə hərfləri görməsi ilə əlaqəlidir) yazılır.

Sufi təliminə aid edilən dərvişlər "Nəsimi" filmində təsvir edilmişdir. Filmdə dərvişlər özlərinə məxsus bir ayin icra edir və Nəsiminin "İstəmə" qəzəlini oxuyurlar. Dərvişlər onlara qoşulmağı təklif edəndə Nəsimi tərki-dünya həyatının ona yad olduğunu, kövrək olmadığı üçün qırılmadığını deyir.

  Əsas məqalə: Azərbaycan fəlsəfəsi

Azərbaycan sufi ədəbiyyatında müxtəlif prinsiplər istifadə edilirdi: insan və ona göstərilən pərəstiş; əbədi sevgi və gözəllik; Allah, insan, kainat və müqəddəs yazılar arasında əbədi birlik; şiə məsih ideyaları; sufi əməllərindən (dua, zikr, səmt, səcdə) və varlığın birliyindən (vəhdət əl-vücud) qaynaqlanan motivlər. Bu ideyalar birlikdə Azərbaycan türk sufi ədəbiyyatının ön planını təşkil edirdi.

Azərbaycan ədəbiyyatında Allahı görmək gözəlliyi görmək ilə eyni sayılır. Nəsiminin fikrincə müqəddəs hərflərin təcəssümü olan gözəl insan təkcə Allahın ad və sifətlərini deyil, onun metafizik (ruhi) əsasını da əks etdirir. Nəsiminin istifadə etdiyi əsas mövzulardan biri Musa peyğəmbərin Tur dağında Tanrı ilə qarşılaşmasıdır. Mistik ədəbiyyatda Musa sevdiyini axtaran aşiqdir. Nəsimi özünü onunla müqayisə edərək nurun özündə olduğunu qeyd edir. Nəsiminin şeirində insanın daxili aləminin vacibliyi, ilahini anlamaq üçün insanın öz ruhunu anlamasının vacibliyi qeyd edilir.

Sevgilinin məkanı da sufi ədəbiyyatında vacib rol oynayır. İlahinin məkanı olan cənnətdən başqa, Quranda qeyd edilən, həm şərqdə, həm də qərbdə Allahın olması, hara çevrilsən, Allahın üzünün olması fikri Azərbaycan poeziyasına təsir edən anlayışdır. Nəsimi hara çevrilsə, sevgilinin gözlərini gördüyünü deyir. Xətai isə fikirləşirdi ki, yer üzündəki hər şey həqiqi varlığın əksidir, heç bir şəkil həqiqi tanrı deyil, həqiqi varlıq və ona göstərilən hörmət bütpərəstlik kimi görülə bilməz. Xətai "Dəhnamə"də sufi və hürufi elementlərini istifadə edərək, yaradılışı ilahi baxışla və nadir cəvahiratla əlaqələndirirdi.

Klassik dövr Azərbaycan şairləri İbn əl-Ərəbinin "əbədi mahiyyətlər" nəzəriyyəsi ilə tanış idilər. Qazi Bürhanəddin "Sənin üzünün mahiyyəti sonsuzdur, çünki bütün gözlər arasında səninki kimi göz yoxdur" deyirdi.

Azərbaycan sufi ədəbiyyatında gözlərin ilahiləşdirilməsi və şəxsiyyətləşdirilməsi bu poetik obrazın xarakterik xüsusiyyətidir. Göz təsvirinin bu aspekti, yəqin ki, göz ilahələrini əks etdirən qədim mif və əfsanələrdən irəli gəlir. Məhəmməd Füzulinin vətəni Mesopotamiya qədim zamanlarda göz məbədləri ilə və göz ilahələrinin heykəlləri ilə dolu idi. Bundan əlavə, bəzi sufi ənənələrində göz makrokosmosun kiçildilmiş forması idi. Gözlə bağlı təsvirlər Azərbaycan şairlərinin daxili sufi ideyaları ilə gündəlik həyat və münasibətləri birləşdirməkdə ustalığını əks etdirir.Qazi Bürhanəddin qeyd edir ki, ilahiliyin ən dərin işığı daxili göz (batin gözü) vasitəsilə mənəvi mənaları görməklə açılır. Çünki xarici göz (zahir gözü) həmişə kor olur.

Göz-tanrı və göz-insan nümunələri zühurla əlaqələndirilən baxışı ifadə edərkən Azərbaycan şairləri tərəfindən tez-tez istifadə edilmişdir. Məsələn, Xətai "Mən Allahın gözüyəm. Kor, yolunu azmış, gəl İlahi həqiqətə bax." demişdir. Nəsimi də özünü "gözlərin gözü" adlandırırdı. Göz və dodağın birlikdə istifadəsində göz susuzluq və sərxoşluğun mənbəyi sayılır, həyat verən çeşmə, ilahi mərhəmət və mehribanlığın simvolu dodaq isə varlığın əsası kimi götürülürdü.

Məhəmməd Füzuli Allahın mərhəmətli baxışını sufi kosmoqoniyası ilə əlaqələndirir. Ehtimal edilir ki, Füzuli təkcə ibn Ərəbi fikri ilə yox, həm Mahmud Şəbüstərinin "Gülşən-i raz" əsərindən və həm də bu əsərin Lahici tərəfindən edilən təfsirindən təsirlənmişdir. Çünki Lahici gözlə görülən maddi dünyanın və gözlə görülməyən ruhi dünyanın Allahın baxışı ilə yarandığını qeyd edirdi.

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında gözə İslami baxış ürəklə əlaqəli motivlərlə kəsişir. Çünki Qurana görə, peyğəmbər ilahiliyi ürəyi ilə görmüşdür. Qazı Bürhanəddin ürəyinin gözünün sevgilinin baxışından ləzzət aldığını deyirdi. Füzuli isə şeirində qırmızı yaqutu ilahi təzahür üçün məcaz olaraq istifadə edir. Sevgilinin gözləri ürəkdən (qiymətli daşların olduğu dağ) qan axmasına səbəb olur, çünki, o, sevgilinin qırmızı yaqutunu (ilahi təzahür) görmək istəyir. Azərbaycan poeziyasında qovuşma arzusu kədərin səbəbidir, qovuşma ilahi sevginin simvolu olan badə və şərab ilə təsvir edilir. Azərbaycan poeziyasında su və od ən geniş istifadə edilən antitezadır, sevgilinin kədərini göstərən göz yaşları və yaralı ürəyin odu ilə təsvir edilir. Azərbaycan atalar sözünə görə, ürək yanmasa, göz ağlamaz. Qazi Bürhanəddin yaşlı gözləri Zəmzəm suyu, ürəyi isə Kəbə ilə təsvir edirdi.

İslamda sözə göstərilən hörmət Azərbaycan ədəbiyyatında geniş istifadə edilmişdir. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında yazı, müqəddəs hərflər və yazı vasitələri (xüsusilə, qələm) ilə əlaqəli təsvirlər geniş yer tapmışdır. Qələmin rolu sadəcə maddi tərəfi ilə əlaqəli deyildi, mənəvi əhəmiyyəti də nəzərə alınırdı. Qələm təsvirinin Azərbaycan ədəbiyyatında çox istifadə edilməsi insan, qələm və kainat arasındakı əlaqə ilə bağlı sufi fikirlərindən qaynaqlanır. Qələmin sevgili olaraq göstərilməsi, katiblə qələmin müqayisəsi, yazı prosesinin və ağlamaq, ayağına düşmək və sirləri ortaya çıxarmaq kimi insan davranışının müqayisəsinə rast gəlinir.

Nəsimi qələmi dayanmadan sevgisini ifadə edən aşiq kimi təsvir edir. Füzuli isə qeyd edir ki, pərgar dairə çəkməzdən əvvəl can-ı könül nöqtə-i xala (pərgarın dairə çəkərkən yaranan ilk nöqtə) sevgi ilə bağlı idi. Pərgar sonsuz qələmi, nöqtə-xal təkliyi, ilahi varlığın metafiki formasını (vəhdət), dairə isə varlığın daxilini təmsil edir. Can-ürəyin vəhdəti təmsil edən nöqtəyə bağlılığı insanın Allahla qovuşma üçün həsrətini göstərir. Füzuli həm də qələmi ritual rəqsində fırlanan dərviş obrazı üçün istifadə edir. Qələmin sevgiliyə bənzədilməsi və sevgisini ifadə etdiyi üçün edam edilən Mənsur Həllacın yada salınması da xüsusilə vurğulanmalıdır.

Nəsimi kədərdən qırılan qələm ilə coşqunluğuna görə, cübbəsini cıran sufini eyniləşdirir. Buradakı sufi yazarkən vəcdə gələn ilahi katibdir (kaf-i nunun katibi). Aida Qasımovaya görə, Nəsiminin burada hürufilərin yazı yazarkən vəcdə gəlməsi (sufilər arasında olması ehtimal edilən proses) ilə bağlı fikir bəyan etdiyini düşünmək mümkündür.

Azərbaycan poeziyasında müqəddəs mətn, yazı və ləvazimatları ilə insan bədəni üzvləri və ya təbiət hadisələri arasında əlaqə qurmaq dərin kök salmışdır.Həbibi yazının sonsuzluğuna diqqət ayırır, sevgilinin nöqtəsinin və xəttinin (məsələn, üz xüsusiyyətləri) aşiqin qəlbinə həkk edildiyini qeyd edir. Həbibi alın yazısı ilə bağlı inancı hürufiliklə bəzəyərək qeyd edir ki, hər şeyə qadir olanın qələmi ilə sevgilinin alnına fəzl (Fəzlullah Nəimi) və bismillah yazılıb.

Bacarıqlı şairlər öz daxili mistik ideyalarını ifadə etmək üçün xəttatlıq incəsənəti vasitələrinin təsvirindən istifadə edirdilər. Şah İsmayıl Xətai hərfləri yada salmaq üçün sevdiyinin üz və bədən cizgilərindən istifadə etdiyini şeirində yazırdı. Füzuli isə qələmi qəddar taleyin motivi olan vaxtla eyniləşdirirdi. Bu, vaxtın İslamdan əvvəlki mifologiyada, xüsusilə zərdüşlükdə müqəddəs sayılması ilə bağlı ola bilər.

Azərbaycan türk sufi poeziyasında məşuqənin sifətindən və ya zülfündən (saç) iman və küfrün poetik simvolu kimi istifadə edilməsi geniş yayılmışdır. Zülf Adəmin günahı və qovulması ilə bağlı olaraq cənnətdəki bəzi heyvanlarla və bitkilərlə məcaz şəklində müqayisə edilmişdir. Müqayisələrdən biri türk ənənəsində daha çox taxılla təsvir edilən, qadağan olunmuş ağacla bağlıdır, ədəbiyyatda sünbülün qulağı zülf ilə əlaqələndirilir. Buna görə də, Kişvəri kimi klassiklərin əsərlərində sünbül Adəm hekayəsindən gələn zülf təsviridir. Füzuli şeirində isə, zülf sonsuz kədərin (Allahım yanında olan ev üçün ruhların darıxması) ilkin səbəbini simvolizə edir.

Azərbaycan sufi poeziyasında zülf böyük ilana və əjdahaya bənzədilir.Həbibi öz şeirində zülf-ilanı dodaqların ikili təsviri olaraq, sonsuz baharın simvolu və əl-rəhmanın nəfəsi kimi istifadə edir. Qazi Bürhanəddin məşuqənin zülfünü ilana (Musanın hekayəsindən), aşiqi isə qarışqaya (Süleymanın hekayəsindən) bənzədir.

Xətai şeirində könül quşunun (insan ruhunun təmsili) sevgilinin xalına (ilahi varlıq) çatmaq üçün apardığı mübarizədə zülfün rolunu qeyd edir. Burada zülf fani dünyada insanı cəzb edən şeylər üçün istifadə edilmişdir. Zülfün ilahiyə çatma yolundakı vəsvəsələr kimi istifadəsi Qazi Bürhanəddin və Nəsimidə də görülür. Füzuli isə quşun Məcnunun zülfündə yuva düzəltdiyini təsvir edir. Burada Məcnunun başını itirdiyi nəzərdə tutulur, zülfün məcnun (dəli) olan şəxsi bağlamaq üçün istifadə edilən qandala bənzədilməsi də mümkündür. Nəsimi və Kişvəri isə zülfü İblisin cənnətə girməsinə icazə verən tovuzquşuna bənzədir. Kişvəri zülfü inanmayan şəxsə bənzədərək qeyd edir: "Deyirlər ki, kafir cənnətə girə bilməz. Onda bəs qara zülfün hüsn-ü gülüstanında gəzir?"

Zülfün digər bir təsviri isə Quranda Süleymanın taxtına atılan şər varlıqla bağlıdır. Xətai saç qıvrımlarının yanağa düşdüyünü qeyd edərək qaranlıq və iman dövrü üçün məcaz olaraq istifadə edir. Füzuli küləyin Süleymanın taxtından şər varlığı aparmasını təsvir etmək üçün sevgilinin üzündə saçın küləyə görə qarışmasını qeyd edirdi. Süleymanın hekayəsinin əks mənada işlədilməsi də mümkündür. Nəsimi sevgilinin tək tükünün "mülk-i Süleyman" dəyərində olduğunu qeyd edirdi.

Sufi ədəbiyyatında küləyin rolu vacibdir. Məsələn, bu, müqəddəs ruha eyham vuran, "Nəsimi" təxəllüsündə aşkara çıxır. Quranda İsa peyğəmbərin hekayəsinin külək və ətirlə əlaqələndirilməsi, zülfün ətrinin ölülərin bədəninə həyat bəxş etməsi motivi İmadəddin Nəsimi tərəfindən istifadə edilmişdir. Burada səba (külək) Allah və insan, sevgili və aşiq arasında elçini təmsil edir. Həbibi isə zülfün ətrini İbrahim peyğəmbərin həyat yoldaşı Saranın ətrinə bənzədir.

Azərbaycanda UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil olan "Azərbaycan muğamı" irsi sufizm kateqoriyasına əlavə edilmişdir. Azərbaycan, Türkiyə və İran 2021-ci ildə "Əxi Evrən" ilinin keçirilməsi üçün UNESCO-ya müraciət etmişdir. İran Azərbaycanının Xoy şəhərindən olan Əxi Evrənin əxiliyin yaranmasında və təşkilatlanmasında böyük xidmətləri olmuşdur.

•  
  Səfəviyyə lideri Şeyx Cüneydin türbəsi. Qusar rayonu
•  
  Əlincəçay xanəgahı. Culfa rayonu
•  
  Xəlvətiliyin qurucularından biri olan Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi. Bakı şəhəri

• Azərbaycan fəlsəfəsi
• Azərbaycan milli-mənəvi dəyərləri