Bütün böyük dini sistemlərdə – buddizm, iudaizm, induizm və xristianlıqda özünə yer alan təsəvvüf ideyaları İslamda da ilkin çağlardan özünü göstərib. İslamda bu ideyaları yayanlardan biri bütün türk sufilərinin ulu atası sayılan, əslən Türküstandan olan Əhməd Yəsəvi idi. Türklərin müsəlmanlığı qəbul etməsində onun böyük rolu olub. Yəsəvinin türkcə yazdığı "Divani-hikmət" əsərində müsəlmanlıq təbliğ olunardı. Bu kitabdakı şerləri sufi dərvişlər qopuzların müşayiəti ilə oxuyurdular. Bu dərvişlər ozana bənzədiklərindən türklər onları rəğbətlə qəbul edirdilər. Əhməd Yəsəvinin ən böyük xidmətlərindən biri də türklərin əski inancları ilə müsəlman dəyərlərinin sintezini yaratması idi. Yəsəvi təkyələri tədricən əcəmi təsirindən kənar türk-islam mədəniyyəti mərkəzlərinə çevrilərdi. Deyilənə görə, Əhməd Yəsəvi bir təsəvvüf əhli kimi həyatın mənasını da fəna fillaha çatmaqda görüb və özü altmış üç yaşına keçərkən (Məhəmməd peyğəmbərin yaşadığı müddət) torpaq altında olan hücrəsinə girib və bir daha oradan çıxmayıb. Təsadüfi deyil ki, Əmir Teymur onun qəbri üstündə möhtəşəm bir məqbərə tikdirmişdi. Sonralar yəsəvilikdən iki təriqət yarandı: nəqşbəndilik və bəktaşilik.

Bəktaşiliyi yarıməfsanəvi türk sufisi xorasanlı Hacı Vəli Bəktaşın adı ilə bağlayırlar. Monqollar Səlcuqilər dövləti və xilafətin qalıqlarını dağıdandan sonra o, Kiçik Asiyaya mühacirət edib. Hacı Bəktaşın öz ruhani silsiləsini Əhməd Yəsəvidən götürdüyü və onun vasitəsilə imam Museyi-Kazıma çıxdığı deyilir. Hacı Bəktaşın əsərləri qalmadığından onun təlimi haqda əsaslı bir fikir yürütmək çox çətindir. Ərəb dilində "Məqalət" adlı əsərin müəllifi olduğu iddia edilir. Amma bu əsərin orijinalı qalmayıb. Bir zamanlar Hacı Vəlinin digər gəzərgi dərvişlər kimi qələndəriyyə təmayüllü olduğu ehtimal olunar. Bu, sonralar bəktaşilik təriqətində bir çox izlər buraxıb. Qələndəriyyələr hinduist və buddist ənənələrindən təsirlənən və adətən, sədəqə toplamaqla dolanan dərvişlər idi. Ən zəruri şəxsi əşyalardan savayı heç bir əmlaka sahib olmazdılar. Sərgərdan həyat tərzi sürən qələndərlərin bÿçèëÿrè nigahsız yaşamaq haqda əhd də edərdilər. Qələndərlərin bir qisminin çox ekzotik görünüşü də olardı: onlar başlarını, üzlərini, bığ, saqqal, hətta qaşlarını da tərtəmiz qırxdırar, qısa xirqə geyərdilər. Başlarına konusşəkilli papaq qoyar, üstlərində isə ağır dəmir bəzəklər – boyunbağı, üzük, bilərzik və s. gəzdirərdilər. Onların həyat tərzi çox sadə idi. Bahalı olan bütün şeylərə nifrət edər, həmişə gülərüzlü olar, daim səfərlərdə dolanardılar. Beləliklə, Hacı Bəktaşın Orta Asiyadan gətirdiyi panteist dünyagörüşü ünsürlərinə qələndərlərə məxsus keyfiyyətlər də əlavə olunmuşdu.

Bəktaşilik 1450-ci ildən sonra hürufiliyin güclü təsirinə məruz qalmağa başlayır. Teymurilər tərəfindən təqib olunan Fəzlullah Nəiminin edamından sonra dağılışan hürufilərin böyük hissəsi Anadoluya keçmişdi. İmadəddin Nəsiminin Anadoluda Hacı Bəktaşla görüşmək istəməsi, amma ikincinin ehtiyatlılığı üzündən bu görüşün baş tutmaması barədə yazan müəlliflər də var. Anadoluda da təqib olunan hürufilər buradakı qələndəri təkyələrinə üz tutardılar. Nəticədə onlarla qaynayıb qarışdılar, bəktaşilikdən dəstək götürdülər, onun içində söz sahibi oldular və Fəzlullah Nəimini də bəktaşiliyin digər övliyaları ilə birlikdə təqdis olunan (müqəddəsləşdirilən) övliyalar sırasına hücum etdilər. Hürufiliyin ardından Səfəviyyə də Anadolu ərazisinə nüfuz etməyə çalışar və buna, əsasən, nail olardı. 16-cı əsrin əvvəllərində Bəlim Sultan təriqətin başına keçəndə artıq bəktaşiliyin simasına son cizgilər əlavə olunardı. Elə bu zamanda "Haqq-Məhəmməd-Əli" şəklində ifadə edilən üluhiyyat məfhumu meydana gəldi və on iki imam təriqətin əsasları arasında başa keçirildi. On iki imamı nəzərdə tutan on iki guşəli ulduz şəklində boyunbağı taxardılar. Yeniçərilərin bayrağında şiə simvolları kimi Əlinin zülfüqarı və əl şəkli olardı.

Bəktaşilik özünə dəstəyi kənd əhli içində tapınmışdı. O, inkişaf edər, zaman keçdikcə çoxlu icma və məbədləri, ciddi ierarxiya qaydaları olan bir təriqətə çevrilərdi. Unifikasiya olunmuş mərasimləri və ayinləri, xüsusi reqlamentlə tənzimlənən qəbul və təqdimetmə mərasimləri, rəmzləri və paltarı olan bu təriqət dayanmadan güclənirdi. Təriqətin ən ciddi təşkilatlanma dövrünü Bəlim Sultanın adı ilə bağlayırlar (1516-cı ildə ölüb). Onu Piri-sani – ikinci pir adlandırardılar. Bəlim Sultan özünü Hacı Vəli Bəktaşinin iddiamçısı, varisi elan etmişdi. Onun apardığı islahatlar təriqətin nüfuzunu daha da artırardı. Bir sıra müəlliflər hətta nikahsızlıq əhdi məsələsinin də Bəlim Sultanın ideyası olduğunu güman edirlər. Bu islahatlarla razılaşanlarla yanaşı, (bu qisim özünü "çələbi" - Hacı Bəktaşın iddiamçısı sayardı), razılaşmayanlar da olardı. İkinci qrupda olub islahatlara qarşı çıxanlar isə "ata" adlanardılar. Bəlim Sultandan sonra ana təkyə olan Pir Evi və qardaşlığa rəhbərlik çələbilərdə qaldı. 16-cı əsrin ikinci yarısında bəktaşiliyin rəhbəri Sərsam Əli ata qardaşlığın ən yüksək postunu – Dədə-baba vəzifəsini yaratdı. Bu vəzifə seçkili idi və ona yiyələnmək üçün mərkəzi məbəddən olan səkkiz atanın səsverməsindən keçmək lazım gəlirdi.

Bəktaşiliyin islam öncəsi türk inanclarından olan şamanizm, buddizm və İran dinlərindən bir sıra ayin və ərkan elementləri götürdüyü haqda məlumatlar var. Yəsəviyyə vasitəsilə əski türklərdən ər-arvadlardan ibarət cütlərin iştirak elədiyi kımız içmə mərasimi bəktaşilikdə qorunurdu. Manixeyçilikdən isə təriqətə yeni daxil olan kişi və qadınları təriqətin üzvlərinə təqdimetmə mərasimi aparılmışdı. Tənasüx (ruhun bir bədəndən çıxıb başqa bir bədənə girməsi) və bir sıra başqa dinlərdən gəlmə inancların olduğunu görürük. Bəktaşilərin çox güclü təbliğat maşınları olub. Onlar getdikləri yerlərdə yerli inancları teziliklə islamlaşdırar, onlara hörmətlə yanaşaraq təriqətlərini yayardılar. Rumunuya, Bolqarıstan, Yunanıstan və Albaniyada belə olmuşdu. Yerli xristianları bu cür asanlıqla islama gətirmişdilər. Yuxarıda qeyd edilən və bir sıra başqa inanclardan ayrı-ayrı detalları hər zaman öz dinlərinə qəbul edərək bəktaşilik bir inanclar xəlitəsinə çevrilmişdi. Bəktaşilikdə məhərrəmlik mərasimi də xüsusi qeyd olunardı. Sazın müşayiəti ilə nəfəs deyilən ilahilər oxunurdu. Həzrət Əlini yüksək tutar, şiə bayram və ayinlərini icra edirdilər. Bəktaşilərin Şah İsmayıl Xətayinin şerlərini təbliğ etməsi haqda məlumatlar da var. Anadoluda xalq arasında Cəlaləddin Rumu və Hacı Bəktaşın nüfuzu o qədər böyük olub ki, onların mehmanxanasanın daha yüksək olması ətrafında mübahisələr gedirmiş. Müsəlman edilmiş xristianların da çox vaxt üzlərini bəktaşiliyə tutduğu deyilir. Bəziləri Hacı Bəktaşın xristian uşaqlarından təşkil olunan yeniçəriləri xeyir-dua ət idinini də yazar. Yeniçərilər dərviş libasına bənzəyən libas geyinir, bayraqlarında isə şiə nişanı: Həzrət Əlinin zülfüqarı və əl təsvir olunmuş nişan gəzdirirdilər. Hacı Bəktaşın özü böyük mütəsəvvif idi. Başına dördkünc tac qoyurdu. Bəktaşilikdə bu dörd əsas: təsəvvüfün dörd qapısı – şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət kimi qəbul olunmuşdu. Təriqətin maliyyə işləri vəqflər vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Başqa sufi təriqətlərindən fərqli olaraq, bəktaşilərin yalan şəbəkələrinin olduğu da yazılar. Nəqşbəndilikdən fərqli olaraq, bəktaşilik əsasən Kiçik Üsyankara ərazisində yayılmışdı. Sultan I Mahmud tərəfindən təşkil edilən yeniçəri korpusları ilə əlaqələr yaranandan sonra isə güclü inkişafa başlamışdı. Bir çox Qərb müəllifləri bütün sufi təriqətlərini orden hesab etsələr də, əslində az-çox bu anlama uyğun gələn bəktaşilik və səfəvilik idi. Çünki başqa sufi təriqətlərinin əksəriyyətində katolik ordenlərinə xas olan ierarxiya nərdivanı olmayıb.

• Ələvilik

• 2007-04-10 at the Wayback Machine