Azərbaycanda ziyarətgahlar pir və ocaq adlandırılır. "Pir" Azərbaycan dilində "böyük", "dini icmanın qurucusu", "ailə başçısı", "müqəddəs" mənalarını verir. Ocaq alovun olduğu yerdir. Geniş mənada, bu söz "ev", "ailə" mənasını verir. "Pir" və "ocaq" sözləri eyni mənada işlədilir.

Azərbaycan mədəniyyətində mənşəyinə görə, pir və ziyarətlərin 2 növü var. Birinci növ İslamdan qabaqkı yerli inanclar, mədəniyyətlər və animizm fikirləri ilə əlaqəli ənənəvi və ya arxaik pirlərdir. Ənənəvi pirlər daha çox təbiətdə, təcrid edilmiş yerlərdə, su və ya meşə yaxınlığında yerləşir və sağlamlıqla bağlı təsəvvürlərlə və məhsuldarlıq (balavermə) ilə əlaqəlidir. İkinci növ olan, daha sonrakı dövr pirləri isə İslam hekayələri, dizaynı və üslubunun təsirinə məruz qalıb.

Azərbaycan inanclarında kiçik məişət əşyalarından tutmuş silahlara, bulaqlara, təpələrə, qayalara kimi müxtəlif obyektlər ilahiləşdirilib tarixin müxtəlif dövrlərində insanların ümid yerinə çevrilmişdir. Müxtəlif nağıl və dastan nümunələrində bir sıra sehrli əşyalar və vasitələr təsvir edilir ki, qeyri-adi işləri yerinə yetirir, möcüzələr törədir. Bu inanclara müxtəlif yerlərin müqəddəsləşdirilməsində də qarşılaşılır. Azərbaycan mifoloji sistemində və inanclarında ağac (ağac pirlərinə bu gün də paltarlarından bir hissə qoparıb asanlar var), dağ, qaya, su, bulaq, ilan (ilan pirləri), öküz, inək, at, ocaq kultlarının izlərinə rast gəlinir.

Pirlər həm islamdan əvvəl, həm də islam sonrası izləri özündə daşıyır. Bu yerlər əsasən ayrı-ayrı müqəddəs şəxslərin adları, daş, ağac, su-bulaq, qəbir və s. ilə əlaqələndirilir. Əkinçilik və heyvandarlıqla bağlı müqəddəs yerlərə kölgəliklər, bulaqlar, zağa və heyvandarlığın inkişafı üçün istifadə edilən yerlər daxildir. Bunlara Eynəltaxtı, Nağara dağı, Çoban daşı, çınqıl yol, Pir qalaçası daxildir.

İmam Əlinin heç bir zaman Ərəbistan və İraqdan başqa bir yerə getməməsinə baxmayaraq Azərbaycanda "Xəlifə qəbri", "Əli piri", "Hz. Əli daşı", "Əli Ayağı" pirləri vardır. Tovuz və İsmayıllıda müqəddəs qəbul edilən qayanın Əli tərəfindən qılıncla vurulduğu və ondan su fışqırdığına inanılır. Bundan başqa Şiə imamlarının övladları ilə bağlı Azərbaycanda uydurulmuş imamzadələr vardır. Şərqşünas V. Bartolda görə İmam Rzanın qızı Ükeymə Bibiheybət məscidində dəfn edilməmişdir. Həmçinin Azərbaycanda bir çox şeyx və seyid qəbri ziyarətgaha çevrilmişdir.

Böyük alimlərin, şairlərin, müqəddəslərin və şiə imamlarının nəslindən gələnlərin türbələrinin ziyarət edilməsi ənənəsi Azərbaycanda çox məşhurdur.Salman Mümtazın fikrincə, Laçın bölgəsində Sarı Aşıq türbəsi xalq tərəfindən ziyarət edilir, Sarı Aşıq "Haqq aşığı" adlandırılırdı. İran azərbaycanlılarının ziyarət etdiyi yerlər Ərdəbildəki Şeyx Səfi türbəsindən tutmuş yol qırağı ocaqlar və dua edilən ağaclara (pir) qədər dəyişir. Əsas ziyarətçilər şəfa, çarə və vasitəçilik axtaran qadınlardır.

Sovet dövründə məscidlərə qadağa olsa da pirlərin və digər müqəddəs yerlərin ziyarətinə göy yumulurdu. Masallı, Biləsuvar, Cəlilabad və Lənkəran rayonlarında pirlərdə namaz qılınır, dini bayramlar zamanı buralar ziyarət edilirdi. Bu dövrdə Qazax, Tovuz, Şəmkir, Yevlax, Şabran və Qusar rayonu sakinləri dini adətləri evlərində və müqəddəs yerlərdə icra edirdilər.

Azərbaycanın demək olar ki, bütün bölgələrində ağac pirləri mövcuddur. Bu pirlər doğuluş inancı ilə bağlıdır, uşağı olmayan qadınlar tərəfindən ziyarət edilir. İnancın kökündə ağacın əcdad olması, uşaq verməsi haqqında təsəvvür dayanır. İnanca görə, pir odunlarının yandırmaq bədbəxtçilik gətirir. Qarabağda "Qara pir", "Palıd", Muğanda "Peyğəmbər" piri mövcuddur. XX əsrin əvvəllərinədək Qarabağda göynük meşəsində 3 gün bayram keçirilərdi.

Borçalı bölgəsində ən çox müqəddəs hesab edilən ağac dağdağandır. Qazaxın Aslanbəyli kəndindən bura ziyarətə gələnlər ağacdan bir parça qoparıb özləri ilə aparırlar. İnanca görə ağacın hissəsi paltara tikilsə insanı pis ruhlardan və kəm gözlərdən qoruyar. Borçalının Candar kəndində isə çinar ağacı və onun dibindən çıxan bulağa müqəddəs varlıq kimi baxılır. Övladı olmayanlar və sevgililər niyyət edib buranı ziyarət edirlər. Ümumiyyətlə, Borçalı bölgəsində ağac, su, daş kimi yer-su iyələrinə aid inanclar onların yaşadığı yerlərin ziyarət edilməsi və onlara hədiyyə verilməsi şəklində davam edir.

Goranboyun Şahbəyli və Səfikürd kəndləri arasındakı ağac pirinin ətrafına gecə getmək məsləhət bilinmir. Gecə vaxtı ağac piri pərilər, cinlər yığınağı olur. Uşaq sahibi olmaq niyyətilə gələnlər yaxınlıqdakı daşın altına nəzir qoyurlar.

Bəzən hamilə qadının bətnindəki uşağı qorumaq üçün qadını ağac ziyarətgahına aparır və onun ətrafında üç dəfə dolandırırlar. Hamiləlik bitənə qədər ziyarətgahdan götürülmüş torpaq qadının çarpayısının bir tərəfində gizlədilir və uşaq doğulandan sonra torpağı ziyarətgaha geri aparırlar. Hamiləlik dövrü əvvəldən axıra ağac ziyarətgahın himayəsi altında keçirilir və uşaq sağlam olanda "ağacın şərəfi"nə qurban kəsilir.

Yazıçı Manaf Süleymanov etnoqrafik səpkidə yazılmış "Lahıc" əsərində qeyd edirdi: "Bir vaxtlar Niyaldağın ətəyində əzəmətli "Təkağac" ucalırdı. Hələ uşaqlıqdan eşitmişdim ki, "Təkağac" piri qocalı, cavanlı, uşaqlı bir çox xəstələrə şəfa verib. Min dərdə mübtəla olanları, gec dil açan uşaqları, yeriyə bilməyənləri və b. bura gətirib budaqlardan yelləncək – nənnilər asıb yelləyə-yelləyə pirə yalvarıb şəfa umardılar və bir çoxları məramlarına çatardı. Bu məqsədə çatmağa başqa səbəblər olsa da, hamı "Təkağac" pirinin kəraməti hesab edərdi." Yazıçı "Təkağac"ın aqibəti haqqında soruşduqda belə cavab verilir: "Allah onu kəsdirənin cəzasını verdi. O tuta-tutda (37-ci il repressiyasını nəzərdə tutur) bağrı yarıldı. Görənlər deyirdi ki, hər dəfə baltanı vuranda ağacın gövdəsindən qan çıxırdı. Pir qan ağlayırmış. Camaat üç gün "Təkağac" üçün yas saxladı."

Şahbuzda yerləşən Maqsud pirinin armud ağacının altına buğda atarlar. Cücərsə, arzunun yerinə yetəcəyini göstərir. Şahbuzdakı Qərib pirinin armud ağacına beşik asılmışdır. Əgər evli qadın gələndə beşik yırğalanarsa, bu onun uşağı olacağı mənasına gəlir. Culfanın müqəddəs ağacı ilə bağlı əfsanəyə görə uşağı olmayan adam iki uşağı bir-birinin üzünü görərsə birini burada qurban kəsəcəyini demişdir. Arzusu yerinə yetəndən sonra uşağı qurban kəsərkən tufan qopmuş və bir camış ağacın yanında peyda olmuşdur.

İlisu kəndindəki "Qoz piri"ndə şəfa tapmaq üçün gələn xəstələr, övlad istəyən qadınlar bu piri ən müqəddəs bir qüvvə kimi qəbul edirlər. Qaxla İlisu arasında Qarabulaq adlı yerdə "Zoğal pir" var. Ziyarətçilər zoğalın budaqlarına ip, sap, əsgi parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar.

Meşkinşəhrin bir çox kəndlərində meşə kultu mövcud olub, insanlar Tanrıdan bir şey istədikdə meşəliklərə gedib dua ediblər.

Daş pirlər spesifik (uşağı olmamaq, revmatizma), qəbir pirləri isə müxtəlif xəstəliklər üçün ziyarət edilərdi. Qəbir pirlərinin çoxunda qurban kəsilərdi. Qəbir pirləri xəstəlik və müxtəlif bəlalar üçün ümid qapısı olub, hər cür zalım və xain ruhlarla burada mübarizə aparıldığına inanılardı.

Daş qoçun ayaqları altından keçənin və ya qaya üstündə uzananın hamilə qalması daş pir inancının davamıdır. Azərbaycanın bəzi bölgələrində xəstə uşaqlar şəfa tapsın deyə qayanın altından keçirilər. Bəzi araşdırmaçılar bunu animizmlə əlaqələndirsə də, əcdad kultu ilə əlaqə də diqqətə layiqdir.

Azərbaycanın bir sıra bölgələrində Humay adlandırılan qayalar və onunla bağlı inamlar qədim türk tanrısı Umayın ana kultunun hələ də mövcud olduğunu göstərir. Bura gələn uşaqsız qadınlar başını qayaya qoyub yatar, uşaqlar isə sümüyü bərkisin və tez yerisin deyə qayanın altındakı deşikdən keçirilərmiş. Qubadlı rayonun Qaracallı kəndində isə Umay kahası mövcuddur.

Qusarda yerləşən "Piral" adlı menhirdə ilahi bir güc olduğu fikirləşilir. Havalar yağışlı keçəndə bu daşın yanında ayin icra edilir, sonra isə daş yerə yatırılıb qaldırılır. Bundan başqa Laçında gec gəzən uşaqların aparıldığı "Yeri daş" piri, Novxanıda uşağı olmayan qadınların aparıldığı "Ağ daş" piri, Lerikdə xəstəliklərə dəva olan "Vavuya hal" və s. daş pirlərə misal göstərilə bilər.

Qobu yaxınlığındakı Qırxqız təpəsində hər cümə günü daşların ağladığına və həmin günün ziyarət üçün məqbul gün olduğuna inanılar. Bu su daşa dönmüş qırx qızın göz yaşlarıdır. Qızlar düşmənə yaxalanmamaq üçün Allahdan onları daşa çevirməsini istəmişdilər.

Naxçıvan şəhərində yerləşən "Süddü nənə" pirindəki inanc sistemi xalq arasındakı "qara daş" inancı ilə bağlıdır. T. Qədirzadəyə görə belə daşlar müqəddəs hesab edilir və "ocaq daşı" adlanır. İnanca əsasən, südü olmayan gəlinlər bu piri ziyarət edirlər. Ziyarət zamanı özləri ilə qovrulmuş buğda gətirir, yol boyunca bu buğdaları müəyyən yerlərə qoyur və heç kimlə danışmırlar. Ziyarətdən geri qayıdarkən bu buğdalardan götürüb yeyirlər. Şahbuz rayonundakı "Süddü nənə" pirindəki daş yarığından keçmə inancı isə qədim dastan yaddaşındakı Cənnətin süd gölü ilə oxşarlıq təşkil edir. Xalq arasında olan inanca görə, bu daşların yanına su qoymaq lazımdır.

Culfada yağmur pirləri deyilən ziyarət yerləri vardır. Burdan götürülən daşlar evlərdə suya salınar, pir iyəsi isə pirdə qalmış daşlar da eynən su ilə qovuşsun deyə yağış yağdırarlar. Yağış yağandan sonra gənclər evləri dolaşıb daşları toplayar, pirlərə geri qaytararlar. Oxşar inanclara Muğan və Gəncə bölgəsində də rast gəlinir.

Azərbaycanda və Anadoluda ən son dövrlərə qədər dağlara qanlı qurban verilməsi adəti qalmışdır. Füzuli Bayata görə, bu adətin kökündə islamdan sonrakı dövrdə dağlarda övliya qəbrlərinin olması inancı var. Beləliklə, insanlar övliyaların adını dağa verməklə dağları insan yerinə qoyub və buna görə də dağa qurban kəsiblər. İran azərbaycanlıları arasında dağda qurban kəsmə adəti isə türklər tərəfindən dağın Tanrıya yaxın bir məkan olaraq görülməsi ilə izah edilir. Meşkinşəhrdəki Savalan dağının zirvəsinə qoyun götürüb dağ ruhu üçün qurban kəsilərdi. Bundan başqa duaları qəbul edilən şəxslər Ulu Tanrıya bu dağın zirvəsində qurban kəsərdi. Beləliklə, müqəddəs qəbul edilən dağların yer ilə göy arasında bağlantı qurduğuna inanılardı. Bu məntiqlə Dağ iyəsinin Göy Tanrı ilə əlaqə qurduğu qəbul edilmiş, hətta dağlar göyün qapısı sayılmışdır. Digər bir adət isə dağların qoruyuculuğuna olan inanca görə ölülərin yüksək yerdə dəfn edilməsidir, hansı ki İran azərbaycanlılarının yaşadığı bütün şəhər və kəndlərdə müşahidə edilir.

Deyilənə görə məskunlaşdığı Yel Dağı ziyarətgahdır. Xalq ora gedib qurban kəsər. Digər bir ziyarət yeri olan Şahpir Dağında isə qurban kəsilən heyvanın əti orada yeyilməz. And içəndə dağa doğru çönüb and içərlər.Qoşqar dağı da keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs olaraq görülürdü.

Azərbaycanın şimal-şərq hissəsinin ən böyük dağı olan Şahdağ bölgə xalqı tərəfindən müqəddəs hesab edilir. Yay aylarında Şahdağa səfərlər təşkil edilir, bölgədəki məzar yerləri ziyarət edilir, ağaclara bez parçaları bağlanır, qurban kəsilir. Bu bölgədə qadınlar dağa baxarkən yaşmaq vurub, "qaynatam baxır, ayıbdır" deyirlər. Qadınların bu hərəkəti, həm də Azərbaycanda dağlara baba deyilməsi (Azərbaycan bayatılarında dağlardan böyüklər olaraq qeyd edilməsi) dağın qadının ərinin və qayınatasının soy dağı olaraq təsəvvür edilməsi ilə əlaqədar ola bilər.

Aləmin yatdığı vaxtda hər şey təzələndiyi üçün gecə evdəki köhnə su atılmalı, bütün qablar təzə su ilə yuyulmalıdır. İnsanlar çeşmə başına gedib, əl-üzünü yuyar, su üstündən atılıb, evə yeni su gətirərlər. Xalq inancına görə, biri sudan götürüb, xəmir yoğursa, sudakı balaca daşlardan evə gətirib, yağ küpünə, çörək qabına və ya evin bir bucağına qoysa o evdə çörək bol olar.

Azərbaycanda qızlar qismətlərinin açılması üçün bulaq və digər su qaynaqlarının başlarında niyyət və dua edərlər. Niyyəti olan axar suya belə deyər: "Axar suya niyyət edirəm. Axar sular axıb getmədən niyyətim çıxsın. Pis günlərim və pislərin pislikləri axıb getsin." Bundan başqa yaz ayında analar övladlarını axar sularda yuyanda şeir şəklində dualar deyərlər.

İran azərbaycanlılarında su ilə bağlı müxtəlif fəaliyyətlər vardır. Meşkinşəhrin Ur kəndində ürəyində arzusu olan insanlar duaları qəbul edilsin deyə çay kənarında diz çöküb dua edərlər. Bəzi su mənbələri müqəddəs qəbul edildiyi üçün onların yanında qurban kəsilər, yağmur duası edilərdi. Həmçinin suyun şəfaverici xüsusiyyəti olduğuna inanılardı. İran azərbaycanlılarında evləri bərəkətli olsun deyə sudan üç daş götürmə adəti şimaldakı azərbaycanlılarda rəqəm yeddi olmaqla davam etdirilir.

Azərbaycan mifoloq-türkoloqu Mirəli Seyidov Subaba türbəsini Sucəddim ayini ilə, suya inam ilə əlaqələndirir. "Sucəddim" ("cəddim" "baba" mənasındadır) və "Subaba" sözləri arasındakı əlaqə də suya inamı göstərir. Həmçinin, türk xalqlarında müqəddəslərə baba deyilməsinə rast gəlinir. Subaba türbəsi Susay kəndindən başlayan çaylağın ayağındadır. "Susay" mürəkkəb sözü bir versiyaya görə "su" və "say" (saymaq, hörmət etmək) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir, "suya hörmət" deməkdir. Seyidova görə, su çaylağının ayağında belə bir abidənin tikilməsi təbiidir.

"Qanlı göl" əfsanəsində marallarının vaxtaşırı gölə gəlməsi ziyarət mərasimi ilə bağlıdır.

• Təndir. Təndir Azərbaycanda müqəddəs ocaq sayılır. Əhdi-peyman bağlayan sevgililər burada qucaqlaşıb öpüşərdi. Qardaş olmağa qərar verənlər burada and içər, onların münasibəti "təndir qardaşlığı" adlandırılardı.
• Mağaralar. Naxçıvanın şimalındakı Əliabad kəndində yerləşən "Göylü baba" mağarasında ölü bir müddət saxlanılar və sonra aparılıb Kərbəlada basdırılardı. Yağmur duası üçün də bura gəlinərdi. Əshabi-Kəhf mağarasına gələnlər isə onun yuxarısından rəngli iplərlə bəxt daşları asardılar. Daşkəsəndəki "Qara inək hini" və "Ağ Kağa" mağaralarında qurban kəsilərdi.
• İlan pirləri. Azərbaycan xalq inamına görə, hər ailənin onun üzvlərini şər qüvvələrdən qoruyan öz ilanı var. İlan pirlərinin mövcudluğu bu heyvanın müqəddəsliyini göstərir.
• Qurd pirləri. Şimali Azərbaycan və Anadolu Türk mədəni ərazisində Qurd piri, Qurd Övliya, Qurd Baba, Qurd Ata, Qurd təkkəsi kimi xalq tərəfindən müqəddəs qəbul edilən yerlər və onların xalq həyatında rolu əfsanələri ilə birlikdə bilinir. Cənubi Azərbaycandakı Qurd Baba (və ya Quduz ocağı) isə xalq inancları baxımından çoxistiqamətli bir mərkəzdir, obo stilində bir daş yığınıdır. Bu ocaqda ildə bir dəfə qurdlar yığışar. Bunun üçün qurdlar sınaq keçidi rolunu oynayan Ağçayı keçməlidir. Həmçinin qurd dişlədiyi üçün quduz olacağından şübhələnənlər və göz xəstəlikləri olanlar buranı ziyarət edərlər. İldə bir dəfə Qurd Babanı ziyarət edənlər ovonun ətrafında fırlanıb, yaxınlıqdakı ağaca bez bağlıyarlar.

Pirin içində olan hər kəs yazılmamış qaydalara əməl etməlidir. Sıra halında, saat əqrəbinin əksi istiqamətində 3 dəfə türbənin ətrafında fırlanmalıdır. Məscidlərdəki kimi pirlərdə də ayaqqabı ilə gəzmək olmaz. Qadınların başı bağlı olmalıdır. Bu qadın örtüsü hər ictimai yerdə geyilməli olan müasir hicab kimi deyil. Bu baş örtüləri qadınların saçlarını gizlətmir.

Azərbaycanın islam ziyarətgahlarında əcdad kultu ilə bağlı ziyarət edilən yerlərin xüsusiyyətləri tapılmışdır. Zelik Yampolski Azərbaycanda ziyarətgahların ocaq adlandırılması, həmçinin bu kimi yerlərlə əlaqədar ritual və əfsanələrlə bağlı olaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, ziyarətgahlar tayfanın (icmanın) "məişət kult mərkəzləri" olmuşdur.

Azərbaycanda pirə adını verən müqəddəsin adına ata və baba sözlərinin əlavə edilməsi (Şəkidə Babaratma piri, Ağdaşda Gündoğdu baba ziyarətgahı) əcdad kultu ilə əlaqələndirilir və bu yolla qohumluq ifadə edən sözlər müqəddəslərə ehtiram göstərilməsində istifadə edilmişdir.

Zaqatalada yerləşən Cinpir ziyarətgahı xəstəni sağaltma funksiyasını (şaman funksiyası) yerinə yetirir. Ziyarətçilər müqəddəs üçün daha çox qara keçi gətirirlər. Eynən da keçi qurban edilir. Şamanın başçılığı ilə keçi qurbanı verilməsi adəti sibolar və buryatlarda da mövcuddur. Ancaq keçi qurbanı yalnızca şamanizmə aid edilə bilməz.

Azərbaycan türklərinin məhərrəmlik adətlərini araşdıran İvar Lassi Azərbaycandakı pirləri Türküstan köçəriləri tərəfindən istifadə edilən günbəz-çadırlara bənzətmişdir. O, pirlərin formalarının və yuxarı hissələrindəki deşiklərin köçəri türklərin memarlığının qorunub-saxlanmasının bir sübutu olduğunu qeyd etmişdir.

Qafqazda yerli müqəddəslərin türbələrində müsəlmanlar və xristianlar birlikdə dua edir. O cümlədən, Azərbaycanda hər iki dinin nümayəndələrinin ziyarət etdiyi ortaq müqəddəs yerlər mövcuddur. Bu, xüsusilə özünü Dağlıq Qarabağda göstərir.Azərbaycan mədəniyyəti ilə əlaqə udinlərin həyatının bütün sahələrində özünü göstərir. Udinlər və azərbaycanlılar fərqli dinlərə sitayiş etməklərinə baxmayaraq eyni ziyarətgahları — ocaqları, pirləri ziyarət edirlər.Azərbaycan və gürcü xalqlarının nümayəndələri bir araya gələrək yaz və payızın gəlişini birgə el mərasimlərilə qeyd etməsi; ənənəvi olaraq Qax rayonunun Kürmük kilsəsində təşkil olunur. Hazırda mayın 6-da və noyabr ayında dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər bir qaxlı Kürmük məbədini ziyarətə gəlir. Zəvvarların sırasında başqa bölgələrdən, qonşu ölkələrdən gələnləri də görmək mümkündür.

Qarabağ münaqişəsindən əvvəl azərbaycanlılar və ermənilər Şvanidzordakı XVI–XVII əsrlərə aid Hacı-Baba türbəsini ziyarət edər və burada matax (heyvan qurbanı) kəsərdilər. Buna görə də türbə iki qrup arasında nadir hallarda mövcud olan etnik harmoniya simvolu hesab edilir.

Bolnisi rayonunun Kəpənəkçi kəndinin yaxınlığında yerli azərbaycanlılar, həmçinin müəyyən qədər yunanlar və gürcülər tərəfindən ziyarət edilən Yel dağı vardır. İnsanlar bura nəzir gətirər, qurban kəsib and içərlər.

• Azərbaycanlılarda xalq dini
• Azərbaycan mifologiyası
• Azərbaycanda mərasimlər

•   Vikianbarda Azərbaycan ziyarətgahları ilə əlaqəli mediafayllar var.
• . Kənan Rövşənoğlu. Baku Research Institute, 2021.