Əsas məqalə: Türk-monqol ənənəsi

Monqol işğalları nəticəsində müasir Azərbaycan (Arran və Şirvan) şəhərləri Beyləqan, Gəncə, Bərdə, Şəmkir, Şabran, həmçinin İran Azərbaycanı şəhərləri Zəncan, Qəzvin, Marağa, Ərdəbil dağıntılara məruz qalmışdır. 1236-cı ildə Cənubi Qafqaz artıq Ögedey xanın dövlətinə daxil idi. Bölgədə 1256–1335-ci illərdə Elxanilər (Hülakülər) dövləti, 1335–1337-ci illərdə sulduz tayfasından olan Çobanilər mövcud olmuşdur. Daha sonra hakimiyyətə Cəlairilər (1388-ci ilə qədər) və Teymurilər gəlmişdir. Elxanilər dövründə siyasi rəhbərlik rolu monqol və türk zadəganlarına məxsus idi. Yerli İran zadəganlığının bir hissəsi məhv edilmiş, torpaqları ya dövlətə, ya da monqol zadəganlarına keçmişdir. Elxanilər köçəri həyat tərzini tərk etməmişdir.

Monqol xaqanlığının parçalandığı dövlətlərdə türk və monqol elementlərinin rahat birləşməsinin səbəbi ümumi köçəri irsi və Mərkəzi Asiyada min illik simbiozis idi. Bəzi vaxtlarda türk əhalisi və hərbi qüvvəti monqol elementini üstələyirdi. Elxanilər idarə etdikləri ərazilərdə qərb türkcəsinin (oğuzca) danışılmasına baxmayaraq şərq türkcəsini rəsmi olaraq istifadə etmişdir. Səlcuqlar rəsmi sənədlərdə ərəbcə və farsca istifadə etdikləri üçün İranda türk dilinin ilk dəfə rəsmi sənədlərdə istifadə edilməsi monqollarla bağlı olmuşdur. Təəccüblü deyil ki, islamı qəbul etdikdən sonra monqolların əksəriyyəti farslara deyil, mədəni cəhətdən daha yaxın olduqları türklərə assimilyasiya olunublar. Monqollardan sayca çox olan və müsəlman olan türkmənlər ortaq köçəri həyat tərzinə görə monqolları tez bir zamanda öz içlərində itirdilər. Əslində monqolların islamlaşması türkləşmənin cəhətlərindən biri idi.

Hülakü xanın vəziri Nəsirəddin Tusi türk və monqol dili və yazısına, monqol və şərq türklərinin adət, mədəniyyət və ənənələrinə tamamilə vaqif olmuş, onun oğlu da tamamilə türkləşmişdir. Əslən yəhudi olan, vəzir Fəzlullah Rəşidəddinin və oğullarının danışıq dili türk dili idi. O, monqol dilini də mükəmməl bilmişdir. Əsərləri müasir dövrə ərəb və fars dilində çatsa da, türk və monqol dillərində yazmağı da bilmiş, türk adət və ənənələrini mənimsəmişdir. Rəşidəddin və oğlu Qiyasəddinin qızları türk dilində "xatun" ləqəbi daşımış, Rəşidəddinin nəvələrindən biri Artuq adlandırılmışdır.

Buddizmin Azərbaycan və İranda monqol hakimiyyəti altında qısa müddət ərzində mövcudluğu, iki əsrə yaxın müddətdə uyğur əlifbasının dövlət səviyyəsində tətbiqi və yayılması, Çin rəssamlıq ənənələrinin region müsəlmanları və xristianlarının bədii və tətbiqi yaradıcılığına nüfuz etməsi bütövlükdə Azərbaycanda və Cənubi Qafqazda daha plüralist mədəniyyətin formalaşmasına öz töhfəsini vermişdir.

  Əsas məqalələr: Azərbaycanlıların etnogenezi və Azərbaycanlılaşma

Monqol işğalları Azərbaycan və Cənubi Qafqazın etnik tərkibinə təsir etmişdir. Fars coğrafi əsəri "Əcaib əd-dünya"ya və Nəsəvinin salnaməsinə görə, monqol işğalı ərəfəsində Arran və Muğan düzlüklərində əsas etnik element türklər idi. Şirvan, Dərbənd ərazilərində irandillilərin və qafqazdillilərin də böyük rol oynadığı qarışıq etnik tərkib mövcud idi. Qarabağın dağlıq hissəsində, xüsusilə Xaçın knyazlığında xristian əhali üstünlük təşkil edirdi.

Etnik tərkibin dəyişməsində əsas iki amil yerli əhalinin məhv edilməsi və ya köçürülməsi, daha sonra isə qalib tərəf olan monqol və türklərin bölgəyə yerləşdirilməsidir. Məsələn, Arran və Şirvanın ilk Elxani idarəçisi olan Şahzadə Yoşmut burada öz rəiyyəti ilə məskunlaşmışdır. Türk milli kimliyi və mədəniyyəti Elxanilər dövründə və Elxaniləri əvəz edib, ənənələrini yaşadan dövlətlərin dövründə çiçəklənmişdir. Azərbaycanın türkləşməsi Çingiz xan və sələflərinin hələ də mövcud olan izləri arasında ən aydın məsələlərdən biridir.

Monqolların dövründə Azərbaycanın türkləşməsi ilə eyni zamanda, burada yaşayan monqolların da türkləşməsi prosesi baş vermişdir, ikinci proses birinci prosesə müsbət təsir etmişdir. Türklüyü və müsəlmanlığı qəbul edən monqollar türk dilində danışan, ancaq monqol tarixi yaddaşına malik bir qrup olmuş, İran Azərbaycanında və Şərqi Anadoluda köçəri həyatını davam etdirmişdir. Türk-monqol köçəriləri köçəri həyatın vacib funksiyası olan hərbi xüsusiyyətləri itirməmişdir. Qızıl Orda, Elxanilər və Çağatay xaqanlığının monqollarının türkləşməsinin səbəblərindən biri türklərin sayca monqollardan çox olmaqlarıdır.

XI əsrdə Səlcuq türklərinin bölgəni zəbt etməsi və sonrakı əsrlərdə türk xalqlarının, o cümlədən XIII əsrdə monqol istilaları dövründə köç axını hal-hazırda azərbaycanlıların yaşadığı ərazidə türkləşməyə səbəb olmuşdur. Monqol qoşunlarını təşkil edən tayfaların, eləcə də monqol istilaları nəticəsində köç etməyə məcbur olanların əksəriyyəti türklər idi.Əhməd Zəki Vəlidi Toğan ilkin mənbələrə əsasən Azərbaycana gələn türk-monqol tayfalarının sayını 2 milyon nəfər olaraq qiymətləndirir. Buna baxmayaraq, azərbaycanlıların fiziologiyasının monqol irqi ilə əlaqəli olmadığı düşünülür.

Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti Azərbaycan türklərinin əcdadları arasında Elxani hökmdarı Hülakü xanın (XIII əsr) türk-monqol ordusunu qeyd edir. Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi. Hülakü və onun oğlu Abaqa xanın dövrünün siyasəti üçün türk və monqol kütlələrinin dağınıq şəkildə yaylaqlarda yerləşdirilməsi yerinə, Azərbaycan, İraqın şimalı və Anadoluda planlı şəkildə müəyyən məntəqələrə köçürülməsi, Azərbaycan türklüyünün sağlam milli ünsür olaraq təşəkkülünün təmin edilməsi, yerli müsəlman oğuz köçərilərinə xan və hökmdar olaraq təqdim edilmələri xarakterikdir. İran Azərbaycanının tədricən türkləşməsində Elxanilərin aparıcı hərbi liderlərə torpaq payı (iqta, soyurqal) vermə siyasəti, xanların özünün və ətrafının, daha sonra Cəlayirilərdən başlayaraq türkmən ardıcıllarının, həmçinin Əmir Teymurla birlikdə Mərkəzi Asiyadan gələn köçərilərin üstünlük verilən, bu dağlıq otlaq ərazilərdə olması rol oynamışdır.

Elxanilər dövründə tat-tacik qruplara qarşı monqolların göstərdiyi diskriminasiya, Fərat çayından kanalların açılması tatların Azərbaycan və İraq-i Əcəmdən (Sultanabad) İraqa köç etməsinə səbəb olmuşdur. Qalanlar isə monqollarla birlikdə türkləşmiş, İran Azərbaycanında Azərbaycan dili hakim olmuşdur. Türklərin Azərbaycanda yerləşməsinin əsas səbəbi bu ölkədə otlaq, bağ-bağçaların çox olması, mal-qara bəsləmək üçün uyğun və əlverişli şəraitin olmasıdır. Nəticə olaraq, Azərbaycan və İraq-i Əcəm ərazisi 2 milyon köçəri üçün yaylaq və qışlaq olmuşdur.

Monqollar dövründə türkləşmə Cənubi və Şimali Azərbaycanda aydın şəkildə müşahidə edilir. Həmdullah Qəzvini buradakı türk qəsəbələrini qeyd edir, İbn Bətutə da Təbriz türklərinin əhəmiyyətindən danışır. Hələ monqollardan əvvəl bir neçə türk və monqol tayfalarının yaşadığı Muğan düzünə Qazan xan dövründə bir sıra türk və monqol tayfaları köçürülmüşdür. Bu tayfalardan qalanlara Adam Oleari XVII əsrdə rast gəlmişdir. Bundan başqa Şirazda və Qəzvində də şəhər içində türk və monqollar çoxluq təşkil edirdi. Nizari əsərində Arran bölgəsinin türklərin ordusu (Elxani döyüşçüləri) ilə aşıb-daşdığını qeyd edir. Elxanilərdən sonra Cəlairilər, Teymurilər, Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular dövründə monqollar türkləşmiş, türk əhalisi İraq, Şimali və Cənubi Azərbaycanda artmışdır.

Zəkəriyyə Qəzvini monqollardan əvvəl ərazidə yaşamış türklərin bölgədən çıxarıldığını yazsa da, Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin mənaqibində başa düşülür ki, ölkədəki türkmənlər və kürdlər əvvəlki yerlərində qalıblar. Hər halda əvvəldən burada yaşamış türklər (Səlcuq türkləri) yaxşı əraziləri monqollara və şərq türklərinə verib, ölkənin başqa yerlərinə çəkiliblər.

  Əsas məqalə: Azərbaycan tayfaları

Monqollar bölgəyə yürüş edərkən qıpçaqları döyüşməməyə və alanlara kömək etməməyə çağırmışdır. Səbəb olaraq da qıpçaqların alanlarla etnik baxımdan yaxın olmaması və dinlərinin oxşar olmaması göstərilmişdir. Ancaq daha sonra monqollar qıpçaqların torpaqlarını da ələ keçirdilər. Qıpçaqlar Şirvan və Arrana, həmçinin Qəbələyə getməyə məcbur oldu.

Türklərin çox yaşadığı yerlərdə (Türküstan, Dəşt-i Qıpçaq və Azərbaycanda) hakimiyyət quran monqollar Onaqan-Boqol sistemi (təbəə olan türk el və boylarının monqol qəbilələri arasında bölüşdürülməsi) ilə türk tayfalarını özlərinə birləşdirmişdir. Keçmişdə olduğu kimi (Səlcuqlar dövrü) Elxanilər sülaləsi dövründə də türk və monqolların yurd tutma və məskunlaşmasında Şimali Azərbaycan birinci yerdə olmuşdur. İran Azərbaycanında, xüsusilə Marağa, Xoy və Urmiyə gölü ətrafında, Əcəm İraqı bölgəsində isə Qəzvin-Zəncan arasında qurulan Sultaniyyə şəhəri ilə ətrafında, qismən də Rey bölgəsində yurd tutma və məskunlaşma olmuşdur.

Monqol dövründə Xalxalda qacarlar, Marağada Elxanilərdən turqaylar, Ərdəbildə qıpçaqlar və oyratlar, Xoyda ivalar (yıvalar), Ərdəbil-Gilan arasındakı Qızıl Özəndə imirlər (amarlu) yaşamışdır. Teymurilərin işğalından sonra da Elxanilərin bir hissəsi Marağada yaşamağa davam edirdi. Həmədan ətrafında və şəhərdə qaraqoyunlular, xüsusilə, baharlu qolu vacib bir türk sıxlığı əmələ gətirirdi.Cavanşirlər, ağqoyunlular və qaraqoyunluların əsas kütlələri Elxanilər dövründə Türküstandan Anadolu və Azərbaycana gəlmişdir. Muğan və Arranda yaşayan türkmənlər arasında mal-qara sayına görə ən qabaqda olan tayfa, Cəlairilər dövründə yaşadığı məlum olan Çobanlı tayfasıdır.

Tədqiqatçılara görə XIII–XIV əsrlərdə Azərbaycan ərazisində 20 böyük monqol tayfası məskunlaşmışdır. Bunların içində sulduz və cəlayir vacib yer tutur.Şəki və Şamaxı bölgəsinə türk-monqol qəbiləsi olan oyratlar yerləşmişdir, hansı ki öz dövründə Kür hövzəsində ən güclü və sayca çox olan qəbilə idi. Lənkəran, Neftçala ve Lerik bölgələrinə yerləşmiş Oyrat, Qaraqalı, Xarxatan, Gəgir, Orand ve Lələdulan tayfalarının məskunlaşması səbəbi bu bölgələrin Monqolustana bənzəməsi ola bilər.

Elxani və Qızıl Orda sərhədi olan Şəki və Qax ərazilərinə Küncüt, Cunud, Baydarlı, Tanqıt tayfalarının yerləşdirilməsinin səbəbi olaraq ehtimal edilir ki, bu tayfalar öz döyüşkənlikləri ilə sərhədi, Qızıl Ordaya qarşı qorumalı idilər. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın şimal-qərb zonası xristian və müsəlman dünyalarının kəsişdiyi yerdə olduğu üçün orta əsrlərdə mövcud olmuş türk dövlətləri üçün əhəmiyyət kəsb etmişdir.Zaqatala dairəsində araşdırmalar edən Mirabbas Mirbağırzadə "muğal" adlandırılan türk kəndlərini nəzərə alaraq monqolların həqiqi sayını müəyyən etməyin mümkünsüz olduğunu bildirmişdir, yalnızca Cəlair və Tanqıt kəndlərini həqiqi, qədim monqol adlandırmışdır.

Bayatlar Azərbaycana XIII əsrdə monqol işğalçıları ilə birlikdə gəlmişdilər.Padar tayfası isə Elxanilər dövründə Azərbaycanda yerləşdirilmişdir. Adlarının mənşəyi ilə bağlı fikirlərdən birinə görə, "padar" adı Çığatay xanın oğlu Baydarın adının fonetik təhrifidir. XIX əsrdə Qazax bölgəsi haqqında verilən məlumatda qeyd edilirdi ki, burada güclü və bədənli olan böyük Qazax tayfası yaşayır. Məlumata görə, onlar Çingiz xanın dövründən burada məskunlaşan qirgis qazaxlarının nəslindən gəlirlər və geydikləri papağa görə "qarapapaq" adlandırılırlar.

Qacarların mənşəyi haqqında onların XIII əsrdə İrana, daha sonra da Cənubi Qafqaza gəldiyi, Hülakü xanın ordusundakı türk tayfalarından birinin də qacarlar olduğu nəzəriyyəsi mövcuddur. İranda hakimiyyətə gələn Qacar sülaləsi mənşələrini monqol dövrünə aparan hekayəni qəbul etmişdir. Qacarların adının monqol başçısı Qacar Noyandan gəldiyi haqqında əfsanə vardır. Mirzə Həsən Zonuzi Xoyiyə görə qacarların mənşəri Türküstan monqollarıdır. Ancaq digər mənbələr qacarların monqollardan yox, xəzərlərdən gəldiyini, xəzərlərin yaxın qohumu olduğunu fikirləşir.

Monqol işğalından sonra Azərbaycanın şimal-qərbində türk əhalisi üçün "muğal" etnonimi ortaya çıxdı. Fars dilindən tərcümədə moğol (moğul, moğal, muğal, mağol) adı hərfi mənada monqol deməkdir.İlisu sultanlığı və Car-Balakən camaatlığının etnoqrafiyası və mədəniyyətini öyrənən XIX əsr rus müəllifləri də bu ərazilərin türk əhalisini muğal adlandırmışdır. XIX əsr–erkən XX əsr tarixi mənbələri muğalları olduqları əraziyə yad sayır və çarlıq dövrü tarixçiləri onların ərazilərə yerləşmə tarixlərini qeyd edirlər. A. Poserbski muğalların Çingiz xanın və daha sonra Əmir Teymurun gücünü qorumaq üçün bölgədə qalmış olduqlarını fikirləşir, XIII–XV əsrlərdə köçdüklərini qeyd edir. D. Bakradze isə onların XVIII əsrdə Dağıstan dağlıları ilə bölgəyə (Zaqatala dairəsinə) gəlmiş türk tayfası olduğunu yazmışdır. Bakradze fikirləşir ki, monqol adı tatar (azərbaycanlı) əhalinin nüvəsini təşkil edən monqollardan qalmışdır. Rus tədqiqatçısı K. Qan "Kaxeti və Dağıstana səyahət (yay, 1899)" əsərində qeyd edir: "Avarlardan sonra əhalinin əsas kontingentini "muğallar" da adlandırılan tatarlar (azərbaycanlılar) təşkil edir… Onlar müxtəlif vaxtlarda şərqdən sızan fatehlərlə burayə gəlmişdilər. Gözəl Adərbəycan (Azərbaycan) ləhcəsində danışırlar."

Çar Rusiyası administrasiyanın və rus tarixşünaslığının təmsilçiləri azərbaycanlıları "tatar" ("Adərbaycan tatarı") adlandırırdı. Buna səbəb onları tatar kimliyi ilə qeyd edərək, azərbaycanlıların bölgədə ortaya çıxmasını sadəcə monqol işğalları ilə əlaqələndirmək idi.

Quba xanlığında türklərdən və ləzgilərdən başqa monqolların törəmələri olan və "muğanlı" adlandırılan icma da yaşayırdı. Müasir dövrdə Azərbaycanın Şəki-Zaqatala bölgəsinin saxurları, eləcə də rutulları və avarları "muğal" ("muğallar") adlandırılmasını azərbaycanlılar üçün istifadə edirdilər.

  Əsas məqalə: Azərbaycan dilində alınma sözlər

Əhməd Zəki Vəlidi Toğanın fikrincə, monqol sülaləsi Elxanilər dövründə Azərbaycan dilinin ("Azərbaycan dialekti") əsas normaları oğuz-türkmən, qıpçaq və Şərqi Türküstan türk dillərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşmışdır. Müəllif qeyd edir ki, hələ XIV əsrin birinci yarısında İbn Mühənna Elxanilər dövründə istifadə olunan, türk və monqol dilləri lüğətini tərtib edərkən "türkmən" dilindən və "Türküstan dili"ndən başqa "Bizim ölkəmizin türk dili"ni (Türki arzina) qeyd edir. Lüğətdə "Bizim ölkəmizin türk dili"nə aid edilən nümunələr Azərbaycan dilinin ilk nümunələri sayıla bilər. P. M. Melioranski, Bəkir Çobanzadə, and Əhməd Cəfəroğlu kimi mütəxəssislərə görə, burada Azərbaycan dili nəzərdə tutulur.

Fuad Köprülüyə görə, monqol işğalları nəticəsində şərqdən qərbə (Azərbaycana və Şərqi Anadoluya) gələn yeni türk-oğuz kütlələri daha əvvəl, Səlcuqlular dövründə burada məskunlaşan oğuzların (türkmanların/türkmənlərin) dilinə yeni elementlər əlavə etmişdir. Beləliklə, onlar müəyyən dərəcədə türk köçkünlərinin ilk nəsilləri mühitində tədricən yoxa çıxan və unudulan etnik, dil və ədəbi ənənələrin yeni sıçrayışına töhfə vermişdilər.

Osmanlı alimi Katib Çələbiyə görə, Elxani dövrü dilçisi Hinduşah Naxçıvani türk (azərbaycanca)-fars lüğəti olan "Sihah əl-Əcəm"i ("Əcəmin etibarlısı", "mötəbəri") yazmışdır. 1982-ci ildə İranda Qulamhüseyn Biqdili "Sihah əl-Əcəm" adı ilə bu fars-Azərbaycan türkcəsi lüğətini nəşr etdirmiş və lüğətin müəllifi kimi Hinduşah göstərilmişdir. Bundan sonra Hinduşahın müəllifliyi müzakirə mövzusu olmuşdur.

Sultan II Bəyazidin saray kitabxanaçısı Atufi həm Mir Hidayətin azərbaycan dilində yazılan divanını, həm Seyf-i Sarayinin qıpçaq dilində yazılan divanını "əl-muğuliyyə"yə (monqolcaya) aid etmişdir. Atufiyə görə, bu "əl-muğuliyyə" onun köhnə Monqol imperiyasının çöl ənənələri ilə əlaqələndirdiyi ədəbi dil idi.

Azərbaycan dilinin bütün formalarında monqol dilindən alınma sözlər mövcuddur: yekə, qadağan, darğa, qayçı, nöqtə, hündür, keşik. Bu alınma sözlər ümumi Elxani irsini (1256–1335) təmsil edir. Azərbaycan türkcəsindən fərqli olaraq Anadolu türkcəsində monqol dilindən alınmış belə alınma sözlərə rast gəlinmir. Ortaq monqol söz dağarcığı (leksikon) oğuz dillərinin təsnifatı üçün sərhədlərin (izoqloss) müəyyən edilməsində vacib rol oynayır. Digər bir mənbəyə görə isə, İranda danışılan oğuz dili formaları Azərbaycan və Anadolu dialektləri ilə, monqol Elxani irsini təmsil edən monqol elementlərinin özünəməxsus dəstini bölüşür. Məs. yekə (böyük), daruğa və ya darğa (gecə patrulu, gözətçi).

Bundan başqa Şirvan zonasına aid Azərbaycan dili dialektlərində monqol dilindən alınma sözlərə rast gəlinir. Bu ekstraliqvinstik xarakter daşıyır və tarixi hadisələrlə sıx bağlıdır. Müasir dövrdə İranda az miqdarda, mənşəcə monqol olan qruplar Azərbaycan dilinin müxtəlif formalarını danışır.Övliya Çələbi 1652-ci ildə Naxçıvanda şairlər və onların lütf yoldaşları tərəfindən incə və cilalanmış formada, monqol dilinin danışıldığını qeyd edir.

  Əsas məqalələr: Azərbaycan ədəbiyyatı və Azərbaycan–Çağatay ədəbi əlaqələri

  Əsas məqalələr: Azərbaycan folkloru və Azərbaycan mifologiyası

XIII əsr monqol işğalı və ondan sonrakı dövrlərdə Elxanilərin həm İran Azərbaycanı, həm müasir Azərbaycanın üzərində hakimiyyət qurması burada yayılmış şamançılıq adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Şamanizm adətləri İslamın təsiri ilə dəyişikliklərə məruz qalmış, zərərsiz və vacib olmayan yerlərdə özünü qorumuşdur. Qədim adət-ənənə qaydaları Azərbaycan mədəni mühitində uşaq folklor və oyunlarında, geniş xalq təbəqələrinin mərasim və inanclarında yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, azərbaycanlıların cümə axşamı ölülərin ruhuna hörmətən yediyi aşın qədim şamanizm qalıntısı olduğuna şübhə yoxdur.

Sayanın bir şaman tanrısı olduğu və sayaçılığın kökünün Azərbaycandan çıxdığı düşünülür. Monqol dilində tanrı mənasında istifadə edilən "Yaya", "Dz'aya" ve "Dzayagg" sözləri ilə saya arasında əlaqə sayaçılığın şamanizmdən gəldiyini göstərir. Saya ilə bağlı inanc Altaylara, ordan da Anadolu və Azərbaycana köhnə şaman türk-monqol mədəni mühitinin təsiri ilə gəlmişdir.

Elxanilər dövlətinin birinci paytaxtı Marağada monqol dövrünə aid, daşdan yonulmuş türbə mövcuddur. Tikili monqol dəfn adətləri ilə dərindən bağlıdır. Türbənin yerləşdiyi kəndin yerli Azərbaycan ədəbiyyatında adı Varoydur. Bu ad son dövrlər Elxani paytaxtı olan Sultaniyyədə yerləşən Varay (Viyar) kəndi ilə linqvistik baxımdan oxşardır. Hər iki kəndin adı Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərində verilən Vara sözü ilə yaxındır. Söz lüğətdə səmanın və yerin ayrılması mifi ilə əlaqəli olaraq işlədilir. Bu ifadənin kökü ölümlə bağlı dini inanclara qədər gedib çıxa bilər və Varoy və Varay sözləri də türk dilində tarix boyu qorunmuş və indiki dövrə qədər gəlib çıxmış sözlər ola bilər.

Azərbaycanlı tədqiqatçılar Məmmədhüseyn Təhmasib və Məmmədağa Sultanov folklor qəhrəmanı Molla Nəsrəddinin Elxani dövrü vəziri Nəsrəddin Tusi olduğunu iddia etmişdir. Buna səbəb olaraq onların eyni dövrdə yaşaması, Tusinin bir əsərində lətifələrə yer verməsi, bir elm insanı olaraq münəccimləri ələ salması, Molla Nəsrəddinin Əmir Teymurun yanına məmləkətin təmsilçisi kimi getməsi ilə Nəsirəddin Tusinin Ələmut hökmdarı tərəfindən Hülakü xanın hüzuruna göndərilməsi arasındakı paralellik, hər ikisinin bir adının da Həsən olması kimi faktlar göstərilmişdir. Ancaq Məmmədhüseyn Təhmasib bu məlumatların əsaslı sübut olmadığını, sadəcə bir iddia olduğunu bildirmişdir.

Azərbaycan nağıl qəhrəmanı, Tufan Divin oğlu Tapdıq Göy oğlu kimi göydən yerə atıldığı üçün türk və monqol əfsanələrində şeytani qüvvədən təmizlənməsi üçün göydən yerə göndərilən Tanrının övladları şəklindəki əfsanəvi qəhrəmanlar qrupuna aid edilir. Digər bir Azərbaycan nağılında şahzadələr nişanlılarını seçmək üçün qızlara alma atırlar, hansı ki bu adət XVII əsrdə Azərbaycanda yaşayan monqollarda mövcud olmuşdur.

Anadolu və Azərbaycanda monqol dövrünün çətinlikləri vaxtında dövrün ozanları xalqa mənəviyyat aşılamaq üçün ideal insan və xarizmatik lider rolunu İmam Əlidə görmüş və heç bir məzhəbi təəssübkeşliyə yönəlmədən onun həyatını dastanlaşdırmışdır.

Yazılı, klassik Azərbaycan türk ədəbiyyatının başlanğıcı monqol işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir. Azərbaycan dilindəki ədəbiyyatın sürətli inkişafı və yayılması tamamilə monqol dövrünün bir nəticəsidir. XIII–XIV əsrlərdə xüsusi üslublu Azərbaycan poeziyasının inkişafı qismən də monqollar dövründə Xorasandan regiona gətirilmiş şərqi türkcə ənənələri ilə bağlı idi. Azərbaycanlıların özlərinə məxsus bir ədəbiyyat yaratmaları və bunun müstəqil bir şəkildə təkamülündə rol oynayan səbəblərdən biri də Azərbaycanda Anadoluya nisbətən türk və monqol ünsürlərinin çox olması idi.

XIV əsrin əvvəllərində tarixçi Vəssaf Azərbaycan türkcəsi ilə beyitlər yazmış, onları şərqi türkcəsi imlası ilə qarışdırmışdır. Nəsirəddin Tusinin əsərlərindəki türk dilindəki kəlmələr şərq türkcəsinə uyğun gəldiyi halda, Həmdullah Qəzvininin əsərlərindəki sözlər Azərbaycan ləhcəsindədir. XIV əsrin ilk yarısına aid, Azərbaycanda şərq türkcəsi və Azərbaycan türkcəsi qarışığından ibarət bir türkcə ilə yazılmış dualar, xütbələr və dini mənzumələr mövcuddur. XIV əsrin ikinci yarısında isə Azərbaycanda bir yandan Xarəzm və Mavəraünnəhr türk şairlərinin, o cümlədən Hücəndinin əsərləri oxunur, digər yandan bu mövzular əsasında Azərbaycan türkcəsi ilə əsərlər yazılırdı. Bunların arasında İmadəddin Nəsimi, Qazi Bürhanəddin və Salur türklərindən Mustafa Zərir xüsusilə qeyd edilməlidir.

XIV əsrdə yaşamış Nəsir Bakuvinin azərbaycanca yazdığı 55 beytlik müxəmməsi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Əsər təqribən 1306–1310-cu illər arasında yazılmış, Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytuya həsr edilmişdir. Əsərdə Olcaytunun Bakıya gəlməsi və burada gördüyü idarəçilik tədbirləri təsvir edilir:

Azərbaycan türkcəsindəki əsərlər Əbu Səid Bahadur xanın dövründə (1316–1335) inkişaf etmişdir. Azərbaycan dilinin uyğurca ilə birlikdə qabaqcıl bir yer tutması tarixi əsərlərdəki məlumatlardan və əcəm şairlərinin bu iki dilin kəlmələrini öz əsərlərinə qatmasından bəlli olur. Azərbaycan şairi Qazi Bürhanəddinə görə böyük həyəcanlar yaradan eşq macəralarının milli qəhrəmanları Əbu Səid Bahadur xanın dövrünü sona çatdıran Bağdad və Dilşad xatunlar idi.

Monqollar dövründə inkişaf etmiş ədəbi cərəyana Cəlairi hökmdarı Sultan Əhməd də daxil idi. Sultan Əhmədin türkcə şeirlər yazması Əbül Mahasin Yusif bəy Tanrıbirdinin "Əl-Nucum əl-zuhirrə" əsərində təsdiqlənmişdir. Onun yazdığı qəzəl Azərbaycan türkcəsinin Cəlairi saraylarında ədəbi dil kimi işlədildiyini göstərir. Əhməd Cəlayırın qəzəli Cəlairi-türk kimlik qaynaşmasında üstün olan türklərin və türk dilinin davamlılığını təmin edirdi, monqol və türk kimliyinin qaynaşması baxımından yaxşı nümunədir.

XV əsrin ilk yarısına aid, Azərbaycan dilində yazılmış "Əqaid-i Övliya-i Səba" əsərində çağatay türkcəsi izlərinə rast gəlinir. Bu, həmin dövrün mədəni meylləri ilə izah edilə bilər. Çünki İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata görə, Səfəviyyə təriqətinin lideri Şeyx Sədrəddin Ərdəbilinin tələbələri arasında "monqol bəyləri və zadəganları" da var idi, ona görə də "Əqaid-i Övliya-i Səba" əsəri "monqollar"ın şərq türkcəsi biliyi nəzərə alınaraq, çağatayca təsiri ilə yazılmış ola bilər.

  Əsas məqalə: Azərbaycan musiqisi

Azərbaycan musiqi sənəti İran-ərəb-türk musiqi sənəti olan məqam ilə bağlıdır. Məqamın ən böyük nəzəriyyəçiləri urmiyalı Səfiəddin Urməvi və marağalı Əbdülqadir Marağayidir. Üzeyir Hacıbəyov hesab edir ki, bu ənənə XIV əsrin sonunda, monqol hakimiyyəti dövründə süquta uğramış, hər etnik qrup öz musiqisini bu dağıntıdan yenidən inşa etmişdir. Adlar qorunmuş, ancaq adların tətbiq edildiyi şeylər dəyişmişdir.

Sultan Əhməd Cəlairi musiqişünas Əbdülqədir Marağayini yüksək qiymətləndirmişdir. Cəlairi saraylarında Azərbaycan dilinin rolunu göstərən sübutlardan bir digəri də Əbdülqədir Marağayinin iki kiçik dördlüyüdür. Bunlar tuyuğ və koşuk adları daşıyır. Rəvayət edilir ki, koşuk Əmir Teymur üçün bəstələnmiş və onun qarşısında oxunmuşdur. Marağayinin Azərbaycan dilində yazdığı bu mənzumələr musiqi məclislərində türk dilinin rolunu nümayiş etdirir. Əbdülqədir Marağayi öz əsərində qeyd edir ki, türklər Uşşaq, Nəva və Busəlik muğamlarında bəstələməyi xoşlayırlar, ancaq digər muğamlara da yer verilir.

  Əsas məqalə: Azərbaycanda təsəvvüf

Monqollar qıpçaqları alanlarla olan mübarizədə neytral olmağa razı salarkən bu iki qrupun (qıpçaq və alan) dinlərinin oxşar olmaması faktından istifadə etmişdir. Elxanilər dövründə Hülakü xan və oğlu Abaqa xanın sarayında şaman ayinləri icra edilirdi. İcra edilən ayinlər Anadolu və Azərbaycandakı türk sufilərinə təsir etmişdir.

Azərbaycan buddist üsulları və maddi mədəniyyəti üçün vitrin rolunu oynayırdı. Elxanilər öz sərvətlərini istifadə edərək Azərbaycan və Xorasanda Buddanın qızıl və gümüş formalarını yaradırdılar. Hülakü xan İran Azərbaycanının Xoy şəhərində görkəmli buddist məbədi tikdirmişdir. Xoy ərazisi Uyğurustandan gəlmiş xitay (çinli) əhalisinə görə "türk ölkəsi" adlandırılırdı. Bu, seçimlə və (ya) planla ərazidə yerləşmiş immiqrant buddist əhalisinin varlığını göstərir. Onlar regiondakı ilkin dövr buddist məbəd inşası ilə əlaqəli idilər və layihə üçün ustalar və şagirdlər təmin edirdilər. Bundan başqa, Elxanilərin qışladığı Arran ərazisində buddist məbədlərinin (bütxana) tikildiyi ehtimal edilir.

Abaqa xanın oğlu Əhməd Təkudar xan isə türk şeyxləri ilə həddindən artıq maraqlanır, Arranda qışlayarkən İşan Mengli adındakı bir türk şeyxinin evində səma (musiqili zikr) ilə məşğul olurdu. Cəlaləddin Ruminin səma və cəzb yoluna gəlməsi təbrizli bir dərviş vasitəsilə, türk sufilərinin xanlar üzərindəki təsirini gördükdən sonra olmuşdur. Azərbaycan türk sufiləri Konyadakı Səlcuqların qəlbini də qazanmağa müvəffəq olmuşdur. Bundan başqa İbn Bətutənin qeyd etdiyi kimi, Krım ətrafında zaviyələr qurub yerləşən və müharibə məhsulları ilə dolanan Azərbaycan, Anadolu və Xorasan türkü qazilərinin Qızıl Orda ordu generalı Noğay xanın yürüşlərində iştirak etdiyi ehtimal edilir.

Monqol hakimiyyəti dövrünün çətinlikləri zamanı həm Anadolu, həm Azərbaycanda sadə camaat sufi şeyxlərin ətrafında birləşmiş, mürid və dərvişlərin sayı artmışdır. Azərbaycanda Şirvan-ı Kəbirdən başlayaraq Əbu Səid, Baba Kuhi, Əxi Fərəc Zəncani, Naxçıvanlı Xacə Məhəmməd Xoşnam, Xoylu Əxi Evrən, İzzəddin Həsənoğlu kimi şəxsiyyətlər və əsərləri xalqa mənəviyyat aşılamışdır. Sǝlcuqlu sultanı I Əlaəddin Keyqubadın təsəvvüf əhlini qoruması da Azərbaycan və Anadolu tərəfə sufi dərvişlərin axınını gücləndirmişdir.

Zəngilan bölgəsində Qədiriyyə sufi ordeninin şeyxi Yəhya ibn Məhəmmədin şərəfinə Məmmədbəyli türbəsi inşa edilmişdir. Yəhya Elxani dövründə böyük alim olmuş, Marağa rəsədxanasında işləmiş, "Cami əs-saqir" əsərini yazmışdır. XVIII əsr İran mənbəsinə görə, Araz çayı üzərində körpü qurmaq cəhdləri uğursuz olmuş, ancaq daha sonra görünməz (əl-qeyb) özü Xudafərin (farsca: "Allah tərəfindən yaradılmış") körpüsünü ortaya çıxarmışdır.

İraq, Azərbaycan, Anadolu və hətta Qızıl Ordada yayılmış rifaiyyə (Əhmədiyyə) təriqəti isə monqol şamanizmindən bəhrələnir, monqollar isə İslam mühitində nüfuz qazanmaq üçün sufi rolundan istifadə edirdilər. Monqol ordusu batil məzhəblərə (məs. cəvvaliqi) qarşı mübarizə aparmış, bektaşi və baraqi kimi türk sufilərini qorumuşdur. Batil məzhəblər türk dərvişlərinin ayinlərini "şeytan işi" adlandıraraq ləkələmək istəmişdir. Cəvvaliqlərin pərişan və səfil bir şəkildə səpələndikləri ərazilər içərisində Azərbaycan da vardır.

Elxanilər dövründə İran və Azərbaycanda uzun müddət davam edəcək şiələşmə prosesi də başlamışdır. Bu dövrdə daha sonra qurulacaq Qaraqoyunlu və Səfəvi kimi türkmən-şiə dövlətlərin bazası yaranmışdır. Nəsirəddin Tusi, Əllamə Həsən-i Hilli, ibn Tavus kimi alimlər başqada olmaqla şiə alimlərinin yazdıqları, şiə mədrəsələrindən çıxmış ilahiyyat əsərləri bölgədə şiəliyin yayılmasına təkan verən ünsürlərdən biridir. Son Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadur xan öləndə şiə əhalisi imperiya əhalisinin 20 faizinə çatmağa başlamışdı.

  Əsas məqalələr: Yasa və Qazan xanın islahatları

Qazan xan (h.i. 1295–1304) İslam şəriəti ilə Çingiz xan Yasasına birgə riayət etmək qərarını nəzərə almışdır. Elxanilər İslamı qəbul etsələr də, Elxani hökmdarı Olcaytu (h.i. 1304–1316) və Qızıl Orda hökmdarı Özbək xanın dövrünün qərarlarına görə Çingiz xanın qanunlarının (Yasasının) fəaliyyətini dayandırmadılar. Azərbaycan və Şərqi Anadolu türkləri Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövründə Yasa qanunlarını öz milli qanunu sayaraq ona sadiq qalmışdır.

Ağqoyunlu hakimi Qara Yuluq Osman bəy öz ardıcıllarını oğuz irsinin gücünə hörmətlə yanaşmağa çağıranda yasaqdan (yazılmamış qanunların ənənəvi məcmuəsi) sitat gətirirdi. Bu mesaj Çingiz xanın yasası və Teymurilərdən miras qalmış monqol ənənələrindən danışarkən Babur xanın qeyd etdiyi monqol törəsi ilə oxşarlıq təşkil edir. Osman bəy ardıcıllarına verdiyi mesajda oturaq həyat tərzi yerinə köçəriliyi üstün görürdü. Oxşar mesaj Çingiz xan tərəfindən də öz monqol ardıcıllarına verilmişdir. Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun dövründə (h.i. 1478–1490) Çingiz yasası (türklər və monqolların ənənəvi köçəri qanunları) ləğv edildi. Türk və monqolların törə və yasa adlanan hüquq normaları monqol dövründən sonrakı əsrlərdə də Azərbaycanda istifadə olunmaqda davam etmişdir.

Fəzlullah Rəşidəddinin oğulları Qiyasəddin və Cəlaləddin türklər tərəfindən fəzilət və əxlaqları, Elxani qanun və nizamlarını bildiklərini görə mədh edilib sevilmişdir.Əbu Səid Bahadur xan isə Azərbaycan və Anadolu xalqı tərəfindən sevilir və Azərbaycanda 4 ədalətli sultandan biri olaraq xatırlanırdı.

Anadolu türkləri daha sonralarda özlərini Elxani vətəndaşı sayaraq onun qanunlarına tabe qalmışdır. Teymuri dövrü Azərbaycan şairi Qazi Bürhanəddin onu bir işə sevgilisinin edə biləcəyi kimi məcbur edə bilən qüvvənin yasaq və xan yarlığı olduğunu, bildiyi vəsiqənin xan tamğası olduğunu, bildiyi dövlət sisteminin xaqan, ulu xan, sultan, bəy, tutqavul (karvan və yolları qorumaq üçün təhlükəsizlik sistemi) olduğunu qeyd etmişdir.

İraq-i Əcəm və Azərbaycanda monqol və şərq türkləri kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmadığından, öz ərazilərində əkinçilər işlədirdilər. Bundan başqa Cuci və Çağatay şahzadələri Azərbaycanda sahib olduqları irsi (inçü) torpaqlarından vergi alır, Elxanilərlə müharibə davam etsə də bu dəyişmirdi.

  Əsas məqalə: Azərbaycan təqvim inancları

Müasir Azərbaycanın daxil olduğu Böyük Monqol imperiyası Çin təqviminin uyğur versiyasını bütün işğal etdikləri ərazilərdə tətbiq etmişdi. Elxanilər dövründə on iki heyvanlı təqvimin istifadəsi monqol dövründə türk dili və mədəniyyətinin İranda (bu zaman Azərbaycan və Şərqi Anadolu İranın tərkib hissəsi idi) güclənməsini göstərir. Bu həmçinin İranda İslam hakimiyyətinin müvəqqəti tutqunluq dövrü keçməsini və yeni təqvim və idarəetmə sistemi ilə yeni bir imperiya gücünün gəlişini göstərir. Monqol dövründən sonra türk-monqol il adları məhdud rəsmi dairələrdə, yalnızca İslami hicri illəri ilə bir yerdə istifadə olunmağa davam etmiş, Qacar dövrünün sona çatması ilə istifadəsi dayandırılmışdır.

Elxanilər dövründə bütün Azərbaycan və Şərqi Anadolu türkmən oğuz boyları türk il və ay adlarını istifadə etmişdir. On iki heyvan təqviminin istifadəsi şərq türkcəsinin təsiri ilə bağlı idi və monqollar təqvimin uyğur versiyasını tətbiq etmişdir. Monqol tərcümələri istifadə edilsə də, türk adlandırılmaları öz əhəmiyyətini qorumuşdur. Fəzlullah Rəşidəddinin tarixi əsərində il adları 26 dəfə türk dilində, 13 dəfə monqol dilində, 13 dəfə hər iki dildə, 2 dəfə fars dilində istifadə olunur. Ay adları isə yalnız türk dilində idi.

Gürcü mənbələrində daha çox şərq (uyğur-çağatay) xarakterinə malik, monqol dövründən qaynaqlanan on iki heyvanlı təqvimə rast gəlmək mümkündür. İstifadə edilən "Siçan ili" ifadəsi oğuz mənşəlidir ("il" sözü isə daha dəqiq olaraq, Azərbaycan dili mənşəlidir). Əlbəttə ki, bu oğuz elementləri yerli şərqi Osmanlı-Azərbaycan təsirlərinə aid edilməlidir. Eyni şəkildə il üçün istifadə edilən "ilan" sözü də ya Azərbaycan, ya türk mənşəlidir.

  Əsas məqalə: Azərbaycan zadəganlığı#Çingiz xan soyu

İ. P. Petruşevskinin araşdırmaları göstərir ki, Elxanilər sarayında buddistlər və nestorianlar tez-tez müttəfiq olur, türk hərbi aristokratiyasının və İran bürokratlarının fraksiyaları tərəfindən dəstəklənən müsəlman elitası isə onları qarşı gəlirdi. Bəzən yəhudilər buddistlərin tərəfini tuturdular.

XIII–XV əsrlərdə indiki Azərbaycan və Ermənistanda köhnə feodalların torpaqları tədricən köçəri tayfaların irsi başçılarının əlinə keçmişdir. XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyini idarə etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi. Bu sülalənin iki üzvü – Seyid Əli Orlat (təxminən 1393–1399) və Seyid Əhməd Orlat (1399 — təxminən 1423/1424) bilinir.

Azərbaycanın Bərdə bölgəsində Darğalar kəndi yerləşir. Ehtimal edilir ki, kənd monqol vergi məmurları olan, Darğalar soyundan gələn şəxslər tərəfindən qurulmuş və adını da onlardan almışdır.Zəngilan bölgəsində yerləşən Məmmədbəyli kəndinin adının dövlət adamı Məhəmməd əl-Həccdən gəldiyi ehtimal edilir. Burada əl-Həcc tituldur. Kənddə onun oğlu, Qədiriyyə sufi ordeninin şeyxi və Marağa rəsədxanası alimi Yəhyanın şərəfinə türbə inşa edilmişdir.

Nökər tarixən monqol dövlətlərində əsilzadə sinfi nümayəndələri üçün istifadə edilmiş tituldur. Orta əsrlərdə türk-monqol cəmiyyətlərində mövcud olmuş döyüşçü siniflərindən biridir. Monqol dilindən tərcümədə "yoldaş", "döyüşçü", "xidmətçi", "köməkçi" və "qul" kimi anlamlara gəlir. Türklərdə bu ifadə bəyin və ya bəy oğlunun yoldaşı mənasında işlədilmişdir. Nökər titulu Azərbaycanda da mövcud olub. Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular dövlətlərində bu titula rast gəlinir.Övliya Çələbi Bakı, Gəncə və İrəvan xanlıqlarının müəyyən sayda nökərə sahib olduğunu qeyd edir. Rusiya çarlığı dövrü Kəngərli süvariləri hərbi birləşməsində bəylər, naiblər və vəkillərdən sonra əsgərlər və nökərlər gəlirdi. Kəngərli süvarilərinin nökərlərinin yaxasında xüsusi işarə olurdu. "Nökər" sözü müasir Azərbaycan dilində isə kişi qulluqçuya verilən addır.

Elxaniləri əvəz etmiş sülalələr (Cəlairilər, Çobanilər, Teymurilər, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşarlar, Qacarlar) İranın idarəçiliyinin türk-monqol köçəri siyasi və hərbi elitası tərəfindən icra edildiyi sistemi həyata keçirmişdir. Ali Monqol Xaqanlığının keçmiş ərazisində hakimiyyətə gəlmək istəyən sülalələr öz iddialarını Çingiz xan soyu ilə əsaslandırırdılar. Buna görə də Qaraqoyunlu Qara Yusif öz oğlu Pirbudağı monqol Cəlairi sülaləsindən olan Sultan Əhmədə oğulluğa vermişdir. Qara Yusif daha sonra hakimiyyətə gələndə sultan taxtına özü yox, oğlu çıxmışdır. XV əsr Azərbaycanında türkmənlər oğuz hekayəsini sülalə quruluşu mifi səviyyəsinə çıxarmışdılar. Bunlara misal olaraq, Qaraqoyunlu Qara Yusifin Cengiz Alpın, Ağqoyunluların isə Oğuz xanın oğlu Gün xanın oğlu Bayandur xanın nəslindən gəlməsi ilə bağlı soy iddiaları göstərilə bilər.

Azərbaycandilli Əfşar sülaləsinin ilk hökmdarı Nadir şah türk-monqol ənənəsinə uyğun olaraq Muğanda qurultay keçirmiş və beləliklə, hökmdar olmuşdur. O, öz şairlərinə Çingiz xan fəthlərini təkrarlayacağı ilə bağlı şeirlər yazmağı əmr etmişdir. Azərbaycandilli Qacarlar sülalələrinin başlanğıcının monqol komandirinin oğlu Qacar Noyondan gəldiyini iddia edir və Çingiz xanın Qacar stilində paltarlarda çəkilmiş rəsmlərini saraylarında asırdılar.

1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra Pənahəli bəy süvari tərəfdarları ilə birlikdə Qarabağa gələrək özünü xan elan etdi. O, özünü xan elan etməsini Çingizli Elxanilər sülaləsindən olan Arqun xanın nəslindən gəlməsi ilə əsaslandırırdı. Bu iddia Əhməd bəy Cavanşirin "Qarabağ xanlığının 1747–1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair" adlı əsərində və Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərində verilmişdir.

  Əsas məqalə: Azərbaycan toponimləri

XIII əsrdən etibarən Azərbaycanda monqol mənşəli yer adları ortaya çıxmağa başlamışdır. Belə toponimlər Azərbaycanda monqol tayfalarının izlərini və onların azərbaycanlıların formalaşmasında təsirini göstərir. Sumqayıt şəhərinin adının monqol tayfası Suqautdan, Corat və Ələt qəsəbəsinin adının da eyniadlı tayfalardan gəldiyi düşünülür. Abşeron yarımadasının monqol tayfaları tərəfindən qışlaq olaraq istifadə edilməsi burada belə monqol mənşəli adlara səbəb olmuşdur. Monqol dövrü qəbilələrinin izlərini daşıyan digər ərazilər Xançobanlı, Cəlayir, Kurqan, Küngüt (Aşağı və Baş Küngüt), Cunud, Tanqıt, Elciqan, Uriyad, Onqutlu, Tatar, Tatarlı, Xarxatan, Aratkənd, Çirkin, Damğalı, Dolanlar, Alardır. Azərbaycanda mövcud olan 7 Bucaq kəndi monqol dövrü ilə əlaqələndirilir, bucaqlar türklərlə qarışmış Noqay tayfasının tərkib hissəsi sayılır. Qızıl Ordanın süqutundan sonra noqaylar böyük bir ərazidə yayılmışdır.

Monqollar dövründə köhnə toponimlər monqol variantlarla dəyişdirilmiş və ya birlikdə istifadə edilmişdir. Məsələn, Fəzlullah Rəşidəddin Ağsu çayı sahilində Elxani və Qızıl Orda arasındakı döyüşü təsvir edir, çayın monqol dilindəki adı "Çağan Muran" şəklində səslənir. Tərcüməsi "ağ su" və ya "ağ çay" deməkdir. Muğanın Salyan şəhəri monqol dilində "Dalan-Navur" adlandırılırdı. Ermənistanda yerləşən tarixi Cücəkənd adını Cuçi xanın ulusundan və türk mənşəli "kənd" sözündən alır.

Hülakü xan və xüsusilə Abaqa xandan başlayaraq tarixi əsərlərdə görülən toponimlərin bir qismi türk dilində, bir qismi monqol dilindədir. Azərbaycanlıların Göyçə adlandırdıqları, Ermənistandakı Sevan gölü hələ Abaqa xanın dövründə "Kökçə dəniz" adlanırdı. Fəzlullah Rəşidəddinin XIV əsr "Cəmi ət-Təvarix" əsərinin əlyazmalarının bəzilərində "Kökçə dəniz" adına rast gəlinir. Marağanın cənubundakı Zərinə rud isə Caqatu və Taqatu adlanırdı. Monqol dövrü yer adları ilə bağlı vacib bir xüsusiyyət əvvəlcə türk və fars adlarının bir yerdə istifadə edilməsi, daha sonra tədricən fars dilindəki adların unudulmasıdır.

XIX əsr müəllifi İ. Lineviçin qeyd etdiyi əfsanəyə görə, XVI əsrə qədər Qax şəhəri "Torağay" adlandırılmışdır. Bu söz Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" adlı lüğətində qeyd edilir, lüğətə görə qıpçaqların dilində "dağlar arasında sığınacaq" mənasına gəlir. Qax şəhərinin dağlar arasındakı ovalıq ərazidə olduğu nəzərə alınaraq, Şimali Qafqaz vasitəsilə gələn qıpçaqların Qaxda yerləşdiyi və ona "Torağay" adı verdiyi hesab edilə bilər. Qaxın regional mərkəzinin məhlələrindən biri hələ də "Qaxmuğal" adlandırılır. Bu, monqol dövrünün təsiri kimi izah edilə bilər.Ordubad şəhərinin adının türk (ordu) və fars (bad, yəni şəhər) sözlərinin birləşməsindən (ordu şəhəri) əmələ gəlməsinə görə, fikirləşilir ki, bu şəhər ya Ali Monqol xaqanlığı (1256-cı ildən əvvəl), ya da Elxani hakimiyyəti dövründə salınıb.

XIV əsrdən, monqol dövründən etibarən Arranın cənub hissəsi Qarabağ adlandırılmağa başlanmışdır. "Qara" sözü türk mənşəli, "bağ" isə fars mənşəlidir. Elxanilər Arranın Qarabağ bölgəsini qışlaq olaraq istifadə etmiş, hətta türk-monqol adətinə uyğun olaraq burada ali xanların andiçmə mərasimləri keçirilmişdir. Məsələn, Qazan xan 1295-ci ildə Qarabağda taxta çıxmışdır. Əl-Əhriyə görə, Qarabağda Əmir Çobana Çin elçisi tərəfindən 4 ulusun əmiri (Xitay, Çağatay, Dəşt-i Qıpçaq və İran) titulu verilib.

  Əsas məqalə: Azərbaycan kulinariyası

Monqol Yuan sülaləsi dövrü sarayının yemək resepti kitabı (1330-cu illər) olan "Yinşan zhenqyao" Daxili və Qərbi Asiyadan ilhamlanaraq yazılmışdır. Azərbaycan kulinariyasına bu yemək resepti kitabında rast gəlinən qidalara oxşar elementlər daxildir. Belə yeməklərə piti misal göstərilə bilər. Azərbaycanın piti yeməyi İraqın harisa yeməyi ilə və beləliklə də monqol kitabındakı bir sıra reseptlərlə oxşardır. Azərbaycanın parça bozbaş yeməyinə də "Yinşan zhenqyao"da tez-tez edildiyi kimi heyva qatılır. Azərbaycan mətbəxinin mürəbbələri və şərbətləri Türkiyə və Məşriq mətbəxləri və "Yinşan zhenqyao" reseptlərini xatırladır. Azərbaycan, İran və rus mətbəxində hazırlanan kabab yeməyinin kökü bu dövlətlərin ərazisinin köhnə Monqol sivilizasiyasının tərkib hissəsi kimi yaşadığı dövrə gedib çıxır.

XIII əsrdə Araz üzərində Xudafərin körpülərindən biri olan 11 tağlı körpü tikilmiş və ya onun köhnə qalıntıları bərpa edilmişdir. Bunun səbəblərindən biri Elxanilər və Qızıl Orda arasında müharibələr səbəbi ilə böyük qoşunu hərəkət etdirməyin vacibliyi olmuşdur. Həmçinin şimalda zadəganlar üçün salınmış Aladağ çadır-şəhərin qalıntılarının tapılması onu göstərir ki, qısa bir müddət ərzində (2–3 gün) insanları, atları, toyuq-cücəni və s.-i Araz çayından keçirmək üçün körpüyə ehtiyac olmuşdur.

Naxçıvanın Kəngərli rayonunda yerləşən, Elxanilər dövrünə aid edilən Qarabağlar türbə kompleksinə türbə, qoşa minarə və bu iki abidənin arasında yerləşən dini binanın qalıqları daxildir. Kitabəsində belə yazılıb: "Bu imarətin tikilməsini… Cahan Qudi Xatun əmr etdi". Qudi Xatunun Elxani hökmdarı Abaqanın həyat yoldaşı Qutuy Xatun olduğu fikirləşilir.

XIV əsrin əvvəllərində Elxani vəziri Rəşidəddinin emalatxanalarında işləyən rəssamların yaratdığı arxaik ənənələrin izləri XV əsr bakılı rəssam Əbdul Baqi Bakuvinin miniatürlərində də müşahidə olunur. Bakuvinin "At və sahibi" əsəri son dövr Yuan və erkən Min sülaləsi dövründə Çində çox məşhur olan döyüşçü təsvirinin İslami variantıdır.

Şair Cəfər Cabbarlı "Azərbaycan" qəzetində çap etdirdiyi "Azərbaycan bayrağına" şeirində bayraq rənglərini belə təsvir edir:

Sovet dövründə Azərbaycan türklərinin farslar tərəfindən müstəmləkəçilik siyasətinə məruz qalması və onlara tabe edilməsi ilə bağlı nəzəriyyə irəli sürülmüşdür. Eldar Məmmədovun sözlərinə görə, bu, tarixi reallığa uyğun gəlmir. Çünki əksinə, məhz müxtəlif türk-monqol qrupları İranı bir neçə dəfə işğal etmiş, əsrlər boyu farslara hökmranlıq etmişdir. Əgər hər hansı müstəmləkəçilik, o cümlədən linqvistik dəyişiklik baş veribsə, bu, türklər tərəfindən edilib.

Sovet dövrünün doqmatik tarixşünaslığında Azərbaycandakı monqol dövrünə birmənalı olaraq mənfi qiymət verilməsi rus tarixşünaslığının öz tarixində baş verən hadisələrlə əlaqədar olaraq monqol hakimiyyətinə mənfi rəy göstərməsi ilə bağlı idi.

  Əsas məqalə: Azərbaycan–Monqolustan münasibətləri

Rusiyanın monqoldilli Buryatiya Respublikasında Azərbaycanlıların milli-mədəni muxtariyyət təşkilatı fəaliyyət göstərir. Azərbaycan icması tərəfindən burada Etnomədəni Festival keçirilib. Azərbaycan teatrı və Rusiyanın monqol Kalmık teatrı qastrol səfərlər ilə öz tamaşalarını qarşılıqlı olaraq bir-birilərinin teatrlarında nümayiş etdiriblər.

İran azərbaycanlısı Səid Mollayi İranı beynəlxalq idman turnirlərində cüdo üzrə təmsil etdikdən sonra Monqolustan və Azərbaycan təmsilçisi kimi turnirlərdə iştirak etmişdir. Onun birbaşa Azərbaycana yox, Monqolustana keçməsi Azərbaycan-İran münasibətlərini zədələməmək məqsədi daşıyırdı. Pasport dəyişikliyi məsələsində Monqolustan Azərbaycana kömək etmiş, Səid Mollayi də Olimpiya oyunlarında Monqolustana gümüş medal qazandırmışdır. Daha sonra vəziyyət sakitləşəndən sonra Mollayi Azərbaycan vətəndaşlığına keçmişdir.

Monqolustan UNESCO-nun çoxmillətli qeyri-maddi mədəni irsi olan Novruz bayramına qoşulmaq üçün müraciət etmişdir. Hal-hazırda UNESCO-nun bu irsi Azərbaycanla birlikdə 12 ölkəyə məxsusdur. Bu irs Azərbaycan və Monqolustanın UNESCO-da qeydiyyatdan keçmiş ilk ortaq qeyri-maddi mədəni irsi olacaq.

•  
  11 tağlı Xudafərin körpüsü
•  
  İki əmir. Əbdul Baqi Bakuvi
•  
  Elxanilər dövrünə aid şirli boşqab
•  
  Beyləqandan aşkarlanmış Elxanilər dövrünə aid saxsı boşqab
•  
  Beyləqandan aşkarlanmış Elxanilər dövrünə aid saxsı qab
•  
  Elxanilər dövrünə aid ipək parça qalığı