Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri
Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri (1898, Şəbistər, Şərqi Azərbaycan ostanı – bilinmir) — yazıçı, publisist, siyasətçi, Təbrizdə qurulmuş Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə Milli Məclisin sədri, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin mətbuat orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin ilk redaktoru.
Mirzə Əli Şəbüstəri | |
---|---|
![]() | |
12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946 | |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | 1898 |
Doğum yeri | |
Vəfat tarixi | bilinmir |
Partiya | |
|
|
Təltifləri |
![]() |
![]() |
Xiyabani, Lahuti və 21 Azər hərəkatlarında iştirak edib. Siyasi fəaliyyətinə görə təqiblərə məruz qalıb və dəfələrlə həbs olunub. Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra 2 dəfə həbs olunub. Sonrakı həyatı haqqında məlumat yoxdur.
Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri 1898-ci ildə Şəbüstərdə anadan olub.[1][2] Orta məktəbi bitirdikdən sonra ticarətlə məşğul olub.[2] 1916-cı ildə qurulmuş Ədalət Partiyasının üzvü olub.[3] 1920-ci ildə Təbrizdə baş vermiş Xiyabani hərəkatında iştirak edib.[2][3] Hərəkatda iştirak edən 2 qardaşı Salamulla Cavidlə birlikdə Bakıya köçüblər. Hacı Əli Şəbüstəri isə Təbrizdə qalıb. Burada o daim təqib olunub və ona Təbrizi tərk etmək qadağan edilib.[3]
1921-ci ildə Təbrizdə nəşr olunan "Molla Nəsrəddin" jurnalında çıxış edib.[4][5]
1941-ci ildə Təbrizdə, İsmayıl Şəms, Əli Maşınçı, Hilal Nasiri və digərlərinin təşəbbüsü ilə yaradılmış[6][7][8] "Azərbaycan" cəmiyyətinin sədri olub.[9][10] İsmayıl Şəms isə onun müavini seçilib.[11] 1941-ci il noyabrın 1-də cəmiyyətin mətbu orqanı olan "Azərbaycan" qəzeti çap olunmağa başlayıb.[12][13][14] Bu qəzetə Mirzə Əli Şəbüstəri və İsmayıl Şəms redaktorluq ediblər.[13][15][16] Sonradan bu qəzet Azərbaycan Demokrat Firqəsinin mətbuat orqanı olub.[12][17] Cəmiyyətin üzvləri kapitalizmi, imperializmi, müstəmləkəçiliyi tənqid edən şeirlər və məqalələr yazıb aktiv fəaliyyət göstərirdilər.[9] Bu fəaliyyətlərinə görə təqib olunduqları üçün 1942-ci ildə Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri, İsmayıl Şəms, Mir Mehdi Etimad və Məhəmməd Biriya Azərbaycan SSR Daxili İşlər Komissarının müavini, general Ağasəlim Atakişiyev tərəfindən Təbrizdən Bakıya gətirilib.[9][18]
Tudə Partiyasının üzvü olub və Təbriz komitəsinin yaradılmasında iştirak edib.[19] Daha sonra isə partiya üzvlüyündən çıxıb.[20] 1945-ci il sentyabrın 14-də Təbrizdə baş tutmuş görüşdə Azərbaycan Demokrat Partiyasının qurulması ilə bağlı Hacı Əli Şəbüstərinin də üzv olduğu 14 nəfərlik Təşkilat Komitəsi yaradılıb.[21][22] 1945-ci ilin oktyabrın 2-də Azərbaycan Demokrat Partiyasının birinci təsis qurultayı keçirildi.[23][24][25] Burada ADP-nin nizamnaməsi qəbul olundu, 3 sentyabr müraciətnaməsinin müddəaları bir daha təsdiqləndi.[23][24] Qurultay tərəfindən Seyid Cəfər Pişəvəri ADF Mərkəzi Komitəsinin sədri, Mirzə Əli Şəbüstəri və Sadıq Padeqan isə onun müavinləri seçildilər.[23][24] ADF Mərkəzi Komitəsinin İcraiyyə Heyətinin üzvlüyünə Seyid Cəfər Pişəvəri, Mirzə Əli Şəbüstəri, Sadıq Padeqan, Məhəmməd Biriya, Salamulla Cavid seçildilər.[24][26][27] 1945-ci il noyabrın 20-də Təbriz Ərk teatrının binasında fəaliyyətə başlamış Azərbaycan Xalq Konqresinin Milli Məclisinin sədri seçilib.[28][29] 1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Məclisinin ilk iclası keçirilib. Burada Məclisin çıxartdığı qanun və qərarların icrasını həyata keçirəcək, Mirzə Əli Şəbüstərinin sədrliyi ilə 9 nəfərlik rəyasət heyəti seçildi.[30][31][32] Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra Milli Məclisin sədri seçilib.[32][33][34] Bundan başqa yeni yaradılan Dil qurumunun rəhbəri olub. Qurum fəaliyyət göstərdiyi dövrdə Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərən və adları farsca olan mağaza və yeməkxanaların adları türkcəyə dəyişdirilib. Bundan başqa qurumun hədəfi Azərbaycan türkcəsində bəzi islahatlar keçirmək olub. 1946-cı ilin yanvar ayında Hacı Əli Şəbüstəri Rza Pəhləvinin heykəlinin Gülüstan bağından götürülməsi ilə bağlı qərarı imzalayıb.[35] Bu qərara görə bağda Səttarxanın heykəli qoyuldu və bağa "Sərdar bağı" adı verildi. Ərk qalsının yanında isə Bağırxana heykəl qoyuldu.[36][37]
1946-cı il avqust ayının 1-də Salamulla Cavidin rəhbərliyi ilə, Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri, Sadıq Padiqan, general Mahmud Pənahiyan, polkovnik Murtəzavi, mayor Toğraidən ibarət olan nümayəndə heyəti Tehrana danışıqlara gedib.[38][39]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları fədailər tərəfindən dayandırıldı.[40] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[41][42] Bundan sonra Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[43][44] Bu komitəyə Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri, Qazi Məhəmməd, Qulam Yəhya, Mahmud Pənahiyan və Sadiq Padeqan üzv oldular.[41] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[41][43][45] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[44][46] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[41][47] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[48] 1946-cı il dekabrın 11-də Seyid Cəfər Pişəvəri və hökumətin digər üzvləri Təbrizi tərk etdikdən sonra, Salamulla Cavid, Məhəmməd Biriya, Mir Rəhim Vilayi və Hacı Əli Şəbüstəri Təbrizdə qalıblar.[49][50]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[51][52][53] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[54][55] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[55] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[54][55] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[54][56] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[57][49] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[58][59] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[56][58] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[60][61] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[62][63][64]
Milli Hökumət dağıldıqdan sonra Həcı Əli Şəbüstəri Salamulla Cavidlə birlikdə həbs olunaraq Tehrana aparılıb və ev dustaqlığında saxlanılıb.[65][66][67] 1947-ci il may ayının 13-də ona, ailəsi ilə birlikdə İsfahanda hərbi xidmətdə olan oğlunun yanına getməyə və cəzasını İsfahanda çəkməyə icazə verirlər.[68] 1947-ci ilin iyunun 7-də buraxılıb.[69][70][68] Həbsdən çıxdıqdan sonra bir müddət Şirazda yaşayıb.[71] 1948-ci ilin fevral ayında Şirazdan Tehrana gətirilib və yenidən həbs olunub.[71][72] 1948-ci ilin aprel ayında Salamulla Cavidlə birlikdə 2 il həbs cəzasına məhkum olunub.[73] 1948-ci ilin iyul ayında həbsdən azad olunub.[74]
Sonrakı həyatı haqda məlumat yoxdur.[mənbə göstərilməlidir]
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 247
- ↑ 1 2 3 Atabaki, 2000. səh. 119
- ↑ 1 2 3 Badamçı, Meysəm. "تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان؛ بررسی یک سند تاریخی". www.radiozamaneh.com (fars). 2023-03-27. 2022-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- ↑ Məmmədli, 2009. səh. 97
- ↑ "Pərvanə Məmmədli: İranın dövlət siyasəti Azərbaycan milli mətbuatının qarşısına sədd çəkib". Voice of America (az.). 2012-01-16. 2024-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-24.
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 89
- ↑ Yenisey, 2009. səh. 135
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 26
- ↑ 1 2 3 Şamil,Şamil, 2018. səh. 86
- ↑ Niknam, Səməd. "Seyid Cəfər Pişəvəri - O ağır gündə anadan olmuşdu,onu ağır tale gözləyrdi". gunaz.tv (az.). 2021-10-20. İstifadə tarixi: 2024-12-24.
- ↑ Ağayeva, 2004. səh. 16
- ↑ 1 2 Bayramova, Şəymən. "Güney Azərbaycan mətbuatı..." sherg.az (az.). 2017-05-16. İstifadə tarixi: 2024-12-24.
- ↑ 1 2 Məmmədli, 2009. səh. 119
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 15
- ↑ "سیاست زبانی و ساختار حکومت ملی آذربایجان- دکتر محمدرضا هیئت". tebarens.com. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- ↑ Əhməd, 1998. səh. 31
- ↑ Məmmədli, 2009. səh. 121
- ↑ Muradi Marağayi, 2006. səh. 13
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 35
- ↑ "دشمنِ آن پنجاه و سه نفر". هفته نامه تجارت فردا (fars). İstifadə tarixi: 2024-12-25.[ölü keçid]
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 229
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 116
- ↑ 1 2 3 Həsənli, 1998. səh. 245
- ↑ 1 2 3 4 Ələkbərli, 2021. səh. 120
- ↑ Vəkilov, 1991. səh. 71
- ↑ Əhməd, 1998. səh. 43
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 110
- ↑ "افتتاح مجلس ملی آذربایجان". adfmk.com. 2024-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 70
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 65
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 72
- ↑ 1 2 Tağıyeva,Rəhimli,Bayramzadə, 2000. səh. 222
- ↑ Ələkbərli, 2021. səh. 121
- ↑ Həsənli, 2023. səh. 398
- ↑ Həsənli, 2024. səh. 51
- ↑ Bayramzadə, 2016. səh. 104
- ↑ Həsənli, 2023. səh. 467
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 133
- ↑ Cavid, 2005. səh. 59
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 3 4 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, 2009. səh. 100
- ↑ 1 2 Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 147
- ↑ Rossow, 1956. səh. 30
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 155
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 153
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 449
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 132
- ↑ 1 2 Həsənli, 2024. səh. 565
- ↑ Cavid, 2005. səh. 67
- ↑ Zülfqarlı, Məhərrəm. Tarixşünaslıq (1920-1991-ci illər) (PDF) (az.). Bakı. 2017. 210.
- ↑ 1 2 Cavid, 2005. səh. 72
- ↑ Bayramzadə, 2016. səh. 210
- ↑ Cavid, 2005. səh. 74
- ↑ Cavid, 2005. səh. 75
- Ağayeva, Gözəl. Təbriz ədəbi mühiti (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2004. səh. 168. ISBN 9952403356.
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Cavid, Salamulla. O günün həsrəti ilə (PDF) (az.). Bakı: Yurd nəşriyyatı. 2005. səh. 63. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-24.
- Bayramzadə, Səməd. Южный Азербайджан: от "21 Азер"а до "белой революции" в Иране (az.). Bakı: Tərəqqi nəşriyyatı. 2016. səh. 334. ISBN 978-9952-8299-7-6. 2024-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2023-05-02. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Ələkbərli, Faiq. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi: XIX-XX əsrlər (az.). III. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2021. səh. 684. ISBN 978-9952-81-76-0-7. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-14.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Əhməd, Vüqar. M.C.Pişəvəri: “Həyatı, mühiti və yaradıcılığı" (az.). Bakı: Göytürk nəşriyyatı. 1998. səh. 248.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan: Tarixin yol ayrıcında (1939–1945) (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2023. səh. 496. ISBN 9789952385717.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-24.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Həsənli, Cəmil. Təbriz - 1946-cı il: Milli Hökumətin zəfər və faciəsi (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2024. səh. 600.
- Qəribli, İslam. Ədəbiyyat sərhəd tanımır (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2014. səh. 262.
- Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 978-9952-8312-8-3. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Muradi Marağayi, Əli. زندگى و زمانه محمد بىرىا: به انضمام خاطرات سرلشکر درخشانى از فرقه دموکرات آذرباىجان / Məhəmməd Biriyanın həyatı və dövrü (Demokrat Firqəsi haqqında general Derəxşaninin xatirələri ilə birlikdə (fars). Miçiqan: University of Michigan. 2006. səh. 237. ISBN 9789648234374.
- Məmmədli, Pərvanə. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi: XIX-XX-XXI yüzilliklər (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2009. səh. 230.
- Pişəvəri, Seyid Cəfər. Xatirələr (1941-1945) (az.). Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri. 2005. səh. 394.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 2024-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-12.
- Rəhimli, Əkrəm. Mübarizə burulğanlarında keçən ömür: Seyid Cəfər Pişəvəri (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2009. səh. 400. ISBN 9789952450064.
- Rossow, Robert. "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (ingilis). X (1). 1956: 17–32. JSTOR 4322770. 4 February 2022 tarixində arxivləşdirilib.
- Qəribli, İslam. Ədəbiyyat sərhəd tanımır (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2014. səh. 262.
- Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.
- Şamil, Əzizə; Şamil, Əli. Dissident sorağında (1956-1986) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 204. ISBN 978-9952-8305-2-1. 2024-01-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-24.
- Tağıyeva, Şövkət; Rəhimli, Əkrəm; Bayramzadə, Səməd. Güney Azərbaycan (az.). Bakı: Orxan NPM. 2000. səh. 517. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-03.
- Vəkilov, Cavanşir. Azərbaycan Respublikası və İran: 40-cı illər (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1991. səh. 136. ISBN 5806604969.
- Yenisey, Gülara. İranda etnosiyasi hərəkatlar (1922-2004) (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2009. səh. 248.
- Vikianbarda Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri ilə əlaqəli mediafayllar var.