Hilal Nasiri (1903, Təbriz – bilinmir) — azərbaycanlı şair, müəllim, siyasətçi. Xiyabani hərəkatı dövründə Demokrat Firqəsinin ilk təşkilatının katibi olub. Təbrizdə qurulmuş "Azərbaycan Cəmiyyəti" və "Demokratiya ocağı" təşkilatlarının qurucularından biri və Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü olub.
| Hilal Nasiri | |
|---|---|
| 12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1903 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | bilinmir |
| Partiya |
|
| Fəaliyyəti | şair, müəllim, yazıçı, siyasətçi |
Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra Azərbaycan Milli Məclisinə Zəncandan nümayəndə seçilib.
Hilal Nasiri 1903-cü ildə Təbriz şəhərində anadan olub.[1][2] İbtidai təhsilini mədrəsdə alıb. Təhsilini başa vurduqdan sonra "İttihadiyyə" və "Rüşdiyyə" məktəblərində bir müddət riyaziyyat fənnindən dərs deyib.[3] Ədəbiyyat və mətbuata olan marağına görə kitab satmağa və çap işləri ilə məşğul olmağa başlayıb.[3][4] Şeyx Məhəmməd Xiyabani hərəkatında iştirak edib[5] və Demokrat Firqəsinin ilk təşkilatının katibi olub.[2][3][4]
1941-ci ilin avqust sentyabr aylarında Britaniya və SSRİ qoşunları İrana daxil oldular.[6][7][8] 1941-ci il sentyabrın 17-də Rza şah taxtından imtina edərək İranı tərk etdi.[9][10] Bundan sonra ölkə ərazisində həbsdə olan siyasi məhbuslar azadlığa buraxıldılar və müxtəlif siyasi təşkilatlar yaranmağa başladı.[11][12] 1941-ci ildə Təbrizdə, Hacı Əli Şəbüstəri, Əli Maşınçı, İsmayıl Şəms, Sadıq Padiqan və digərləri ilə birlikdə "Azərbaycan Cəmiyyətini" yaradıb.[13][14][15][16] Təbrizdə nəşr olunan Vətən Yolunda qəzetində bir çox şerləri dərc olunub.[17][18]
1943-cü ildə Xəlil Azərbadqan, Hüseyn Rivzan və digərləri ilə birlikdə "Demokratiya ocağı" adlı təşkilat qurub.[19][20] 1944-cü ilin sonlarında bu təşkilat Tudə Partiyasının Azərbaycan əyalət təşkilatına birləşdi.[19]
Hilal Nasiri 21 Azər hərəkatında iştirak edib.[1][21] 1945-ci il sentyabrın 25-də Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Təbriz şəhər komitəsi tərəfindən firqənin 2–4 oktyabr tarixləri arasında keçiriləcək 1-ci qurultayına seçilmiş 59 nəfər nümayəndəsindən biri olub.[1] 1945-ci il noyabrın 20-də Təbrizdə Ərk teatrında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başladı.[22][23][24] Hilal Nasiri də Azərbaycan Xalq Konqresində nümayəndə kimi iştirak edib.[25] 1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.[26][27][28] Zəncanda keçirilən seçkilər nəticəsində Hilal Nasiri səs toplayaraq Azərbaycan Milli Məclisinə Zəncandan nümayəndə seçilib.[29]
Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra yaradılmış Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü[30][31] və "Azərbaycan ulduzu" qəzetinin redaktoru olub.[2][32] Yazdığı "Mirzə Tağı xan Əmiri Kəbir", "Nejadi Bəşər" və "Ana Dili" pyeslərini Təbrizdə səhnələşdirib.[2][3][33]
1946-cı il dekabrın 11-dən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[34][35] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[35] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[35][34] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[34][36] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[37][38] Minlərlə insan həbs olundu. Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[39][40][41] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[42][43] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[36][42] Bölgədəki bütün demokratlar təqiblərə məruz qaldılar. Bəziləri öldürüldü, bəziləri isə mühacirət etdilər. Hilal Nasirinin sonrakı həyatı haqqında heç bir məlumat yoxdur. Ehtimal olunur ki, o da bir çox ADF üzvü kimi şah ordusunun əsgərləri tərəfindən öldürülüb.[4]
- ↑ 1 2 3 "Hilal Nasiri". Azərbaycan Ruznaməsi (az.). 2024-06-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-06.
- ↑ 1 2 3 4 Ələkbərli, 2021. səh. 391
- ↑ 1 2 3 4 Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası, 1988. səh. 102
- ↑ 1 2 3 Kafkasyalı, 2002. səh. 349
- ↑ Ağayeva, 2004. səh. 40
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 64
- ↑ "WW2 People's War - Fact File : Persia Invaded". www.bbc.co.uk. 2012-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
- ↑ "World War II - Pacific, Japan, Allies | Britannica". www.britannica.com (ingilis). 2025-03-07. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
- ↑ Ələkbərli, 2021. səh. 113
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 65
- ↑ Məmmədli, 2009. səh. 99
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 13
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 89
- ↑ Yenisey, 2009. səh. 135
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 26
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 35
- ↑ Məmmədli, 2009. səh. 104
- ↑ Ağayeva, 2004. səh. 7
- ↑ 1 2 Ələkbərli, 2021. səh. 117
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 43
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 214
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 113
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 269
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 132
- ↑ "Təbrizdə keçirilmiş Xalq Konqresinə seçilmiş nümayəndələrin siyahısı". azerbaycan-ruznamesi.org. İstifadə tarixi: 2025-02-27.
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 114
- ↑ Şəmidə, 1961. səh. 139
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 139
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 77
- ↑ Султанлы, Вагиф. Литературный процесс в годы Азербайджанского Национального Правительства (rus). Bakı. 2.
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 115
- ↑ Məmmədli, 2009. səh. 115
- ↑ Ağayeva, 2004. səh. 59
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- Ağayeva, Gözəl. Təbriz ədəbi mühiti (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2004. səh. 168. ISBN 9952403356.
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası (PDF) (az.). III. Bakı: Sabah nəşriyyatı. 1988. səh. 554. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-06.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2023-05-02. İstifadə tarixi: 2024-11-29.
- Ələkbərli, Faiq. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi: XIX-XX əsrlər (az.). III. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2021. səh. 684. ISBN 9789952817607. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-02.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-14.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-11-28.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
- Kafkasyalı, Ali. İran türk edebiyatı antolojisi (türk). IV. Ərzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. 2002. səh. 481. ISBN 9757698105. 2025-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-06.
- Məmmədli, Pərvanə. Cənubi Azərbaycan:ədəbi şəxsiyyətlər, portretlər (PDF) (az.). Bakı: Sabah nəşriyyatı. 2015. səh. 200. ISBN 9789952453430. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-06.
- Məmmədli, Pərvanə. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi: XIX-XX-XXI yüzilliklər (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2009. səh. 230.
- Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 978-9952-8312-8-3. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- Pişəvəri, Seyid Cəfər. Xatirələr (1941-1945) (az.). Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri. 2005. səh. 394.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.
- Yenisey, Gülara. İranda etnosiyasi hərəkatlar (1922-2004) (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2009. səh. 248.