Kaptan-ı dərya (Osmanlı türkcəsi: کاپیتان دریا, Kapitan-i Derya) — Osmanlı imperiyasında Donanmanın başçısına verilən hərbi statusdur.

16. əsrin ortalarına qədər bəylərbəyi rütbəsi, o tarixlərdən sonra vəzir (və ya Kaptanpaşa) önəmi, Osmanlı imperiyasının dənizləri aşması və Aralıq dənizi sahillərindəki fəthlər çoxaldıqca artdı.

Divan-ı Hümayüna üzv olaraq qatılmalı, Osmanlı imperiyasının dəniz əyalətləri adlanan əyalətlərini (Əlcəzair, Tunis, Trablusqarb və ya Tripolitaniya, Aralıq dənizi adaları) şəxsən özü və ya təyin etdiyi dənizçi paşalar vasitəsilə idarə edirdi. Keçmişdə indiki Çanaqqala ərazisində, sonralar isə İstanbulun Kasımpaşa səmtində yaşayan və limanın təhlükəsizliyindən məsul olan Kaptan-ı dərya statusu Tənzimat dövründə ləğv olunmuşdur.

İlk Osmanlı dəryabəyləri sancaqbəyliyi də edirdilər. Osmanlı dəniz qüvvələri İzmitdən Gəliboluya köçürüldükdən sonra dəryabəylərinə kaptan-ı dərya deyilməyə başlanmışdır. II. Mehmed dönəmində donanma gücləndirilərək ordu vəziyyətinə gətirilmiş, bununla da kaptan-ı dəryaların vəzifələri də artdırılmışdır. 1533-1534 tarixlərində Cəzir-i Bahr-i Səfid və Cəzair-i Qərb vilayətləri birləşdirilərək Kaptanpaşanın idarəsinə verilmişdir. Ancaq kaptan-i dəryalığın bu qədər yüksəlməsi əlbəttə ki, Barbaros Xeyrəddin Paşanın bu vəzifəyə gətirilməsi ilə bağlıdır. 16. əsrin sonlarında kaptan-ı dəryalığa yüksələnlərin vəzir rütbəsilə Divan-ı Hümayünə qatılması adəti başlanmışdır.

Kaptan-ı dərya həm Donanma-yı Hümayünün, həm də Tərsanə-i Amirənin ən böyük rütbəsi idi. Dənizçilikdə bütün təyinatları edə bilər, dövlət səviyyəli sənədlərə sultan adına imza ata bilərdi. Kaptan-ı dəryalığa təyin olunan şəxs əvvəlcə sədrəzəm qarşısında kürk geyinməli, daha sonra mərasimlə Tərsanə-i Amirəyə gedib vəzifəsinin başına keçirdi. Tərsanə-i Amirə sahəsindəki bəzi məsələlərə baxar, hətta edam cəzası belə verə bilərdi. Donanma ilə dənizə çıxan zaman İstanbuldan hərəkət etmədən öncə Tərsanə-i Amirədə sədrəzəmə icazə kağızı verməli, sonra onunla birlikdə Topqapı Sarayına gedərək sultanın hüzuruna çıxmalı idi. Bu zaman donanma gəmiləri də sarayın sahil hissəsinə gəlməli və top atəşləri ilə sultanı salamlamalı idi. İstanbulda olmadığı hallarda kaptan-ı dəryanı tərsanə əmini vəkalət edirdi. Ən yaxın köməkçisi tərsanə kəndxudası idi.

Kaptan-ı dəryalıq və onun vəzifələri 1867 tarixində ləğv edilərək Bahriyə Nəzarəti və İdarəçilik Məclisi adında iki dövlət orqanı arasında bölüşdürüldü. 1876 tarixində və 1878-1880-ci illərdə yenidən qurulsa da, sonda kaptan-ı dəryanın əsl vəzifələri Bahriyə nazirinə verildi.