Gəncəsər monastırının adı, monastırın inşa edildiyi təpəlik ərazinin adından götürülmüşdür. Gəncəsər sözü "gənc" və "sər" olmaqla iki hissədən ibarətdir. Hər iki söz pəhləvi dilindən gəlməklə "gənc" — xəzinə,"sər" — təpə, zirvə, hündür yer anlamını ifadə edir.

1823-cü ildə Çar Rusiyası mütəxəssisləri Qarabağın kameral təsvirini hazırlayarkən Vəngli üçün belə yazırlar: tatarlarin Ağvəng, ermənilərin Qanzasar adlandırdığı monastıra məxsus malikanə.

"Ağ" türk dilində elə bildiyimiz "ağ", "vəng" isə Qıpçaq dilindən dilimizə keçmiş "monastır" deməkdir. Ağvəng Ağ günbəz, Ağdam, Ağdaş kimi söz birləşməsidir. Ağvəng ağ xanəgah, ağ monastır deməkdir. Ermənilər Qafqaz Albaniyası dövlətinə Agvank deyirlər.

IX–X əsrlərə aid tarixi mənbələrdən bəlli olur ki, Gəncəsər monastırının yerində olmuş qədim kilsə bütün Artsakdan olan əhalinin dini və siyasi toplanış yeri olmuşdur. Ananiya Mokatsinin (946–968) xalkedonluq yolunu tutan Qafqaz albanları və qriqoryan ermənilər arasında anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq üçün yazdığı "Aluank əhalisinin qiyamı haqqında" adlı məktubundan məlum olur ki, o, "949-cu ildə Xaçın əyalətində çağırılmış kilsı xadimləri və zadəgan ailələrin nümayəndələrinin yığıncağında "Gəncəsərdən olan monax – Sərkis ata" da iştirak etmişdir."

Həmin monax Sərkis 949-cu il yığıncağının iştirakçısı kimi həm də Sünik tarixçisi tərəfindən qeyd edilir.

Dövrümüzə çatmış monastırdan əvvəl ərazidə qədim kilsənin olmasını həm də monastırın ətraflarında qorunmuş 1174, 1182, 1202 və sair illərə aid xaçdaşları da sübut edir. K. Mkrtçyan qeyd edir ki, bu və digər məlumatlar Gəncəsər monastırının daha qədim kilsənin yerində inşa edilməsinə şübhə yeri qoymur. Qədim kilsə, ola bilsin ki, Xaçın knyazlarının ad-sanına layiq zəngin memarlıq xüsusiyyətlərinə malik olmamış, buna görə də Həsən Cəlal bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün yeni kilsə inşa etdirməyə qərar vermişdir.

Yerli əhalinin inancına görə Vəftizçi İohannın göstərişi ilə kəsilmiş başı Gəncəsər monastırı ərazisində dəfn edilmişdir.Moisey Kalankatlının "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində relikviyanın Xaçın ərazisinə İberiyadan bağlı məlumat vardır. Kalankatlı yazır:

“...Ondan sonra İohannın başı bir knyazın əlinə keçdi və İstampola gətirildi. Katoliklər onu oğurlayaraq qərbə aparmaq istəyirdilər. Lakin, knyaz onu götürərək şimala – İveriyaya qaçdı. Burada o, Artsak hakimi Cəlal Dövlənin qardaşının əlinə keçdi.

1211-ci ildə qardaşının yanına gedən Cəlal Dövlə müqəddəs başın ona verilməsini xahiş etsə də, qardaşı könüllü şəkildə onu verməkdən imtina etdi. Onda, Cəlal Dövlə onu zorla alaraq Qandzak əyalətinin Artsak havarına, ailə məqbərəsinə gətirdi. Başı burada yerləşdirdi və üzərində Tanrı Məsih və onun vəftizçisi müqəddəs İohannın şərəfinə heyranedici kilsə inşa etdirdi. İthaf günü kilsəni Müqəddəs İohann adına Gəncəsər kilsəsi adlandırdı.”

Monastırın əsas kilsə binasının inşasına 1216-cı ildə Aşağı Xaçın knyazı olan Həsən Cəlalın sifarişi ilə başlanılmış və inşaat işləri 1238-ci ildə tamamlanmışdır. Həsən Cəlalın sifarişi ilə kilsənin interyerində yazılmış inşa kitabəsində bu haqqda ətraflı məlumat verilir.

22 iyul 1240-cı ildə Rəbbin dəyişilməsi bayramı günü 700-ə qədər din xadiminin iştirakı ilə yeni kilsənin inşa mərasimi keçirilmiş, mərasimdə Alban Katolikosu II Nerses şəxsən iştirak etmişdir. Hadisələrin şahidi olmuş tarixçi Kirakos Qandzaketsi bu haqqda danışarkən yazır:

Kilsənin narteksinin inşasına Həsən Cəlalın oğlu Atabəy və həyat yoldaşı Mamkan xatunun sifarişi ilə 1240-cı ildə başlanılmış və inşaat işləri 1266-cı ildə tamamlanmışdır.

Xüsusilə Səlcuq türkləri Qafqazı işğal etdikdən sonra İslam təsiri Gürcüstanda və Ermənistandakı xristianların mədəniyyət və adətlərinə nüfuz etmişdir. Xaçın knyazı Həsən Cəlalın hakimiyyətini göstərmə üsulları İslam adətləri və titulları ilə edilirdi. Bu, xüsusilə, onun tikdirdiyi əsas abidə olan Gəncəsər monastırında ortaya çıxır. Gəncəsərin günbəzindəki Həsən Cəlal təsvirinin ayaqlarının çarpaz şəkildə təsvir edilməsi Səlcuq sarayında gücün təsvir edilməsinin əsas vasitəsi idi.

1240-cı ildən Alban Həvari Kilsəsi Katolikosunun iqamətgahı Həmşivəng monastırından Gəncəsər monastırına köçürülmüş, 1836-cı ildə Alban Katolikosluğunun Rusiya Müqəddəs Sinodu tərəfindən ləğv edilməsinə kimi Gəncəsər monastırı katolikosluğun mərkəzi və Alban katolikoslarının iqamətgahı olaraq qalmışdır. Katolikosluq mərkəzinin Gəncəsərə köçürülməsindən sonra Alban Katolikosluğu həm də Gəncəsər Katolikosluğu kimi tanınmağa başlamışdır.

XIII əsrdən etibarən Gəncəsər ərazidə təhsil və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmiş, monastır daxilində Alban Həvar Kilsəsi üçün xadimlər yetişdirən dini seminariya fəaliyyət göstərmişdir. Bununla yanaşı mədəniyyət mərkəzi kimi geniş ərazi və gəlirə malik olan monastır həm də, bölgənin xrtistian sənətkarlarına hamilik etmiş, daşyonma və miniatür sənətinin gözəl nümunələrinin yaradılmasında rol oynamış, monastırda dəyərli əlyazmalar və tarixi sənədlərin toplandığı geniş kitabxana yaradılmışdır. XVIII əsrdə Gəncəsər Katolikosu ətraf ərazilərdəki 900-ə qədər kəndin yüzlərlə tacirindən vergi alırdı.

XVII–XVIII əsrlərdə Gəncəsərdəki alban patriarxı və Eçmiədzindəki erməni katolikosu arasında dindarlar üzərində təsir uğrunda mübarizə gedirdi. Zəifləməkdə olan və İslamın təsiri ilə ardıcılları azalan Alban Həvari Kilsəsinin Gəncəsər taxtını özünə tabe etmək üçün Eçmiədzin bütün vasitələrdən istifadə edirdi. Mübarizə aparmaqda çətinlik çəkən Alban Patriarxı Eçmiədzinə tabe olmağa qərar verdikdə bu qərar, erməni kilsəsinə tabe olmaq istəməyən Qarabağın yerli əhalisi arasında ciddi narazılığa səbəb olur. Nəticədə bir qrup alban kilsə xadimi Gəncəsərdən bir qədər aralıda yerləşən Üç körpə monastırında yeni iqamətgah yaradaraq özlərinə patriarx seçirlər. Yeni patriarx eyni zamanda Həm Eçmiədzinlə, həm də ona tabe olmağa qərar vermiş Gəncəsər patriarxı ilə mübarizə aparmalı olur. Bu hadisələri təsvir edərkən P. T. Arutunyan "Djambr" əsərinin rusca nəşrinə yazdığı ön sözdə qeyd edir:

1836-cı ildə uzun sürən mübarizədən sonra Erməni Qriqoryan Kilsəsi Alban Həvari Kilsəsinin ləğv edilməsinə, kilsə ardıcılları və məbədlərinin isə özünün tabeliyinə verilməsinə nail olur. Sonuncu Alban Katolikosu İsrael tərəfindən Qraf İvan Qudoviçə yazılmış 19 avqust 1806-cı il tarixli məktubda Eçmiədzin Katolikosunun Alban Həvari kilsəsini ələ keçirmək üçün atdığı addımlardan narahatlıq ifadə edilir

Lakin, Alban Patriarxının xahişlərinə baxmayaraq Rusiya Müqəddəs Sinodu kilsəni ləğv edərək bütün mülk və əhalisini Erməni Qriqoryan Kilsəsinin tabeliyinə verir. Bundan sonra Qarabağda Alban Patriarxı İsraelin başçılğı ilə qiyam başlayır. Qiyam yatırılır, patriarx İsrael isə ölkədən qovulur. Tezliklə patriarx İsrael vəfat edir və bundan sonra Erməni Arxiyepiskou Hovannes Qraf İvan Qudoviçə yazdığı məktubda Qarabağ və Gəncədəki Alban Kilsəsi mülkləri və dindarlarının Eçmiədzinin tabeliyinə verilməsini xahiş edir.

1930-cu illərdə SSRİ rəhbərliyi dinlə mübarizə kompaniyası çərçivəsində ölkənin müxtəlif ərazilərində olan dini mərkəzlərin, o cümlədən Gəncəsər monastırının fəaliyyətini dayandırır. Qarabağda etnik zəmində münaqişələrin baş verdiyi bir dövrdə Erməni Qriqoryan Kilsəsi Artsax yeparxiyasının fəaliyyətini elan edir və Sumqayıtda doğulmuş Qurgen Martirosyan Pargev adı ilə arxiyepiskop elan edilərək Qarabağa göndərilir. Martirosyanın səyləri nəticəsində 1 oktyabr 1989-cu ildə altı ay davam edən yenidənqurma işlərindən sonra Gəncəsər monastırı yenidən fəaliyyətə başlayır. Qarabağ müharibəsi illərində döyüşə gedən bütün erməni hərbi-birləşmələri Gəncəsər monastırında Qurgen Martirosyandan xeyir-dua alırlar.

1991-ci ildə SSRİ əsgərləri və OMON Gəncəsər monastırı və məzarlığında axtarış həyata keçirirlər. 1992-ci ildə Ermənistan Müdafiə Naziri Vazgen Sarqsyan və Qarabağ ermənilərinin silahlı birləşmələrinin rəhbəri Serj Sarqsyan Gəncəsər monastırının rahib hücrələrindən birində ilk toplantılarını keçirirlər. Bu toplantılardan xəbər tutan Azərbaycan tərəfinin 20 yanvar 1993-cü ildə təşkil etdiyi hava hücumu zamanı monastır ətrafındakı binalara ziyan dəyir və bir neçə keşiş həlak olur.

8–9 mayda Şuşanın ələ keçirilməsi uğrunda döyüşlərdə Qurgen Martirosyan şəxsən iştirak edir və şəhərin işğalından sonra Qazançı kafedralında şükranlıq ibadəti təşkil edir. 1998-ci ildə Qarabağ yeparxiyasının mərkəzi Qazançı kilsəsinə köçürülür.

Birinci Qarabağ müharibəsinin yekunlaşmasından sonra Rusiyadan olan milyonçu Levon Hayrapetyanın maliyyə dəstəyi ilə Gəncəsər monastırında əsaslı təmir və yenidənqurma işləri aparılmışdır. 2000–2002-ci illərdə həyata keçirilmiş inşaat zamanı kilsənin altarı, narteks və dam örtüyü yenilənmişdir. 2011-ci ildə həyata keçirilən inşaat işləri mübahisə və qalmaqla səbəb olmuşdur. Kompleksi əhatə edən tarixi binalar və köməkçi tikililərin müasir daşlarla üzlənməsi tarixçi və memarları qəzəbləndirsə də, Qurgen Martirosyan bu tikililərin tarixi dəyər daşımadığını demişdir.

19-20 sentyabr 2023-cü il tarixində Qarabağda həyata keçirilən lokal antiterror tədbirlərindən sonra Azərbaycanın nəzarətinə keçib. 5 oktyabr 2023-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyi monastırın təhlükəsizliyi və mühafizəsinin polis əməkdaşları tərəfindən təmin edildiyini açıqlayıb.

Gəncəsər monastırının mərkəzində qədim kilsə və narteks yerləşir. Müdafiə divarları ilə əhatə olunmuş kompleksə həmçinin böyük yeməkxana, seminariya və Alban Katolikosunun iqamətgah binası, həmçinin rahiblərin yaşayışı üçün nəzərdə tutulmuş hücrələr və digər məişət binaları da daxildir. Ş. Mkrtçyanın sözlərinə görə "…kilsə və narteks bir-biri ilə elə kompozisiya vəhdətindədir ki, sanki eyni vaxtda və vahid fikir əsasında inşa edilmişlər."

Kompleksin şimal tərəfində yerləşən və XVIII əsrdə inşa edilmiş yaşayş tikililəri səkkiz hücrədən (2,9 x 2,5 metr) ibarətdir. Şərq tərəfdə 1689-cu ildə inşa edilmiş yeməkxana binası yerləşir. İki mərtəbəli seminariyası 1898-ci ildə tikilmişdir. Alban Katolikosunun iqamətgah binasının dəqiq inşa tarixi bilinmir. Monastır divarlarından cənubda alban katolikosları və zadəgan sülalələrindən olan şəxslərin dəfn edildiyi qədim məzarlıq vardır.

Rahib hücrələrinin hamısı tağtavanlı örtüyə malikdir. Hücrələrinin hamısının qapısı monastır həyətinə açılır. Ümumilikdə Gəncəsər monastırında 200-dən artıq kitabə qeydiyyata alınmışdır ki, onların da oxunması və tədqiqi ərazinin orta əsrlər tarixinin tədqiqində mehem rola malikdir.

Müqəddəs İohann kilsəsi plan xüsusiyyətlərinə görə xaricdən düzbucaqlı, daxildən isə xaçvari formaya malik mərkəzgünbəzli tikilidir. 12.3x17.75 metr ölçülərə malik olan ibadət zalının günclərində iki mərtəbəli köməkçi otaqlar yerləşir. İkinci mərtəbədəki otaqlara konsollu pilləkənlər aparır. Pilləkənlərin aşağı həcmləri iri stalaktitlərlə bəzədilmişdir.

Kilsənin interyer və eksteryerinin memarlıq və dekorasiya tərtibi vahid struktur yaradır ki, bu da məbədi parlaq memarlıq nümunəsi hesab etməyə əsas yaradır.

Günbəzaltı fəzanın küncləri bir-biri ilə kəsişən və məbədin mərkəzi hissəsindən keçən sütunlarla vurğulanır. Barabanın dar pəncərə yerlərinin (şimal, cənub və qərb divarlarının hərəsində bir ədəd olmaqla) yuxarı hissələri iri kannelyurlarla bəzədilmişdir. Xaçın qanadlarının tağları üçpilləli profil və oxvari formaya malikdir. Tağın yuxarı pilləsi monumental karnizlə çərçivələnmişdir.

Gqnbəzaltı yelkənlər hər günbəzdə düzbucaqlı formasında qruplaşdırılmış toxuma xarakterli həndəsi (ulduzlar, dairələr, kvadratlar) və stilləşdirilmiş nəbati naxışlarla bəzədilmişdir. Detalları təkrarlanmayan bu naxışlar yelkənlərə incə və yüngül görünüş bəxş edir. Yelkənlərin yuxarı hissəsində, günbəzin altını çərçivəyə alan kəmərin altında qorelyeflər yerləşdirilmişdir. Cənub-qərb yelkənində qoyun başı, şimal-şərq yelkənində öküz başı, şimal-qərb yelkənində isə antropomorf canlı təsvir edilmişdir.

Günbəzin barabanı silindr formasında olmaqla yeddi vertikal yarımsütun vasitəsiylə səkkiz bərabər hissəyə bölünmüşdür. Kilsənin altar apsidası bütövlükdə daşyonma sənətinin gözəl nümunəsidir. Onun düzbucaqlı səthinə naxışlı səkkiz trapesiya və onlar arasında üçbucaqlılarr yonulmuşdur. İşıq-kölgə effektinin yaradılması üçün üçbucaqlılar daha böyük dərinlikdə işlənmişdir. Bütün trapesiya və üçbucaqlılar mürəkkəb toxuma naxışlarla bəzədilmişdir.

Kilsənin xarici həcmləri, daxili həcmin xaçvari quruluşunu kifayət qədər dəqiq və lakonik formada tamamlayır. Xaçın qanadları yüksək frontonlarla vurğulanır, divarların fasadları dərin olmayan üçbucaqlı nişlərlə işlənmişdir ki, bu da həm hörgünün həcmini vizual olaraq azaltmağa və tikiliyə bitkin görünüş verməyə şərait yaratmışdır.

Bina beşpilləli stillobat üzərində tikilmişdir. Dekorativ baxımdan kilsənin divarlarının hər biri özünəməxsus şəkildə işlənmişdir. Şimal və cənub fasadları, detalları və dekorativ elementləri binanın ümumi xarakterinə uyğun olan beş tağla bəzədilmişdir. Bu tağlar dekorativ sütunları ilə nişləri haşiyələyir.

Şimal divarında mərkəzi tağ üzərində böyük yonma xaç verdır. Cənub divarında anoloji tağ üzərində pəncərə yeri açılmışdır. Zəngin bəzədilmiş pəncərə çərçivəsi üzərində itiuclu yarpaq naxışları vardır. Kilsənin şərq divarının bəzədilməsində də tağlardan istifadə olunmuşdur. Burada digər tağlar üzərində yüksələn mərkəzi tağ, pəncərə yerini də əhatə edir. Digər nişlərin üstündə öküz başı, Tanrı anası və körpə, qartal başı və sair təsvir olunmuşdur.

Böyük bir hissəsi narteksin şərq kollonadası ilə örtülmüş olan qərb divarında, giriş qapısı üzərindəki portalda səliqə ilə işlənmiş İsanın çarmıxa çəkilməsi səhnəsi təsvir olunmuşdur. Böyük xaçın hər iki tərəfində diz çökmüş insan fiqurları vardır.

Vəftizçi İohann kilsəsi hündür günbəz ilə tamamlanır. Orijinal barelyef və rozetlərlə bəzədilmiş çoxüzlü baraban, həmçinin onu tamamlayan çətirvari örtük günbəzə həm əzəmətli, həm də zərif görünüş bəxş edir. Ş. Mkrtçyan günbəzin bədii-dekorativ həllinin kilsə memarının əsas uğuru olduğunu qeyd edir. Günbəzin barabanı bir-birinə bişitik yarımsütunlar vasitəsiylə on altı hissəyə bölünür. Sütunlar barelyef naxışları ilə bəzədilmişdir.

Kilsəyə bitişik inşa edilmiş narteks binası ümumilikdə məbədə daha bütün və monumental görünüş verir. Gəncəsər monastırının narteksi iki sütuna, stalaktitlərlə bəzəsilmiş iki cüt kəsişən tağa malik tikilidir. Kilsənin narteksi təkcə ölçüləri (11.80x13.25 metr) ilə deyil, həm də memarlıq xüsusiyyətləri ilə heyranedicidir. Unikal memarlıq abidəsi olan narteks daxili həcmin həlli ilə seçilir. Bina, qarşılıqlı kəsişən tağ-tavan konstruksiyası ilə örtülmüşdür.

Zalın qərb tərəfindən ona bitişən dar sahə, onun həcmindən onaltı künclü iri sütunlarla ayrılır. Tağ-nervürlər məhz həmin sütunlara söykənir. Narteksdən kilsəyə aparan yarımdairəvi timpan xırda yonma naxışlarla, timpanı əhatə edən çərçivə isə ulduz və trapesiya naxışları ilə bəzədilmişdir.

Qərb tağları arasında aşağı künclər səviyyəsində naxışlarla bəzədilmiş geniş xaç yerləşdirilmişdir. Giriş portalının üstündən keçən tağın altındakı sahə şahmat ornamenti ilə işlənmiş və hörmə naxışlı kəmərlə ayrılmışdır.

Narteksin interyerində əsas dekorativ yükü stalaktitlər daşıyır. Buna baxmayaraq köməkçi element kimi çoxlu sayda xırda qabartma fiqurlar, romb formalı elementlərdən yığılmış şahmat ornamenti, xırda oyma və toxuma naxışlar və ulduz elementlərindən də istifadə edilmişdir.

Gəncəsər narteksi əsrlər boyunca Xaçın knyazı Həsən Cəlalın törəmələri olan sülaləsinin ailə məqbərəsi olmuşdur. Narteksin şərq tərəfində Həsən Cəlalın özü də daxil olmaqla sülalənin bir çox məşhur nümayəndələrinin, o cümlədən orta əsrlər Alban Katolikoslarının məzarları vardır. Onların monolit daşlardan hazırlanmış məzar daşları, yerli sənətkarların əl işləri ilə bəzədilərək zərif sənət əsərlərinə çevrilmişlər.

Narteksin eksteryerləri kifayət qədər sadədir. O, planda düzbucaqlı formaya malik, səkkizguşəli yüngül rotonda ilə tamamlanan sadə tikilidir. Şimal fasadındakı giriş qapısının hər iki tərəfində şir və ya irbis qabartması yerləşdirilmişdir. Cənub fasadının cənub hissəsində kiçik pəncərə yeri açılmışdır. Pəncərə dördqanadlı qaç ilə lehimləniş naxışlı çərçivəyə malikdir.

Günbəz barabanının qərb künclərində , məbədin modelini başı üzərində tutan Həsən Cəlal və xeyir-dua verən Məsih, cənub künclərində ibadət üçün diz çökmüş qadın fiqurları, Bakirə Məryəm və Bakirə ilə Körpə, şərq künclərində Çarmıxa çəkilmə və iki buynuzlu heyvan başı, şimal künclərində isə qanadları açılmış vəziyyətdə quşlar təsvir olunmuşdur.

Günbəzin cənub küncləri, şərq və şimal küncləri ilə müqayisədə relyeflərlə daha çox bəzədilmişdir. Ümumilikdə barabanın ən dəyərli relyefləri qərb və cənub fasadlarında yerləşdirilmişdir. Bu seçim gündüz vaxtı həmin fasadların daha yaxşı görünməsi ilə əlaqəlidir. Şimal və şərq fasadlarındakı relyeflər isə ümumilikdə barabanın dizayn kompozisiyasını tamamlamaqla, ona plastik təfsir edilmiş əsər kimi baxmağa imkan verir.

Cənub fasadında ibadət halında təsvir edilən qadın fiqurları yön baxımından, növbəti nişdə yerləşdirilmiş Tanrı anası fiquruna istiqamətlənmişdir. Həmin fiqur isə cənub faafının mərkəzi hissəsinin frontonunu tamamlayır. Tanrı anası fiqurunun sağ tərəfində, Bakirə və Köpə kompizisiyası yerləşdirilmişdir.

Şərq fasadındakı kiçik ölçülü Çarmıxa çəkilmə kompozisiyası fronton və pəncərə yerinin arasında yerləşdirilmişdir. Kompozisiyanın hər iki tərəfi buynuzlu heyvan başı relyefləri ilə bəzədilmişdir. Şimal fasadının bəzədilməsində isə iki ədə qanadları açıq vəziyyətdə olan quş relyeflərindən istifadə olunmuşdur.

Qərb fasadında yerləşdirilmiş Xeyir-dua verən Məsih kompozisiyasında sol əlində kitab tutmuş, saqqalsız gənc İsa təsvir edilib. Kompozisiya frontonda, naxışlı fon üzərində yerləşdirilib. Baş və adsız barmaqlarını birləşdirməklə əlini irəli uzadan Məsih xeyir-dua verir. İsa fiqurunun altında, naxışlı pəncərə çərçivəsi üzərində dərin olmayan nişdə Adəm və Həvva təsvir edilib. Kompozisiyanın mərkəzində olan bilik ağacının hər iki tərəfində Adəm və Həvva fiqurları vardır. Ağac üzərində isə ilan fiquru sürünür.

Adən və Həvva kompozisiyasının sağ və sol tərəflərində taxtda oturmuş iki kişi fiquru təsvir edilmişdir. Nazik yonma sütunu xatırladan taxtda oturmuş həmin fiqurlar yuzarı uzadılmış əllərində kilsə modelini tutmuşlar. Məhz buna görə də elmi ədəbiyyatda həmin fiqurların kilsənin ktitorlarını təsvir etdiyi ehtimalı qeyd edilir. Ş. Mkrtçyan və A. L. Yakobson sağ tərəfdəki fiqurda Həsən Cəlalın təsvir olunduğuna inanırlar. J. M. Tyerri və M. Asratyan isə hər iki fiqurda Həsən Cəlalın ina etdirdiyi fərqli kilsələrin modelləri ilə təsvir olunduğuna inanırlar. S. X. Mnatsakanyan isə sol tərəfdəki fiqurda Həsən Cəlalın atası Vaxtanqın təsvir olunma ehtimalını səsləndirir. Ktitorların tutduğu kilsə modellərində gəlincə, sağ tərəfdəki fiqurun tutduğu model çətir yox konik günbəzə malik olsa da, profil və quruluşuna görə Gəncəsər monasıtırının Müqəddəs İohann kilsəsini xatırladır. S. X. Mnatsakanyan sol tərəfdəki fiqurun saxladığı modeldə Həsən Cəlalın dövrümüzə çatmamış kilsələrinin təsvir olunduğunu yazır.

Barabanın qərb fasadındakı kompozisiya və kilsənin qərb fasadını bəzəyən Çarmıxa çəkilmə kompozisiyası ümumilikdə tikilinin qərb fasadında vahid nəzəriyyənin izləndiyini deməyə əsas verir: ən üstdə xeyir-dua verən İsa, onun dərhal aşağısında Adəm və Həvvanın timsalında insanlığın günaha batması və nəhayət bir qədər aşağıda, İsanın çarmıxa çəkilməsi ilə günahın yuyulması göstərilir. Ktitorlar da, öz kilsələrini məhz günahyuyan İsaya təqdim edirlər.

İkinci fikir qrupu abidənin cənub fasadında hazırlanmışdır. Barabanın cənub fasadında Tanrı anası körpə ilə göstərilir. Onun iki tərəfində üzləri mərkəzi fiqura tərəf çevrilmiş, diz çökərək ibadət forması almış iki qadın fiquru göstərilir. Bir qədər yuxarıda frontonda növbəti Tanrı anası və Köpə kompozisiyası vardır. İşlənməsi və detallara diqqət yetirilməsi ilə seçilən bu təsvirdə personajların yuxarı hissəsində qanadlı göstərilir.

Bu kompozisiyanın solunda yerləşən qonşu səhnə tarixi-xronoloji baxımdan başladılmış mövzunu davam etdirən İsa üçün ağlanılmasını əks etdirir. Diz çökmüş fiqurların başı üzərində qeyri-adi fantastik varlıqlar göstərilmişdir. Fiqurların üzləri və işlənmə texnikası ktitorların, həmçinin Adəm və Həvvanın fiqurları ilə oxşarlıq təşkil edir və buna əsaslanan tədqiqatçılar onların eyni vaxtda, ehtimal ki, eyni sənətkar tərəfindən hazırlandığını iddia edirlər.

Daha sadə dizayna malik olan şərq və şimal fasadlarında göstərilmiş Tanrı anası və Həvari İohannla Çarmıxa çəkilmə səhnəsi iki tərəfdən buynuzlu heyvan başları ilə əhatə olunur: solda öküz, sağda qoyun başı təsvir edilir. Sonrakı sərhədlər üzərində qanadları açıq vəziyyətdə iki qartal fiquru yerləşdirilmişdir.

Müqəddəs İohann kilsəsinin qərb fasadını iri Çarmıxa çəkilmə kompozisiyası bəzəyir. Böyük ornamentli dairəvi rozetin üzərində yerlşdirilmiş xaç hündür relyefə malik olmaqla toxuma formalı naxışlar və palmettlərlə bəzədilmişdir. Xilaskarın fiquru sərt frontal və simmterik iyerarxik pozada, dairəvi nimba içində olan böyük baş və zəif bədənlə göstərilmişdir. Məsih foqurundan aşağıda diz çökərək ibadət halını almış iki şəxsin fiquru vardır. Məsihin başının sağ və sol tərəfində iki ədəd qanadlı varlıq – təsvir edilib. Xaçın qanadlarınn yuxarı hissəsində isə üzbəüz dayanmış tovuzquşu fiqurları vardır. Bütövlükdə qərb fasadındakı Çarmıxa çəkilmə kompozisiyası kvadrata yaxın sahəyə sığışdırılmışdır.

Narteksin əsas dekorativ mərkəzi kompleksin istiqamət oxu üzərində yerləşən qərb portalıdır. Portal çərçivəsi xarici və orta olmaqla iki hissədən ibarətdir. Hər iki çərçivə bir-birini təkrarlamayan naxışlarla bəzədilmiş medalyonlara malikdir. Yuxarı tərəfdə xarici çərçivənin daxili künclərində dizayn və duruşları ilə Mingəçevir kilsəsindən tapılmış erkən orta əsrlərə aid altar daşı üzərindəki təsvirləri xatırladan tovuzquşu fiqurları vardır. Portalın timpanı altı dairədən ibarət polixrom mozaika ilə bəzədilmişdir.

Narteksin şimal portalı daha sadə dizayna malikdir. Onun tağı oyma naxışları olmayan düzbucaqlı çərçivəyə alınmışdır. Tağın üzərində oniki yarpaqlı rozet, sağ və sol tərəflərində isə addım atan şir fiqurları vardır.

Bolonya Universitetindən professor Mariya Kristina Karile qeyd edir ki, 1216-cı ildən monastır Xaçın knyazlarının dəfn yeri olmuşdur. Monastırda knyaz Həsən Cəlal, həmçinin onun varisləri olan digər Xaçın knyazları və onun nəslindən olan Alban Katolkiosları dəfn edilmişlər. Həsən Cəlalın məzarı kilsənin narteksində, əsas ibadət zalının qapısı ağzında inşa edilmişdir.

Həsən Cəlalın qəbir daşı ağ mərmər daşından hazırlanmaqla üç sferik fiqurla bəzədilmişdir: mərkəzdəki sfera David ulduzu ilə bəzədilmişdir. Ulduzu çərçivələyən halqa altı nəbati naxışla bəzədilmişdir ki, onlardan da fransız zanbağını (fler-de-liz) xatırladır. İkinci sfera on altı guşəli ulduzla bəzədilmişdir ki, bu da Şərqi-Asiya xalqlarının mədəniyyətində əbədiyyət çarxını ifadə edir. Üçüncü sfera bir çox alban xaçdaşlarının bəzədilməsində istifadə olunmuş günəşi simvolizə edən xonça oymas ilə bəzədilmişdir. Məzar daşının üzərindəki kitabədə yazılmışdır: "Burada Böyük Cəlal yatır; dualarınızda onu da yad edin; 1431-ci il."

Həsən Cəlalın məzarının hər iki tərəfində katolikosluq mərkəsinin Gəncəsərə köçürülməsindən sonra Alban Həvari Kilsəsinə rəhbərlik etmiş katolikosların məzarları vardır. Sol tərəfdə katolikos II İyeremiya (1676–1700) və Katolikos Yesai (1702–1728) dəfn edilmişdir. Katolikos Yeasi "Alban ölkəsinin qısa tarixi" adlı tarixi salnamənin də müəllifidir. Həsən Cəlalın məzarından sağ tərəfdə Katolikos XI İohannes (1763–1768) və Alban Katolikosu statusunu daşımış sonuncu kilsə rəhbəri II Sargis (1810–1828) dəfn edilmişlər. Bunlarla yanaşı narteksdə daha qədim dövrə aid Katolikos IX Davud, Katolikos V Qriqoris, Katolikos IX İohannes və başqalarına aid məzarlar da vardır.

Monastırın daxili həyətində çoxlu sayda xatirə abidələri və xaçdaşlar vardır. Şimal divarı qarşısında Həsən Cəlalın Xatun adlı qızının məzarı vardır. Xatunun şərəfinə ucaldılmış xaçdaşın aşağısında yazılmışdır: "Mən, Həsən, Vaxtanqın oğlu, öz adımdan və onun ansı Baqk çarının qızı adından bu xaçı qızım Xatunun xatirəsinə ucaltdım." Xatunun anası və Həsən Cəlalın həyat yoldaşı son Sünik knyazının qızı Mamkan xatun olmuşdur.

• Мамедова, Гюльчохра, Зодчество Кавказской Албании, Баку: Чашыоглу, 2004
• Мкртчян, Ш.М, Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989
• Улубабян, Б. Гандзасар. Ереван. 1981.

• Alban Həvari Kilsəsi
• Qafqaz Albaniyasının memarlığı
• Çarekvəng monastırı — Gədəbəy rayonu ərazisində Alban Katolikoslarının müvəqqəti sığınacağı olmuş digər monastır
• Böyük Arran monastırı — Ağdərə rayonu ərazisində Alban Katolikoslarının ikinci iqamətgahı
• Həmşivəng monastırı — Gədəbəy rayonu ərazisində Gəncəsərdən əvvəl Alban Katolikoslarının iqamətgahı olmuş monastır