Zaqafqaziya Seymi

Zaqafqaziyadan seçilmiş deputatlar tərəfindən hakimiyyət orqanı kimi Tiflisdə 1918-ci ilin fevral ayında yaradılmış olan Zaqafqaziya Seyminin 26 may 1918-ci ildə son iclası keçirildi. Həmin seymdə 44 deputatdan ibarət dörd müsəlman partiyası — Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu, Müsəlman Sosialist Bloku, Rusiyada Müsəlmanlıq "İttihad", Müsəlman Sosial-Demokrat (menşevik) Partiyası "Hümmət" tərəfindən təmsil olunurdu. Bu 44 deputatdan ibarət 4 müsəlman partiyası Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyasında təmsil olunurdu. Gürcüstan Demokratik Respublikasının Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasından çıxaraq 26 may 1918-ci il tarixində müstəqilliyini elan etdi. Ertəsi gün, mayın 27-də, keçmiş Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyası tərəfindən fövqəladə iclas çağrildi. İclası keçirməkdə məqsəd yaranmış siyasi vəziyyəti müzakirə etmək idi və keçmiş Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyasının bütün üzvləri Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan edərək müstəqil dövlət yaratmaq, Azərbaycanın idarə edilməsini öz üzərlərinə götürmək, Müvəqqəti Milli Şura yaratmaq qərarına gəldilər.

Milli Şura

Mayın 28-də Tiflisdə keçmiş Qafqaz Canişininin sarayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının ilk iclası keçirildi. Bəzi mənbələrdə Milli Şuranın üzvləri 44 nəfər göstərilsə də, digər mənbələrdən Musa bəy Rəfiyev və Nəriman bəy Nərimanbəylinin də Milli Şuranın üzvü olduğu məlumdur.

Mayın 28-də Tiflisdə keçmiş Qafqaz Canişininin sarayında Azərbaycan Milli Şurasının ilk iclası keçirildi. Milli Şura Cənub-Şərqi Qafqazda müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulması barədə qərar qəbul etdi, müstəqillik haqqında Akt — İstiqlal bəyannaməsi qəbul etdi. Səsvermədə 24 nəfər müstəqilliyin lehinə səs vermiş, iki nəfər (Sultan Məcid Qənizadə və Cəfər Axundov) bitərəf qalmışlar Altı bənddən ibarət olan bəyannaməni Azərbaycan Milli Şurasının üzvlərindən Həsən bəy Agayev, Fətəli Xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Camo bəy Hacınski, Şəfı bəy Rüstəmbəyli, Nəriman bəy Nərimanbəyli, Cavad bəy Məlik-Yeqanov və Mustafa Mahmudov imzalamışdılar.

Müvəqqəti Milli Şuranın Sədri vəzifəsinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, onun müavini isə doktor Həsən bəy Ağayev seçildilər. İcra Komitəsinin sədri vəzifəsinə isə Fətəli xan Xoyski seçildi.

1918-ci il may ayının 28-də Milli Şuranın birinci iclasında Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunması haqqında tarixi qərarın qəbul edilməsindən sonra elan olunan bir saatlıq fasilədən sonra iclas öz işinə yenidən başladı. İlk Azərbaycan hökumətini təşkil etmək haqqında tapşırıq almış Fətəli xan Xoyski müvəqqəti hökumətin tərkibini elan etdi. İyunun 16-da Gəncəyə köçən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının və Hökümətinin tərkibinə etimadsızlıq siyasi böhrana səbəb olmuşdu. Yaranmış mürəkkəb siyasi şəraitdə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq naminə Milli Şuranın buraxılması qərara alındı. Qərarda deyilirdi ki, Azərbaycanın ağır daxili və xarici vəziyyətini nəzərə alaraq, bütün hakimiyyət Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə təşkil olunan hökumətə verilir və bu hökumət öz hakimiyyətini qısa müddətə çağırılmalı olan Müəssislər Məclisindən başqa heç kəsə güzəştə getməməlidir.

Mayın 27-də Azərbaycan Milli Şurası təsis olunmuş, iyunun 17-də isə fəaliyyətini müvəqqəti dayandırıb, 6 aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisi çağrılmaq şərti ilə, bütün qanunverici və icraedici hakimiyyəti Müvəqqəti hökumətə vermişdir.Fətəli xan Xoyski hökuməti Müəssislər Məclisinin çağırılması üçün hazırlıq görməyə başladı. Bu məqsədlə xüsusi komissiya yaradıldı. Milli Şuranın qərarından hələ 6 ay keçməmiş, hökumətin təkbaşına hakimiyyəti davam etdirmək səlahiyyəti olduğu halda Fətəli xan Xoyskinin təşəbbüsü və müraciətinə əsasən, 1918-ci il noyabrın 16-da Azərbaycan Milli Şurası yenidən fəaliyyətə başladı. Hökumətin sədri Fətəli xan Xoyskinin təklifi ilə Azərbaycan Milli Şurası Müəssislər Məclisi çağırmaq işini öz üzərinə götürdü.

Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il noyabrın 19-da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında Azərbaycan Milli Şurası həmin il dekabrın 3-də Müəssislər Məclisinin geniş tərkibli Azərbaycan Parlamentinin çağırılması haqqında qanun qəbul etdi və öz fəaliyyətini dayandırdı.

Milli Şura və ilk hökumət 1918-ci il iyunun 16-da Tiflisdən Gəncəyə köçmüş, noyabrın 16-dan dekabrın 7-sinədək – yəni ilk Parlamentin açılışınadək Bakıda fəaliyyətini davam etdirmişdir.

Üzv dəyişiklikləri

• 1918-ci ilin may ayının 29-da Şuranın 2-ci iclasında Teymur bəy Makinskinin şura üzvlüyünə qəbulu yekdil səslə qəbul edilir.
• 1918-ci ilin iyun ayının 1-də Tiflisdə keçirilən 3-cü iclasda isə Hümmət Partiyası Cəfər Axundovun əvəzinə Qasım bəy Camalbəyovun üzvlüyünü təklif edir və təklif qəbul olunur.
• 1918-ci ilin dekabr ayının 1-də gizli iclasda Fətəli xan Xoyskinin açıqlaması və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin səs verməyə qoyması ilə Slavyan-Rus Cəmiyyətinin ruslara ayrılan yerlərdən (Rus Milli Şurası bu yerlərdən imtina etmişdir) parlamentə üzv seçilmə müraciəti qəbul olunur
• Şuranın 4 dekabr 1918 tarixili son iclasında Şamaxı qəzasından 2 namizəd (Yusif Əhmədzadə və Həbib bəy Mahmudbəyov) yerli komitələrdən və 3 namizəd (Əliheydər Qarayev, Asəf bəy Şıxəlibəyov və Ağa bəy Səfərəliyev) ağsaqqallar şurasından namizəd göstərildi. Yusif Əhmədzadənin artıq Ticarət-Səneyə İttifaqı siyahısından şuraya üzv olduğu üçün namizədliyi avtomatik ləğv olundu. Digər 4 üzv arasından şuraya üzv seçimi üçün seçkilər keçirildi. Gizli səs verməylə Asəf bəy Şıxəlibəyov 11, Əliheydər Qarayev 9, Həbib bəy Mahmudbəyov isə 1 səs aldı. Asif bəy Şıxəlibəyov beləliklə şura üzvü seçildi.

Açılışı

Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il noyabrın 19-da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında parlamentlə əlaqəli qanun qəbul olundu, həmçinin parlamentdə dövlətin hüdudlarında yaşayan bütün millətlərin təmsil olunmalı olduğu qərarı qəbul olundu. Bu ərazilərdə Qafqaz təqvimində verilmiş məlumatlara əsasən 2.750.000 nəfər əhali var. Onlardan 1.900.000 nəfəri müsəlman, 500.000 nəfəri erməni, 230.000 nəfəri isə ruslar idi. Hər 24 min nəfərdən bir nümayəndə hesabı ilə müsəlmanlar 80, ermənilər 21, ruslar 10 nümayəndə göndərməlidir.

Beləliklə, Azərbaycan Parlamentini 120 nəfərdən ibarət formalaşdırmaq qərara alınır. Qanunda Parlamentə seçiləcək 21 erməni nümayəndəsindən 8-i Gəncə, 8-i Şuşa, 5-i isə Bakı erməni komitələrindən seçilməli idi. Bakıdakı rus əhalisindən 10, Alman Milli Şurasından 1, Yəhudi Milli Şurasından 1, Gürcü Milli Şurasından 1 və polyak komitəsindən 1 nəfər nümayəndə göndərilməli idi. Bundan əlavə qanunda Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinə Bakı Həmkarlar Təşkilatı Şurası tərəfindən 3, Bakı Sənaye-Ticarət tərəfindən isə 2 nümayəndənin göndərilməsi də nəzərdə tutulurdu. Parlamentin üzvlərinin deputat toxunulmazlığı var idi.

Azərbaycan Milli Şurasının 19 noyabr 1918-ci il tarixli iclasının qərarına əsasən hələ 1917-ci ilin sonlarında Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş 44 nəfər türk-müsəlman nümayəndə birbaşa yeni yaradılacaq parlamentin tərkibinə daxil edilirdi. Müsəlmanlardan qalan 36 deputat və başqa millətlərin nümayəndələri yenidən seçilməli idi. Yeni Parlamentin formalaşdırılması 1918-ci il dekabrın 3-də başa çatdırılmalı idi.

Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin çağırılması ilə əlaqədar Azərbaycan Milli Şurası adından onun sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin imzası ilə 1918-ci il noyabrın 29-da Azərbaycan və rus dillərində "Bütün Azərbaycan əhalisinə!" Müraciətnaməsi dərc edilir.

1918-ci il dekabrın 7-də saat 13:00-da Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Nikolayev küçəsində yerləşən keçmiş Qızlar Məktəbinin binasında (hazırda Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun yerləşdiyi bina) Azərbaycan Parlamentinin təntənəli açılışı oldu.

Daxili qaydalar

16 yanvar 1919-cu ildə parlamentin səkkizinci iclasında Müsavat Partiyası və partiya sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən parlamentə "Parlamentdə hazır olmayan məbuslar haqqında qanun layihəsi" təqdim olunur:

Layihə yekdilliklə qəbul olunur. Həmin iclasda yenə Müsavat Partiyası "Ədəmi-ictimai" qanun layihəsini parlamentə təqdim edir. Bu qanuna görə Məclisi-Məbusan əzası heç vaxt hökumət məmuriyyətində ola bilməzlər. Stanislav Vanseviç bu qanuna etiraz edir və qanunun komissiyaya təqdim edilməsini təklif edir. Mixail Vinoqradov və Aslan bəy Qardaşov da bu təklifi təsdiqləyir. Səsvermə yolu ilə qanun 10 günlük müddətə parlamentə geri təqdim olunmaq şərti ilə komissiyaya təqdim olunur.

25 yanvar 1919-cu ildə parlamentin sayca doqquzuncu iclasında komissiya tərəfindən baxılmış olan "Ədəmi-ictimai" qanunu müzakirəyə çıxarılır:

Layihə müzakirələrə səbəb olsa da, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin müdafiəsinin ardından yekdilliklə qəbul edilir. Qanunun qəbulundan sonra parlamentin 4 fevral 1919-cu il tarixli sayca on ikinci iclasında seminariya müdiri Firudin bəy Köçərlinin və ədliyyə naziri müavini Teymur bəy Makinskinin öz xidmətlərində qalaraq üzvlükdən istefa verdiyi elan edildi. Həmçinin elan olundu ki, Slavyan-Rus Cəmiyyətindən parlament üzvü polkovnik Vladimir Ollonqren, Abdulla Qəbulzadə, Bəhram bəy Vəzirov, Bayram Niyazi Kiçikxanlı, Əli bəy Zizikski, Hacı Hüseyn Əfəndizadə və Rəşid bəy Axundzadə hökumət qulluğundan istefa verərək, parlament üzvlüyünü qəbul edirlər. Gəncə qubernatoru İbrahim ağa Vəkilov, Bakı qubernatoru Müseyib bəy Əxicanov, Cəmil bəy Ləmbəranski, Əliağa Həsənov, Sadıq bəy Ağabəyov, Məmməd Yusif Cəfərov, Həmid bəy Şahtaxtinski ilə bağlı isə "ədəmi-ictimai" qanununa görə parlamentdən xaric olunurlar. Əhməd bəy Pepinov və Camo bəy Hacınski isə təklif edirlər ki, Məmməd Yusif Cəfərov ilə İbrahim ağa Vəkilovun izin möhlətləri qurtarmadığlndan onlar xaric hesab edilməsinlər, yerdə qalanları xaric olsunlar. Təklif qəbul olunur.

Daha sonra bu istefalar davam edir. Parlamentin 5 fevral 1919 tarixli sayca on üçüncü iclasında Gəncə qubernatoru İbrahim ağa Vəkilov üzvlükdən istefa verdiyini elan edir. Parlamentin 28 yanvar 1919 tarixli sayca on birinci iclasında Sultan Məcid Qənizadənin maarif nazirliyində məmurluqdan istefa verərək üzvlüyü qəbul etdiyi elan olundu. Parlamentin 3 aprel 1919 tarixli iclasında isə Yusifəli Əliyevin dövlət qulluğundan çıxması ilə bağlı məlumat kağızı elan olunur. Xosrov bəy Sultanov isə 15 yanvar tarixində Qarabağ general-qubernatoru təyin edildi.

Komissiyalar

Parlamentdə 11 komissiya fəaliyyət göstərmişdir. Bir neçə daimi komissiyalarla yanaşı bəzən müvəqqəti komissiyalar da fəaliyyət göstərmişdir. Buna misal olaraq parlamentin açılışı ilə bağlı əfv qərarının hazırlanması üçün təşkil olunan müvəqqəti "Əfv-ümumi" komissiyası, Əli Bayramovun qətli ilə bağlı istintaq üçün yaradılmış xüsusi komissiyanı və xaricə göndəriləcək tələbələri seçmək üçün xüsusi komissiyanı göstərmək olar. Bəzi komissiyaların adı müxtəlif cür olmuşdur. Məsələn: Tərtibat və ləvazim komissiyası daha sonra ləvazim komissiyası adlanmış, qanunverici komissiya bəzən layihə və ya lavayehi-qanuniyyə komissiyası adlanmışdır.

Parlamentin daxili nizamnaməsi qəbul edildikdən sonra komissiyaların fəaliyyəti də tənzimlənməyə başladı. Nizamnaməyə görə bir komissiya 1 ay ərzində heç bir iclası keçirilməzsə, o komissiya ləğv olunmuş, yəni üzvləri buraxılmış hesab olunacaq. Məsələn: Fəhlə komissiyasl, qanun layihəsi komissiyası (14 aprel tarixində), torpaq komissiyası (24 aprel tarixində) nizamnaməyə əsasən ləğv olunmuşdur.

Nizamnamənin qəbulu zamanı yeni büdcə komissiyasının yaradılması nəzərdə tutulsa da, müzakirə nəticəsində maliyyə komissiyasıyla eyni funksiyalara sahib olacağı səbəbindən büdcə komissiyası yaradılmadan maliyyə komissiyası ilə maliyyə-büdcə komissiyası adı altında birləşdirilmişdir.

1919-cu ilin oktyabr ayında 21 nəfər üzvdən ibarət Mərkəzi Seçki Komissiyasl təşkil olunmuşdur. Bu komissiyasının təşkilindən sonra parlamentin 13 oktyabr 1919 tarixli sayca səksən üçüncü iclasında rəsmi olaraq Məclisi-Müəssisan seçkiləri üçün layihə komissiyasının işinə xitam verilmişdir.

Parlamentin 5 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on dördüncü iclasında yeni "Təftiş" komissiyası yaradılır.

Parlamentin 15 aprel 1920 tarixli sayca yüz qırx birinci iclasında Əli Bayramovun qətli istintaqı üzərində nəzarət üçün xüsusi komissiya yaradıldı.

Rəhbərlik

Parlamentin ilk iclasında Müsavat və bitərəflər adından Əlimərdan bəy Topçubaşov parlamentin sədri, doktor Həsən bəy Ağayev isə sədrin birinci müavini vəzifəsinə namizəd göstərildi. Əlimərdan bəy Topçubaşov yekdilliklə sədr vəzifəsinə seçildi. Həsən bəy Ağayevin namizədliyi İttihad Partiyası tərəfindən dəstəklənməsə də sədr müavini vəzifəsinə seçilə bildi. Paris Sülh Konfransına yola düşmüş Əlimərdan bəy Topçubaşov səfərdə olduğu üçün parlamentin fəaliyyətinə Həsən bəy Ağayev rəhbərlik etdi.

Parlamentin 19 iyul 1919 tarixli sayca 55-ci iclasında 2-ci sədr müavini seçkisi keçirilmişdir. Seçkidə Əhməd bəy Pepinov 22, Sultan Məcid Qənizadə isə 18 səs toplamışdır. Lakin hər ikisi də bu postdan imtina etmişdir. İclasa sədrlik edən Həsən bəy Ağayev Əhməd bəy Pepinovun Rəyasət Heyətində olduğu üçün imtina haqqının olduğunu elan etdi. Lakin Sultan Məcid Qənizadənin namizədliyi səsə qoyulmaq istənilsə də o, qəti surətdə bu vəzifədən imtina etdi.

Parlamentin 7 avqust 1919 tarixli sayca altmış üçüncü iclasında İttihad Partiyası sədrin ikinci müavini postuna Sultan Məcid Qənizadənin namizədliyini irəli sürdü. Səsvermə zamanı Sultan Məcid Qənizadə mövcud 51 səsdən 46-sını toplayaraq sədrin 2-ci müavini seçildi.

Parlamentin 8 yanvar 1919 tarixli iclasında sədrə yeni 2 katib müavininin seçilməsi məsələsi müzakirə olunmuşdur. Müsavat Partiyasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bu 2 müavindən birinin Əhrardan, digərinin isə milli azlıqlar fraksiyasından seçilməsini təklif etmişdir. Milli azlıqlar fraksiyasından namizəd verməyəcəklərini elan etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə daha sonra namizədin bitərəflər fraksiyasından olmasını təklif etmişdir. Bitərəflər fraksiyası da etiraz etdikdən sonra, Şəfi bəy Rüstəmbəyov müsavat və bitərəflər fraksiyasının namizəd göstərəcəyini elan etmiş və bu qərara etiraz edən olmamışdır. Səsvermədə Əhrar adından Bayram Niyazi Kiçikxanlı, müsavat və bitərəflər fraksiyası adından isə Mehdi bəy Hacınski seçilmişdir.

Parlament komissiyalarının və sədarətin tərkibi bir il tamam olduqdan sonra (7 dekabr 1919) yenilənməli idi. Lakin üzvlərin təklifi ilə yeni daxili seçkilər təxirə salınmışdır.

Parlamentin 29 dekabr 1919 tarixli sayca yüz on birinci iclasında sədarət üçün səsvermə keçirilir. Sədrliyə Əlimərdan bəy Topçubaşov Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən namizəd göstərilir. Qapalı səsvermə (ağ-qara şarlarla) yolu ilə Əlimərdan bəy Topçubaşov lehinə 67 şar (ağ), əleyhinə 8 şar (qara) istifadə olunur. Beləliklə Əlimərdan bəy Topçubaşov yenidən 1 illik müddətə yenidən sədr seçilir.

Həmin gün sədr müavini postuna namizədlik üçün keçirilən seçkidə Həsən bəy Ağayev 40, Sultan Məcid Qənizadə 28, Aslan bəy Səfikürdski isə 14 səs toplayır. Qara bəy Qarabəyov partiyanın Sultan Məcid Qənizadənin namizədliyini, Aslan bəy Qardaşov isə Aslan bəy Səfikürdskinin namizədliyini geri götürdüyünü elan etdi. Həsən bəy Ağayev namizəd olduğu üçün sədarətdə otura bilmədiyini elan edir və müvəqqəti sədr seçilməsini təklif edir. Yerdən gələn səslərin ardından Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təklifi ilə müvəqqəti sədr postunu üzvlər arasında yaşca ən böyük olan Məmmədrza ağa Vəkilov tutur. İttihad, Əhrar və Sosialistlər fraksiyaları seçkilərdə iştirak etməyəcəyini açıqlayır. Abuzər bəy Rzayev və Əbdüləli bəy Əmircanov şarları saymaq üçün seçilir. Əbdüləli bəyin elanı ilə sədr Məmmədrza ağa Vəkilov Həsən bəy Ağayevin sədr müavini postuna seçilməsi üçün keçirilən seçkilərin nəticəsini açıqlayır: "77 nəfər parlament üzvündən 24 nəfərdən ibarət 3 fraksiya səsvermədə iştirak etməyib. 51 nəfərdən 48-i ağ, 3-ü qara şar salıb". Beləliklə, Həsən bəy Ağayev yenidən sədr müavini seçilir. Daha sonra baş katib postuna seçkilər keçirilir. İttihad, Əhrar və Sosialistlər fraksiyaları seçkilərdə iştirak etməyəcəyini açıqlayır. Müsavat və bitərəflər fraksiyası baş katib postuna Mehdi bəy Hacınskini namizəd göstərir. Keçirilən səs vermə nəticəsi belə olur: 40 ağ şar, 1 qara şar.

Parlamentin 12 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on altıncı iclasında Mehdi bəy Hacınski baş katiblikdən istefa verdiyini elan edir. Elə həmin iclasda Rəyasət Heyətinə seçkilər keçirilir. Sultan Məcid Qənizadə 27 vərəqə ilə sədrin ikinci müavini, Mehdi bəy Hacınski 31 vərəqə və Bayram Niyazi Kiçikxanlı 27 vərəqə ilə katiblik (baş katibin müavini) postuna namizəd göstərildi. Səsvermə nəticəsində Sultan Məcid Qənizadənin lehinə 42 ağ şar, əleyhinə 14 qara şar; Bayram Niyazi Kiçikxanlının lehinə 54 ağ şar, əleyhinə 1 qara şar; Mehdi bəy Hacınskinin lehinə 54 ağ şar, əleyhinə 14 qara şar istifadə olundu. Nəticədə hər biri namizəd göstərildiyi vəzifəyə seçildi.

Parlamentin 19 yanvar 1920 tarixli sayca yüz on doqquzuncu iclasında baş katibliyə seçkilər keçirilmiş və tək namizəd olaraq baş katib Sosialistlər fraksiyasının namizədi Bağır Rzayev seçilmişdir.

Parlamentin 22 yanvar 1920 tarixli yüz iyirminci iclasında Həsən bəy Ağayev vəzifəsindən istefa verdiyini elan etdi.

Parlamentin 2 fevral 1920 tarixli yüz iyirmi birinci iclasında seçkilər keçirildi. Məmmədrza ağa Vəkilov müvəqqəti sədr seçildi Seçkilərdə Məmməd Yusif Cəfərov lehinə 47 ağ şar, əleyhinə 5 qara şar olmaqla sədrin baş müavini seçildi. Parlamentin 16 fevral 1920 tarixli sayca yüz iyirmi beşinci iclasında Bağır Rzayev baş katib postundan istefa verdi. Parlamentin 19 fevral 1920 tarixili sayca yüz iyirmi altıncı iclasında baş katib postuna sosialistlərdən Rza bəy Qaraşarlı seçildi.

Parlamentin 120 üzvdən ibarət olması nəzərdə tutulsa da heç bir zaman tam olaraq 120 nəfərdən ibarət olmamışdır.

Parlamentin 16 yanvar 1919 tarixli iclasında tərkibin 82 üzvdən ibarət olduğu elan olunmuşdur. Parlamentin 25 fevral 1919 tarixli iclasında ümumi tərkibin 78 üzvdən ibarət olduğunu və fraksiyalara görə tərkibin belə olduğu elan olundu: "Müsavat və bitərəflər" 23; "İttihad" 11; "Əhrar" 10; "Hümmət" 4; "Sosialistlər ittifaqı" 7; "Bitərəflər" 12; "Slavyan-rus" 5; "Erməni" 6.

Problemlər

Azərbaycan Parlamentində ermənilərə 21, ruslara isə 10 yer ayırmasına baxmayaraq, onlar parlamentin açılışında iştirak etmədilər. parlamentdə iştirak etməmək haqqında qərar qəbul edir. Rus Milli Şurası özünün parlament və hökumətdə iştirakını "Azərbaycanın Rusiyadan ayrılması faktının tanınması" və beləliklə Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə tanınması işini asanlaşdırdığını hesab edərək rədd etmişdir. Rus Milli Şurasının qəbul etdiyi qərarın əksinə, Bakıda fəaliyyət göstərən Slavyan-Rus Cəmiyyəti Azərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə müraciət edərək həmin cəmiyyətin nümayəndələrinin Azərbaycanda "ümumi dövlət quruculuğu işlərində iştirak etmək üçün onların" parlamentə daxil olmalarına razılıq verməyi xahiş etdilər.

ilə yanaşı Erməni Milli Şuraları da parlamentdən iştirakdan imtina etmişdi.

Qəbul olunmayanlar

28 yanvar 1919-cu il tarixində parlamentin sayca on birinci iclasında Ukrayna konsulluğu və Bakı Ukraynalıları Radasının 2 üzv qəbulu üçün müraciətinin qəbul olunmadığı, Slavyan-Rus Cəmiyyətinə ayrılan 10 yerdən 1-nin ukraynalılara ayrıldığı elan olundu. Quba və Şəki yəhudiləri əlavə üzv yeri üçün müraciət etsə də etibarnamə komissiyası qanuna zidd olduğunu bildirdi.

Eyni iclasda Sosialist İnqilabçılar Partiyasının ("İctimaiyyun-inqlabiyyun" komitəsi) Bakı komitəsi tərəfindən 5 yer üçün müraciəti (Zaqafqaziya ictimaiyyun-inqlabiyyun komitəsinin Bakı murəxissləri: Dimitr Sərxaliyev, , İctimaiyyun-inqlabiyyun Firqəsi Bakı komitəsi sədri Xristofor Yevanqulov, katib əvəzi L. Umanski. tərəfindən imzalanan) parlamentdə oxundu.

Parlamentin 4 fevral 1919-cu il tarixli sayca on ikinci iclasında Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının Bakı şöbəsinin fevralın 3-də baş tutan iclasında 10 səs əleyhinə, 14 səs leyhinə olmaqla Azərbaycan parlamentinə daxil olma qərarı aldığı elan olundu. Həmçinin elan olundu ki, Həmkarlar İttifaqının parlamentində nümayəndəsi olmaq məsələsinə gəldikdə qərara alınmışdır ki, həmkarlar ittifaqları siyasətcə bitərəf olduqlarından parlamentə daxil olmalıdır.

"Bund" yəhudi təşkilatının fevralın 2-də baş tutan ümumi iclasında Azərbaycan parlamentinə daxil olmaq məsələsi haqqında Bilyuşqenin məruzəsinə görə bir qətnamə qəbul edilmişdir. Qətnamədə qeyd olunur ki, "Bund" təşkilatının RSDFP-nin muxtar bir hissəsi olduğundan vahid bir partiya bayrağı altında parlamentdə iştirak etməlidir. Bu səbəbdən də RSDFP-ə təklif etməlidir ki, partiyanın ayrı bir hissəsi olmaq şərtilə "Bund" üçün parlamentdə əlavə bir yer tələb etsin. Təkliflər parlament tərəfindən qəbul olunmur.

Şəxslər

• Cəmil Süleymanov Ərəş qəzasından üzvlüyünü parlamentə təqdim etsə də, 1918-ci ilin dekabr ayının 15-də parlamentin iclasında onun sənədlərində problem olması səbəb ilə üzvlüyü qəbul olunmadığı elan edildi.
• Ələkbər bəy Xasməmmədov 1919-cu ilin dekabr ayında Zəngəzur qəzasından parlament üzvlüyünə seçilir və sənədləri etibarnamə komissiyasına təqdim edilir. Parlamentin 10 mart 1919-cu il tarixli sayca iyirmi birinci iclasında Ələkbər bəy Xasməmmədovun 24 fevral tarixində dövlət qulluğuna (İstintaq Məhkəməsinin sədri) qəbul olunması səbəbi ilə martın əvvəlindən üzvlükdən xaric olunduğu qərarı elan olundu. Bu qərara baxmayaraq parlamentin 17 mart 1919 tarixli sayca iyirmi dördüncü iclasında həm Ələkbər bəy Xasməmmədovun, həm də Əhməd bəy Ağayevin seçki protokollarının düzgün olmadığı səbəbi ilə üzvlükləri rədd olunur. Ələkbər bəy Xasməmmədov parlamentin iclaslarında iştirak etməmişdir. Lakin Əhməd bəy Ağayev bir neçə iclasda iştirak etmişdir.
• Parlamentin 17 mart 1919 tarixli sayca iyirmi dördüncü iclasında Şamaxı qəzasından bir neçə mirski priqovor ilə üzvlüyə müraciət edən Şirin bəy Səfərəlibəyovun ona verilən sənədlərin son təqdim olunma gününə (7 fevral) qədər sənədlər daxil olmadığı üçün üzvlük müraciəti qəbul olunmamışdır.
• Parlamentin 21 avqust 1919 tarixli altmış yeddinci iclasında Şamaxı qəzasının 7 erməni kəndini təmsil edəcək Aleksandr Nasarovun üzvlük üçün seçilməsi ilə bağlı məlumat daxil olmuşdur. Lakin qanuna görə parlamentin 21 erməni üzvündən 11-i Gəncə, 5-i Şuşa, 5-i Bakıdan seçilməlidir. Şamaxı siyahıda olmadığına görə Aleksandr Nasarov üzvlüyə qəbul edilməmişdir.
• Zəngəzur qəzasından İttihad Partiyası üzvü olaraq Baba Səfər oğlu adlı birisi oradan üzv seçildiyini iddia etmişdir. 1 ay ərzində lazımlı sənədlərini təqdim etmədiyindən üzvlüyə qəbul olunmadı.

Azərbaycan Kommunist Partiyası

  Əsas məqalə: Azərbaycan Kommunist Partiyası (1920)

1920-ci il fevralın 20-də Hümmət Partiyası (bolşeviklər qanadı), Ədalət Partiyası, Əkinçi Partiyası və Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Bakı Komitəsinin birləşməsiylə Mirzə Davud Hüseynovun rəhbərliyində Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası yaradılmışdır. Parlamentdə olan yeni Azərbaycan Kommunist Partiyası üzvünün — Əliheydər Qarayevin iğala qədər üzvlüyü rəsmi olaraq açıqlanmamışdır. Həmçinin 22 aprel 1920 tarixindən Məmmədhəsən Hacınski Müsavat Partiyasından istefa verərək Azərbaycan Kommunist Partiyasına üzv olmuşdur. Lakin bu üzvlük də rəsmi olaraq işğaladək məlum olmamışdır.

Aşağıdakı siyahıda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvləri sıralanmışdır. Bəzi üzvlərin haqqında məlumat tam olmadığından siyahı natamamdır. Vəzifəsi bölməsində müxtəlif zamanlarda fəaliyyət göstərən komissiyalara üzvlük məlumatları verilib. Seçilmə tarixi olaraq göstərilən tarix parlament üzvlərinin üzvlüyünün parlamentə daxil olması və etibarnamə komissiyasına təqdim olunma tarixidir. Bəzən bu tarixdən sonra mötərizə daxilində başqa tarix də verilmişdir. Bu isə etibarnamə komissiyasının təsdiqindən sonra üzvlərin parlament daxili səsvermə ilə təsdiqlənmə tarixidir. Əlavə olaraq, parlamentin 23 oktyabr 1919 tarixili səksən yeddinci iclasında isə bir neçə parlament üzvünün Bitərəflər fraksiyasından istefa verərək Müsavat və bitərəflər fraksiyasına daxil olmasıyla bağlı müraciəti elan olunmuşdur. Müraciətdə bu birləşmədən sonra Müsavat fraksiyasının əvəzinə Müsavat və bitərəflər fraksiyası yaradıldığı qeyd olunsa da, parlament stenoqramlarında bu dövrədək fraksiyann Müsavat və bitərəflər adıyla da fəaliyyət göstərdiyi qeyd olunub.

Ədəbiyyat

• (PDF). Bakı: Adiloğlu. 2006. səh. 216.
• Oqtay Əsədov, Rafael Cəbrayılov. (PDF). Bakı. 2008.
• Yaqub Mahmudov. (PDF). 1 (Lider nəşriyyatı). Bakı. 2004. səh. 440. ISBN 9952-417-14-2.
• Yaqub Mahmudov. (PDF). 2 (Lider nəşriyyatı). Bakı. 2004. səh. 472. ISBN 9952-417-44-4.
• Nəsiman Yaqublu. (PDF). Bakı: “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi. 2018. səh. 504.
• (PDF). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİ YANINDA BAŞ ARXİV İDARƏSİ. 1998. səh. 976.
• (PDF). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİ YANINDA BAŞ ARXİV İDARƏSİ. 1998. səh. 992.

İstinadlar