Əsas məqalə: Konfutsiçilik

  Əsas məqalə: Konfutsi

  Əsas məqalə: Daosizm

  Əsas məqalə: Lao-tszı

  Əsas məqalə: Dao

  Əsas məqalə: Moizm

  Əsas məqalə: Mo-tszı

  Əsas məqalə: Çində buddizm

Xan imperiyasının ardınca Üç şahlıq (220–280) mərhələsi başladı: üç müstəqil dövlət – Vey, Şu, U dövlətçiliyi tarixinin əsası qoyuldu. Bu dövr müharibələr, epidemiyalar, aclıq, kəndli üsyanları ilə səciyyələnir.

Üçşahlığa qarşı – Tezin (280–316) imperiyası qələbə çaldı. Ölkə iki hissəyə – şimal və cənub hissələrinə bölündü. Tarixə bu, Şimal və cənub sülalələrinin hakimiyyəti dövrü kimi daxil oldu.

Cəmiyyətin siyasi vəziyyəti zamanın mənəvi quruluşu ilə vəhdət təşkil etdi. Xüsusilə, daosizm və çanbuddizm aparıcı dini cərəyanlar kimi üstünlük təşkil edir. Daosizm mistik sektalar ilə əlaqədar idi. Şimali Çində təşəkkül tapmış "Səma rəhbərləri hərəkatı" IV əsrdə ölkənin cənubuna doğru irəlilədi. Əsrin sonuna yaxın xalq daosizmi təşkil olunmuş dinlərdən biri kimi qəbul etməyə başladı. Bu elitar təlim kimi cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinə sirayət etməklə yanaşı gündəlik məişətdə şamançılıq xidmətlərini də yerinə yetirdi.

Xüsusilə, dünyanın sonu haqqında fikirlər bu sahədə aparıcı ideya kimi mühüm yer tuturdu. Çində buddizm VI əsrə doğru hakim mövqe əldə etməklə artıq dövlət dini statusuna malik oldu. Budda monastırları böyük torpaq mülklərinə çevrildi. Konfutsiçilik, daosizm və buddizm sinkretik vəhdət təşkil etməklə "üç din" adlandırıldı. VI əsrin II yarısında çin buddizminin məktəbləri formalaşmağa başladı ki, bunlardan çantszun, "Təmiz Yer" adlı məktəbləri göstərmək olar. Mədəniyyətin əsas sahələrindən olan ədəbiyyatda klassik orta əsrlər dövründə Tsao ailəsinin, "Yeddi tszyanan ərləri" pleyadasının yaradıcılığını göstərmək olar. Bunların yaradıcılığında xalq mahnılarının təqlidi, xalqın ağır vəziyyətinin başa düşülərək təcəssümü xarakterik cəhətlərdən idi.

  Əsas məqalə: Çin ədəbiyyatı

Hələ qədim dövrdə yaşamış beş sözlü şer növü olan – fu 4 sözlü şerə çevrilərək ədəbiyyatda hakim mövqe tutdu. Fu-nun "Qızıl əsri" Kun jun (153–208) və Tsao Çji (192–232) yaradıcılığında başlıca yer tutdu. Ən yaxşı şeirləri türmədə yazılan Kun junun əsərlərinin əsas məzmununu Vey sülaləsinin tənqidi təşkil edirdi. Tsao Çji yaradıcılığında isə, qəhrəmanlıq göstərmək istəyən hərbçinin obrazı başlıca yer tuturdu. Beşsözlü şerlərin inkişafında ən böyük irəliləyişi "Bambuk meşəliyindən yeddi müdrik" ədəbi məclisinin nümayəndələri etmişlər.

Onlardan Juan Tszi (210–263), Tszi Kananın (223–262) şerlərini göstərmək olar. juan Tszin yaradıcılığına dərin lirizm və tragizm xarakterikdir. Tszi Kana yaradıcılığında isə zamandan şikayət başlıca yer tutur.

V əsrdə peyzaj lirikasının çiçəklənmə dövrü başlayır. Onun əsasını Se ailəsinin nümayəndələri — Se Linyun (385–433) və Se Tyao (464–499) təşkil edir. Se Linyun təbiəti görür, onun qoynunda olduğu bütün anların təəssüratını şerlərində əks etdirir.

Se Tyax poeziyası lirikanı zənginləşdirir. V əsrin sonundan başlayaraq çin poeziyasında iki hakimlik edəcək saray üslubu yarandı. Ədəbi poeziya ilə yanaşı III–VI əsrlərdə Çin ədəbiyyatında xalq mahnı janrı da vüsət tapdı. Bu mahnıların əsas hissəsinə məhəbbət lirikası janrı aiddir. Artıq orta əsrlərin klassik dövründə (VII–XIII əsr) çin poeziyasının ən şanlı səhifəsi açılır və Van Vey, Li Bo, Du Fu, Bo Tszyuy-i yaradıcılığı üstünlük təşkil edir. Bu poeziyanın özünəməxsusluğu VII əsrdə 12158 heroqlifin sayəsində ədəbi dildə böyük bir lüğətin yaradılması hadisəsi oldu. Tan dövrünə təsadüf edən bu zaman kəsiyi çin poeziyasının "qızıl əsr" kimi tanınır.

Dövrün görkəmli klassiki Van Vey (699–759) təkcə gözəl şair deyil, həm də istedadlı rəngkar id. O öz şerlərini iri həcmdə yazaraq onları rəsmlərə, mətni isə şerlərə yaxınlaşdırmağı bacarırdı. Onun yaradıcılığında təbiət başlıca ye tuturdu.

Li Bo yaradıcılığında (701–762) çin xalqının mənəvi siması motivi başlıca yer tuturdu. Şairin 900-ə yaxın şeri dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Du Fu (712–770) poeziyasıda insanın iztirab və əzabları, özünəməxsus motivləri başlıca yer tuturdu.

Şerlərinin birində Du Fu əzabların qurtuluşunun yeganə yolunu nəhəng bir evin tikilməsində və Səma altındakı bütün əzabkeş yoxsulların burada yaşaya bilməsində görür. VIII əsrin II yarısında Bo Tszyuy-i (772–846) yaradıcılığının möhtəşəm əsərləri "Yeni xalq mahnıları", "Tsin nəğmələri" şerləri mühüm yer tutur.

Tan dövründə yeni nəsr janrı – novellalar (çuantsilər) yaranmağa başladı. Onun 79 novellası öz dövründə tanınmış və çap edilmişdir. Həcminə görə böyük olmayan bu nəsr nümunələrində süjet çox maraqlı və cəzbedicidir. Novellaların xarakterik cəhəti nəql etmədə "tarixi dəqiqliyin" başlıca yer tutmasıdır. Novellaların əksəriyyəti yuxular haqqındadır. Çox maraqlıdır ki, bu janrda yazılan əsərlərdə heç bir mənfi obraz təsvir olunmur.

Klassik orta əsrlərdə Sun dövrünün (X–XIII əsr) çiçəklənməsi uğurla başa çatır. Bu dövrdə romans adlı (tsı) şeir janrı üstünlük təşkil etdi. Musiqi ilə vəhdətdə olan bu şer növü müstəqillik əldə edir. Romansın başlıca tematikası məhəbbət lirikası idi. Bu nümunənin görkəmli sənətkarı Van Anşi (1021–1086) idi. Lyu Yuana (987–1052) lirikası da ona yaxın idi. O, romansın daha böyük formasını yaratmışdı. Digər şair Su Dunpo (1037–1101) romansı musiqidən təcrid edərək daha müstəqil bir şer janrı yaratdı. Onun digər görkəmli nümayəndəsi şairə Li Tsin-çjao idi (1084–1151).

Ədəbiyyat orta əsrləri monqol hakimiyyəti illərində də spesifik cəhətləri ilə səciyyələndirdi. 1280-cıildə Çin bütövlükdə monqol hakimiyyəti əsarətinə keçdi. Bu əsarət düz 70 il çəkdi. Lakin XIV əsrin 50-ci illərində mərkəzi və cənub rayonları Monqol sülaləsindən olan Yuan hökmranlığından faktiki olaraq ayrıldı və bu 1368-ci ildə tamamilə həyata keçmiş oldu. Yuan dövründə eyni hüquqlu paytaxt rolunu monqol şəhərləri Karakorum, Pekin, Koypin oynadı. Monqol qəsbkarlarının rəsmi iqamətgahının Karakorumdan Pekinə köçürülməsi 1264-cü ildə baş verdi.

Bu tarixi şərait ədəbiyyatda da öz təzahürünü tapdı. Xüsusilə, milli heroqlif ənənələrinin inkişafı, yeni fonetik lüğətlərin tərtibində irəliləyişlər əldə edildi. Poeziya və lirika öz yerini dramaturgiya və nəsrə verir. Bu dövrdə 600-ə yaxın dram əsəri yazılır. Şimali çin dramı 4 akta bölünürdü. Ariyalar yalnız bir personaj tərəfindən ifa olunur, digərləri isə dialoq, nitq, şerləri ifa edirdi. Bu forma şəhər əhalisi üçün nəzərdə tutulurdu.

Nayanyanın "Çay ulduzları", U. Çenenyanın "Qərbə sayəhət", Tsao Syustsinyanın "Qırmızı köşkdə yuxu" adlı romanlar çin mədəniyyətinə güclü təsir göstərdi. Sonralar bu əsərlər dünya xalqlarının bir neçə dilinə tərcümə edilmişdir. O dövrün tanınmış əsərlərindən "Tszin, Pin, Mey və ya qızıl vazda gavalı çiçəkləri" göstərmək olar.

U Tszin-tszin "Konfutsiçilərin qeyri-rəsmi tarixi" satirik romanı, Pu Sunlinanın satirik romanlarını göstərmək olar. Məhz romanlar və syaopinlər ölkənin, xalqın gündəlik həyatına həsr edilən ən xarakterik ədəbi əsərlər olmaqla həmin tarixi dövrün mədəni uğurlarından idi. Həmin illərdə nəsr əsərləri həm klassik ədəbi dil olan venyan, həm də danışıq dili olan bayxuada da yazılırdı.

Orta əsrlərin müxtəlif çağlarında (erkən klassik, monqol dövrü, man hakimiyyəti illəri) incəsənətin digər sahələrində də uğurlar əldə olunmaqla Çin mədəniyyətinə zənginlik gətirilmişdir. Xüsusilə, Çin memarlığına fenşuy kimi qədim təcrübənin gətirilməsi mühüm mədəni hadisə idi. Bu təcrübə özünü şəhər, park və binaların planlaşdırılmasında göstərir, çay, dağ və digər landşaft xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması ilə müşayiət olunurdu. Bu qaydalara müvafiq olaraq binanın baş fasadı cənuba doğru uzunan divarlar idi. Şəhərlər nəhəng qalalarla düzbucaqlı şəkildə təzahür tapırdı. Hər bir şəhər tikilisinin ölçüsü ciddi şəkildə nizamlanırdı.

Şəhərə həddindən artıq təntənə görkəmini kərpic və daş paqodalar, zəfər qapıları (daş və ya taxtadan) verirdi. Bunları dövlət başçıları məbədə yaxın yerlərdə, xoşagah və ya ziyarətgahlarda, və ya milli qəhrəmanların şərəfinə salınmış parklarda tikirdilər. Orta əsrlərdə Çində saray və məbəd tikintisinin ən geniş yayılmış tipi dyan adlı tikili idi. Bir zal və birmərtəbəli pavilyon planlı dördkünc bina bir və ya ikitəbəqəli damdan ibarət olmaqla yüksək daş platforma və sütunlarla əhatələnirdi. Fasadın əsas dekorativ elementini çoxrəngli ağac dirsəkliklərin lakla örtülmüş təsvirləri təşkil edirdi. Orta əsrlərin Sun dövründə saray və məbəd memarlığında peyzaj kompozisiyalarının təsvirinə üstünlük verilirdi. Bağ-park memarlığında çox da hündür olmayan kürsülük üzərində çarpaz qalereyanın tikilməsi başlıca atribut idi. Orta əsrlərdə memarlığın inkişafında Min dövrünün əhəmiyyətini xüsusi vurğulamaq lazımdır. Belə ki, Min dövründə müstəqil ölkə olan Çində şəhər tikintisi intensiv şəkildə inkişaf etməyə başladı.

Böyük Çin səddinin daş lövhələrlə döşənməsinə başlanıldı: çox qısa dövrdə şimal (Pekin) və cənub (Nankin) mərkəzlərində imperator iqamətgahları tikildi, və burada ilk Min imperatorlarının ziyarətgah kompleksləri salındı. Pekində ilk nəhəng imperator saray kompleksi tikildi ki, bu da sonrakı əsrlərdə Çin şəhər tikintisinə güclü təsir göstərdi. Ən məşhuru həcmi 17 kv.m-dən artıq olan "Qadağan olunmuş şəhər"dir. Baş pekin məbədi olan Səma məbədi də (1420–1530) bu əsrin nümunəsidir.

Min dövrünün memarlıq xəzinəsini XV–XVII əsrlərə aid olan on üç şahın dəfn kompleks təşkil edir ki, bunlara da məbəd, qüllə, yeraltı saraylar daxildir. "Ruhlar xiyabanı" adlandırılan bu yerdə hərbçi və məmurların, mifik və real canlıların heykəlləri təcəssüm tapırdı.

Min dövründə rəngkarlıq ənənələrinin yenidən bərpası XV əsrin 20–30-cu illərində saray rəngkarlıq Akademiyasının təməlini qoydu. Bu zaman ən geniş yayılmış növ hekayə rəngkarlığı idi. Bu janr əsasən personaj və əsər süjetləri əsasında yaradılırdı. XV əsrdən başlayaraq dəfn portretləri müstəsnalıq təşkil etdi. Bunları ölümdən sonra müəyyən ayinlərin icrası zamanı istifadə məqsədilə yaradırdılar.

Rəngkarlığın ən gözəl nümunələri XVII əsrə aid edilir. Bu dövrün rəssamları akademik ənənə şərtliklərinə qarşı sərbəst yaradıcılıq nümunəsi göstərərək təbiətin ekspressiv şərhini yaradırdılar. Syuy Vey XVI əsrin aparıcı peyzajçısı idi. O, təbiət hadisələrinə onun gözəlliyi, məntiqi düzülüşü əsasında yanaşırdı. Bu rəssamlar adətən ya rahib, ya da kasıb sərkərdanlar idi. Belələrindən biri də Qun Syan idi. O, özünü qeyri-adi bir peyzajı ilə – "Min zirvə, milyon dərə" tablosu ilə məşhur etmişdir.

Min dövrü dekorativ-tətbiqi incəsənətlə də səciyyəvidir. Yeni əşya nümunələri – çay dəmləmək üçün qab, stul, kreslo, hündür stollar yaradılmağa başladı. Artıq XV əsrin ortalarından kobalt şirəsi altında təsvirləri olan çini məhsulların istehsalı xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Çini qabların ornamentliyində prinsip dəyişikliyi baş verdi, ağ, çəhrayı, yaşıl fon səthində peyzaj, janr və ornament kompozisiyaları başlıca yer tutdu. Min imperatorlarının təntənəli geyimlərinin zəngin və çoxmənalı rəmzi kompozisiyaları başlıca yer tutdu. İmperator xələtinin tünd yuxarı hissəsi və sarı aşağı hissəsi Səma və Yerin harmoniyasının rəmzi idi. Beləliklə, Üçşahlıq (III əsr) dövründən başlanğıc götürən orta əsr Çin mədəniyyəti Min hakimiyyətində davam etdirilərək zənginləşdirildi.

  Əsas məqalə: Çin bayramları

• Çin bağçası

Çin bu dünyanı fiziki xəritəsində yeri Filippin dənizinin yanıdı