Vyaçeslav Maksimoviç Çornovol (ukr. В'ячеслав Максимович Чорновіл, Vyaçeslav Maksımoviç Çornovil; 24 dekabr 1937[1], Yerki[d], Kiyev vilayəti[1] – 25 mart 1999[2], İvankov[d], Kiyev vilayəti[1]) — Ukrayna-sovet dissidenti, müstəqillik fəalı və siyasətçisi. O, 1989-cu ildən 1999-cu ildə vəfat edənə qədər Ukrayna Xalq Hərəkatının lideri olmuşdur. İnsan haqları fəaliyyətinə görə SSRİ hökuməti tərəfindən on beş il həbs edilmiş, 1990–1999-cu illərdə Ukrayna Xalq Deputatı olmuş, Ukraynada ilk və ən görkəmli antikommunistlərdən biri kimi dövlət vəzifəsində çalışmışdır. O, iki dəfə Ukrayna prezidentliyinə namizəd olmuşdur. 1991-ci ildə keçirilən seçkilərdə Leonid Kravçuka uduzmuş, 1999-cu ildə isə mübahisəli şəraitdə avtomobil qəzasında həlak olmuşdur.
| Vyaçeslav Çernovol | |
|---|---|
| ukr. В'ячеслав Максимович Чорновіл | |
 | |
| 22 yanvar 1996 – 1 aprel 1999 | |
| 11 may 1994 – 26 mart 1999 | |
| 15 may 1990 – 10 may 1994 | |
 .svg){kind=small} | |
| 30 yanvar 1995 – 22 yanvar 1996 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 24 dekabr 1937[1] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 25 mart 1999[2] (61 yaşında) |
| Vəfat yeri |
|
| Vəfat səbəbi | yol-nəqliyyat hadisəsi |
| Dəfn yeri | |
| Partiya |
Ukrayna Xalq Hərəkatı (1989-cu ildən) Komsomol (təq. 1950–1966) |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | jurnalist, insan hüquqları fəalı, siyasətçi, publisist, ədəbi tənqidçi |
| Həyat yoldaşları |
|
| Uşaqları | |
| Dini | Ukrayna Avtokefal Pravoslav Kilsəsi[d] |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elm sahəsi | siyasət[3], insan haqlarının müdafiəsi[d][3], ədəbi tənqid[3], publisistika[3], jurnalist, Ukrayna Ali Radası |
|
|
|
| Təltifləri |
   |
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Çornovol o dövrdə Sovet İttifaqının tərkibində olan Mərkəzi Ukraynanın Yerki kəndində anadan olmuşdur. Universitet illərindən Komsomol üzvü olmuş, lakin kommunizmə qarşı çıxış etdiyi üçün Komsomoldan çıxarılmış, altmışıncılar hərəkatı ilə əlaqələndirilmişdir. 1965–1966-cı illərdə SSRİ repressiyaları zamanı həbs edilən ziyalıların hüquq pozuntularını araşdıran samizdat nəşri ona Qərbdə tanınma qazandırmış, eyni zamanda Yakutiyada üç illik həbs cəzasına səbəb olmuşdur. Azadlığa çıxdıqdan sonra samizdata davam etmiş və müasir Ukrayna müstəqil mətbuatının sələfi olan "Ukrainski visnik"i nəşr etməyə başlamışdır. 1972-ci ilin yanvarında ziyalılara qarşı başqa bir təmizləmə zamanı yenidən həbs edilmiş və altı ilə on iki il arasında həbs cəzasına məhkum edilmişdir.
Çornovol həmkarı dissident Mixail Xeyfets tərəfindən Ukrayna siyasi məhbuslara rəhbərliyinə görə "zeklərin generali" kimi təsvir edilmiş və "Amnesty International" tərəfindən vicdan məhbusu kimi tanınmışdır. 1985-ci ildə perestroyka çərçivəsində Ukraynaya qayıtmasına icazə verilmişdir. 1980-ci illərin sonlarında Ukraynada sovet hakimiyyətinə qarşı müxalifət hərəkatının təşkilində fəal iştirak etmişdir. Bu hərəkat sonradan kommunizmi devirən və Çornovolun Ukrayna parlamentinə üzv seçilməsinə səbəb olan xalq inqilabına gətirib çıxarmışdır. 1991-ci il Ukrayna prezident seçkilərində iki əsas namizəddən biri olmuş, lakin keçmiş kommunist lider Leonid Kravçuka məğlub olmuş, Ukraynanın Avropa İttifaqına üzvlüyünü və Ukrayna oliqarxlarının yaranmasına qarşı müxalifəti fəal şəkildə təbliğ etmişdir.
Ukraynanın mərkəz-sağ qanadının aparıcı fiquru olaraq, Çornovol həyatının böyük hissəsində Ukraynanın kommunist və postkommunist solçularının əsas düşməni olmuşdur. O, həmçinin Ukraynanın ifrat sağçı və mərkəzçi siyasi dairələrində tez-tez düşmənlər və rəqiblər qazanmışdır. Həyatının son ayları onun partiyası Ukrayna Xalq Hərəkatında baş verən parçalanma ilə keçmişdir. 1999-cu il Ukrayna prezident seçkiləri zamanı, hazırkı prezident Leonid Kuçmaya qarşı namizəd olduğu bir dövrdə avtomobil qəzasında ölümü sui-qəsd nəzəriyyələrinə və bir neçə illik araşdırmalara və məhkəmə proseslərinə səbəb olmuşdur ki, bu proseslər sui-qəsdi nə təsdiqləmiş, nə də istisna etmişdir. O, müasir Ukraynada populyar bir şəxsiyyətdir, iki dəfə ən populyar ukraynalılar arasında ilk onluğa daxil olmuş və ölkənin demokratiya, insan haqları fəallığı və avropayönümlülüyünün simvolu kimi qəbul edilir.
Vyaçeslav Maksimoviç Çornovol 24 dekabr 1937-ci ildə ovaxtkı Ukrayna Sovet Sosialist Respublikasının Yerki kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. Atası Maksim İosipoviç Çornovol kazak zadəganlarından, anası isə aristokrat Tereşçenko ailəsindən idi.[4] Sovet dövlət ateizmi siyasətinə və Ukraynanın ruslaşdırılmasına baxmayaraq, gənc Çornovoı Ukrayna xristian ənənələrində tərbiyə almış, ailəsi ilə evdə Ukrayna bayramlarını qeyd etmişdir.[5]
Böyük təmizləmə dövründə doğulub boya-başa çatan Vyaçeslavın uşaqlığı sovet repressiyaları ilə keçmişdir. Onun atasının qardaşı Petro İosipoviç edam edilmiş, atası isə həbsdən qaçmaq üçün qaçqın kimi yaşamışdır. Ailə Maksimin həbsdən yayınmaq cəhdləri ilə tez-tez kənddən kəndə köçürdü.[6] İkinci Dünya müharibəsi və Almaniyanın Ukraynanı işğal etdiyi dövrdə Çornovol ailəsi Qusakovo kəndində yaşayırdı, Vyaçeslav isə burada məktəbə getmişdi. O, sonradan avtobioqrafiyasında bildirmişdi ki, Qusakovonun Sovet İttifaqı tərəfindən geri alınmasından sonra ailəsi kənddən qovulmuşdur. Daha sonra onlar əvvəllər yaşadıqları Olxovetsə qayıtmış, Vyaçeslav 1955-ci ildə orada orta məktəbi qızıl medalla bitirmişdir.[7]
Həmin il Çornovol Kiyevdə Taras Şevçenko Universitetinə jurnalistika fakültəsinə daxil olmuşdur. Bu dövrdə o, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının gənclər bölməsi olan Komsomola üzv olmuşdur. Kiyevdə olan zaman siyasətə maraq göstərməyə başlamış, xalqlar dostluğu və beynəlmiləlçiliyə güclü inanmışdır. Kiyevin rusdilli əhalisinin ukraynca danışanlara mənfi reaksiyası onu məyus etmiş və ukraynalı kimi öz statusunun daha çox fərqinə varmasına səbəb olmuşdur.[8] O dövrün digər gənc sovet fəalları kimi, Çornovol da 1956-cı ildə Nikita Xruşşovun İosif Stalinin hakimiyyətini pislədiyi Kommunist Partiyasının XX Qurultayından təsirlənmişdi.[9]
Çornovolın qeyri-konformist baxışları 1957-ci ildə fakültənin qəzetində "qeyri-standart düşüncə" səbəbiylə tənqid edilməsinə səbəb olmuşdur.[10] Nəticədə o, təhsilini dayandırmalı və Donbasın Jdanov (indiki Mariupol) şəhərində yüksək soba tikintisində udarnik kimi işləməyə göndərilmişdir. O həmçinin, "Kiyevski komsomolets" qəzetində səyyar redaktor kimi çalışmışdır. Bir ildən sonra təhsilinə qayıdaraq 1960-cı ildə fərqlənmə ilə məzun olmuşdur.[10] Onun diplom işi Boris Qrinçenkonun publisistik əsərlərinə həsr edilmişdi. Həmin il o, ilk həyat yoldaşı İrina Brunevets ilə evlənmiş, onların Andrey adlı bir oğlu olmuş, lakin 1962-ci ildə boşanmışlar.[11]
Məzun olduqdan sonra Çornovpl 1960-cı ilin iyulunda Lvov Televiziyasında (indiki "Suspilne Lvov") redaktor vəzifəsinə başlamış, həmin ilin yanvarından isə orada köməkçi kimi çalışmışdı. Bu dövrdə, ehtimal ki, Lvov Universitetində televiziya jurnalistikası təhsili alan Zenovi Krasivskiilə tanış olmuş və əlaqə saxlamışdır. Çornovol kimi, Krasivski də sonradan dissident hərəkatının liderlərindən biri olmuşdur. Çornovol kanalın yayımları üçün ssenarilər yazmış, əsasən Ukrayna ədəbiyyatı tarixinə dair mövzular üzərində işləmişdir.[12] Ən azı üç ssenari (Mixail Stelmax, Vasili Çumak və "Gənc muza" qrupu haqqında) 1962-ci ildə yayımlanmışdır.[13] Bu dövrdə Çornovol həmçinin ədəbi tənqid ilə məşğul olmuş, xüsusilə Boris Qrinçenko, Taras Şevçenko və Vladimir Samiylenkonun əsərlərinə diqqət yetirmişdir.[14]
Çornovol 1963-cü ilin mayında Lvov Televiziyasındakı işini tərk edərək Kiyevə qayıtmışdır. Orada Kiyev Hidroelektrik Stansiyasının tikintisində Kiyev Komsomolunun katibi vəzifəsində çalışmışdır.[14] Eyni zamanda, Kiyevdə fəaliyyət göstərən "Gənc qvardiya" və "İkinci oxu" qəzetlərində redaktor olmuş,[7] əks-mədəni altmışıncılar hərəkatı ilə əlaqəli qeyri-rəsmi ziyalılar qrupu olan Bədii Gənclər Klubunun üzvü olmuşdur.[15] 1963-cü ilin iyununda Çornovol ikinci həyat yoldaşı Yelena Antoniv ilə evlənmiş, 1964-cü ildə isə ikinci oğlu Taras doğulmuşdur.[11] Çornovol həmçinin, 1964-cü ildə Kiyev Pedaqoji İnstitutunda aspirantura imtahanlarından keçmiş, lakin siyasi inancları səbəbiylə kurslara qəbul edilməmişdir. Xüsusilə, Bədii Gənclər Klubundakı fəaliyyəti buna səbəb olmuşdur.[15]
9 mart 1964-cü il Şevçenko Günləri, Taras Şevçenkonun anadan olmasının 150 illiyi münasibətilə Sovet İttifaqı boyunca qeyd etmələrlə qeyd olunmuşdu. Şevçenko Günləri şadlıqları çərçivəsində Çornovol Kiyev Hidroelektrik Stansiyasının işçilərinə nitq söyləmişdir. Nitqində o, Şevçenkonu unikalı Ukrayna qəhrəmanı kimi təsvir etmiş, Şevçenkonun krepostnoyluğa qarşı fəaliyyətini vurğulayan rəsmi təfsirləri rədd etmişdir. Şevçenkonun həyatını ukraynalıların tarixi ilə bağlayan Çornovol demişdir: "Gəlin kobzarı birlikdə oxuyaq, şairin əsərlərinin ilk sətrindən son sətrinə qədər, təhqir olunmuş və xor görülmüş doğma torpağa titrəyən sevgi ilə keçən qırmızı bir ip görəcəyik". O, əlavə etmişdir ki, Şevçenkonun əsərləri "insanın insana qarşı zülmü, insan ləyaqətinə və ayrılmaz insan haqlarına hörmətsizlik, azad insan düşüncəsinin boğulması, bir millətin digər millət tərəfindən zülmü üzərində qurulan hər bir sistem, hansı yeni formada gizlənsə də, insan təbiətinə ziddir və məhv edilməlidir" arqumentini irəli sürür.[16]
Tarixçi Yaroslav Seko qeyd etmişdir ki, Çornovolun nitqi onu altmışıncılar arasında yerləşdirmişdir, lakin o, həmçinin bildirmişdir ki, bu nitq altmışıncılar hərəkatının ən mühüm işi deyildi. Onun fikrinə görə, Çornovolun rolu "Beynəlmiləlçilik, yoxsa ruslaşdırma?" əsərinin müəllifi İvan Dzyuba və Yevgeni Sverstyuk kimi şəxslər ilə müqayisədə minimal idi.[17] 8 avqust 1965-ci ildə Şeşori kəndində Şevçenko abidəsinin açılışı zamanı Çornovol güclü antikommunist çalarlı nitq söyləmişdir. Nəticədə o, Komsomoldakı işindən qovulmuşdur. İşdən çıxarılmasından sonra Çornovol Komsomol rəhbərliyinə öz günahsızlığını sübut etmək üçün bir neçə məktub yazmışdır.[11]
.jpg)
Nikita Xruşşovun vəzifədən alınaraq Leonid Brejnev ilə əvəz edilməsindən sonra, növbəti il altmışıncılar ziyalılarının kütləvi həbsləri ilə repressiya dövrü başlamışdır . Həbslərə etiraz olaraq, Çornovol, Dzyuba və tələbə Vasili Stus ilə birlikdə 4 sentyabrda Sergey Paracanovun "Unudulmuş əcdadların kölgələri" filminin premyerası zamanı Kiyevin "Ukrayna" kinoteatrında etiraz aksiyası keçirmişdir. Dzyuba filmin böyüklüyünün davam edən repressiya kampaniyası ilə kölgədə qaldığını bildirmiş və səhnədən çıxarılarkən Stus tamaşaçılar arasında "stalinizmin dirçəlişinə qarşı olanları" ayağa qalxmağa çağırmışdır. Bu etiraz ukraynalıların Sovet İttifaqında statuslarına qarşı ilk açıq etirazlardan biri idi.[18] 31 sentyabrda Çornovolun Lvovda yerləşən mənzili KQB tərəfindən axtarışa məruz qalmış və buradan 190 kitab müsadirə edilmişdir. Müsadirə olunan ədəbiyyata Qaliç-Volın salnaməsi, "Ukrayna xalqının yaradılış kitabı", Panteleymon Kuliş, Vladimir Antonoviç, Vladimir Qnaytuk, Dmitri Doroşenko, İvan Kripyakeviç və Vladimir Vinniçenko kimi müəlliflərin monoqrafiyaları və məqalələri, həmçinin Birinci Dünya müharibəsi və müharibələrarası dövrə aid tarix kitabları daxil idi.[19]
Həmin il repressiyalar davam etmiş, Çornovol Mixail Osadçı, Boqdan və Mixail Qorın və Miroslava Zvariçevskanın məhkəmələrində ifadə verməyə çağırılmışdır. Çornovol bundan imtina etmiş və nəticədə "İkinci oxu" nəşrinin redaktor vəzifəsindən qovulmuşdur. O, samizdata üz tutaraq 1966-cı ilin mayında "Hüquq məhkəməsi, yoxsa terrorun qayıdışı?" əsərini nəşr etmişdir. 8 iyulda Ukrayna SSR Cinayət Məcəlləsinin 179-cu maddəsi ilə ittiham olunmuş və üç ay ağır iş cəzası ilə 20% maaş tutulması cəzasına məhkum edilmişdir. O, bu dövrdə Ukrayna SSR Elmlər Akademiyasının Karpat dağlarına ekspedisiyalarında texnik, "KyivKnihTorh" üçün reklamçı və Lvov Vilayət Təbiəti Mühafizə Mərkəzində müəllim kimi müxtəlif işlərdə çalışmışdır.[14]
1967-ci ildə Çornovol ikinci samizdat əsərini nəşr etmişdir. "Ağıldan gələn bəla: İyirmi cinayətkarın portreti" adlanan bu əsər 1965–1966-cı illərdə baş tutmuş repressiyalar zamanı həbs olunanlar haqqında məlumatları özündə əks etdirirdi. Çornovol bu əsəri Ukrayna Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə, Ukrayna Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə, Ukrayna Yazıçılar İttifaqına və Ukrayna Rəssamlar İttifaqına göndərmişdir. 21 oktyabr 1967-ci ildə əsər "Azadlıq Radiosu"nun yayımı zamanı oxunmuş və ilin sonuna qədər peşəkar şəkildə çap edilmişdir.[14] Çornovolun samizdatı 1969-cu ildə Qərbdə "Çornovol sənədləri" adı ilə nəşr olunmuş və Sinyavski–Daniel məhkəməsinə diqqətin cəmləndiyi bir dövrdə repressiyalara diqqət çəkmişdir.[20] Çornovolun işi onu o dövrdə Ukrayna fəalları arasında aparıcı fiqurlardan birinə çevirdi və Dzyubanın "Beynəlmiləlçilik, yoxsa ruslaşdırma?" əsəri ilə birlikdə Avropanın qalan hissəsinə ukraynalıların sovet hakimiyyətini tam qəbul etmədiklərini nümayiş etdirmişdir.[21]
"Ağıldan gələn bəla" əsərindən əlavə, Çornovol Ukrayna KQB rəhbərinə və Ukrayna Baş prokuroruna məktublar yazmış, altmışıncıların həbsləri zamanı müstəntiqlərin qanunları pozduğundan şikayət etmişdir. O, 5 may 1967-ci ildə Lvov Vilayəti Baş Prokurorunun müavini E. Starıkovun ofisinə çağırılmış və ona Ukrayna SSR Cinayət Məcəlləsinin 187–1-ci maddəsinin mövcudluğu barədə məlumat verilmişdir. Bu maddə sovet sistemi və ya hökumətini ləkələməyi, o cümlədən hökumət üzvlərinin hərəkətlərindən şikayət edən məktublar yazmağı qadağan edir və üç ilə qədər həbs cəzası nəzərdə tuturdu. Qanun gizli deyil, lakin o dövrdə nəşr edilməmişdi və Çornovol yalnız Starıkovun xəbərdarlığından sonra öz hərəkətlərinin qanunsuz ola biləcəyindən məlumatlı olmuşdur.[11]
Çornovol 1967-ci ilin avqustunda "Ağıldan gələn bəla" əsərinə cavab olaraq həbs edilmiş və Ukrayna SSR Cinayət Məcəlləsinin 187–1-ci maddəsi ilə ittiham olunmuşdur.[22] Onun mənzilində yenidən aparılan axtarış zamanı "Ağıldan gələn bəla"nın bir nüsxəsi və Valentin Morozun "Beriya qoruğundan reportaj" samizdatı müsadirə olunmuşdur. Bu, ona qarşı ittihamların əsasını təşkil etmişdir. Çornovol vəkil tutmaqdan imtina etmişdir, çünki o dövrdə vəkil tutmaq dindirmələr zamanı arqumentlərin təhrif edilməsi və manipulyasiya riskini daşıyırdı. Çornovol öz günahsızlığını, həmçinin, repressiyalar zamanı həbs olunanların günahsızlığını müdafiə edərək demişdir:[11]
|
1965-ci ilin avqust və sentyabr aylarında Kiyev, Lvov və Ukraynanın digər şəhərlərində Ukrayna ziyalılarının nümayəndələri həbs olunmuşdur. Onlar anti-sovet təbliğatında ittiham olunmuşdular və əksəriyyəti 1965-ci ildə qapalı məhkəmə proseslərində məhkum edilmişdilər. Mən şəxsən həbs olunan və məhkum edilənlərdən bir neçəsini tanıyırdım. Onların hərəkətlərində və sözlərində heç vaxt anti-sovet bir şey görmədim, əksinə, Ukrayna mədəniyyətinin, Ukrayna dilinin vəziyyətinə, Stalin və Beriya tiranlığı illərində tapdalanmış normal sosialist qanunlarının və sosialist demokratiyasının bərpasına səmimi qayğı göstərdiklərini gördüm. Bunların heç biri KPSS-nin XX Qurultayından fərqlənmir. Sonradan, Lvov Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin keçmiş təlimatçısı və müəllim işində şahid kimi dindirilən və axtarışa məruz qalan M. Osadçı araşdırmanı aparan KGB orqanlarının prosessual normaları pozduğunu və araşdırmanı əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş kvalifikasiyalara uyğunlaşdırdığını qənaətinə gəlmişdir. | 
|
O, həmçinin bildirmişdir ki, bu proses və sovet hakimiyyətinin onun şikayətlərinə reaksiya verməməsi onun sovet sisteminə inamını xeyli azaltmışdır. Bununla belə, o, sovet hökumətinə qarşı pis niyyəti olmadığını israrla bildirmiş, müəyyən məmurların onu qanunsuz formada ölkə vəziyyəti haqqında yüksəkvəzifəli şəxsləri məlumatlandırmaqdan çəkindirmək istədiklərini iddia etmişdir.[11] Çornovol 13 noyabr 1967-ci ildə məhkum edilmiş və üç il həbs cəzasına məhkum olunmuşdur.[22] O, bu dövrdə Yakutiya Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Çappanda kəndində yaşamışdır.[23]
1969-cu ildə Çornovol İvan Svrtliçnının evində tanış olduğu aktivist Atena-Svyatomira Paşko ilə evlənmişdir. Onlar Nyurba şəhərində rəsmi olaraq nikaha daxil olmuşdular. Çornovolin sürgündə olması səbəbindən ənənəvi toy mərasimi keçirmək mümkün olmamışdı. Paşko sonrakı illərdə xatırlamışdır ki, Çappandaya qayıdan zaman Çornovol ona təbii dazı çiçəklərindən improvizasiya edilmiş bir buket hazırlamış, özü isə yabanı qızılgüllərdən buket düzəltmişdi. Yeni evlənənlər toy üzüklərini taxmamağı, onları böyük bir ağacda saxlamağı seçmişdilər ki, burada əbədi qala bilsin.[23]
Çornovol 1969-cu ildə ümumi əfv çərçivəsində azadlığa buraxılmışdır. O, iş tapmaqda çətinlik çəkmiş, 1969-cu ilin oktyabrından 1970-ci ilə qədər Zakarpatiya vilayətində hava stansiyasında, Odessa vilayətinə arxeoloji ekspedisiya zamanı qazıntıçı kimi və Sknıliv dəmir yolu stansiyasında işçi kimi müxtəlif işlərdə çalışmışdır.[24] Çornovol 1969-cu ilin sentyabrında 1965–1966-cı illərdə baş tutmuş repressiyalar zamanı həbs olunmuş başqa bir dissident Valentin Moroz ilə tanış olmuşdur. İkisi tez bir zamanda dostluq qurmuşdur, çünki hər ikisi dissident hərəkatını gücləndirmək və hökumətin sui-istifadələri ilə mübarizəni davam etdirmək istəyirdi. Moroz 31 sentyabr 1969-cu ildə azad edildikdən sonra və 1 iyun 1970-ci ildə yenidən həbs olunana qədər Çornovolu görmək üçün dörd dəfədən az olmayaraq səfər etmiş, Çornovol isə Morozun İvano-Frankivskdə yerləşən evinə bir neçə dəfə ziyarət etmişdir. Bu dövrdə Çornovol İvan Svetliçnı və Yevgeni Sverstyuk ilə birlikdə cinayət keçmişinə görə iş tapa bilməyən Morozun yoxsulluğa düşməsinin qarşısını almaq üçün ianə toplama kampaniyası təşkil etmişdir. Kampaniya çərçivəsində 3500 rubl toplanmışdır.[25] O, keçmişdə həbs olunmuş digər dissidentlər, məsələn, Svyatoslav Karavanski və Nina Strokata üçün də ianə kampaniyaları təşkil etmişdir.[26]
1970-ci ilin yanvarında Çornovolun rəhbərliyi ilə "Ukrainski visnik" adlanan yeni bir samizdat qəzeti nəşrə başlamışdır. Qəzet digər samizdat nəşrlərini Çornovolun Sovet İttifaqının konstitusiyasına zidd hesab etdiyi sovet hökuməti və polisi tərəfindən insan haqlarının pozulması haqqında məlumatları, Böyük Rusiya şovinizmi və anti-Ukrayna atmosferi, həmçinin Ukraynada dissident hərəkatı ilə bağlı digər məlumatları özündə əks etdirirdi.[27] Çornovol "Ukrainski visnik"in baş redaktoru, Mixail Kosiv və Yaroslav Kendzyor ilə birlikdə üç redaktorundan biri idi. "Ukrainski visnik" böyük peşəkar heyətə malik idi, Dnepropetrovsk və Donetsk kimi şərq bölgələrinə qədər Ukrayna boyunca müxbirləri var idi[28] və bioqraf V. İ. Matiaş tərəfindən Ukraynada müstəqil mətbuatın sələfi kimi təsvir edilmişdir.[29]
Həbs olunmaq qorxusu ilə 1971-ci ilin iyununda Çornovol Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Haqları Komitəsinə bəyannamə yazmışdır. Bu, onun həbs edilməsi halında yayımlanmalı idi. Məktubda o, sovet hüquq-mühafizə orqanlarının qanun pozuntularına nümunələr vermiş və sovet siyasi məhbuslarının özlərini müdafiə etmək hüququnun olmadığını, onların dinləmə, nəzarət, şantaj və təhdidlər kampaniyasına məruz qaldığını müdafiə etmişdir. O, müstəntiqlərlə əməkdaşlıq etmək imkanını rədd edərək yazmışdır: "Yuxarıda qeyd olunan prinsiplərə təslim olmaqdansa, dəmir barmaqlıqlar arxasında ölməyi üstün tutaram".[30]
Bu dövrdə Çornovol həmçinin, marksizm–leninizm prinsiplərindən uzaqlaşmış və bunun əvəzinə Mixail Draqomanovun nümunəsində göstərildiyi kimi, libertarian sosializmə ehtiyatla müsbət baxış qəbul etmişdir. 1971-ci ilin oktyabrında Moroza yazdığı məktubda Çornovol anarxist inqilabçılar Pyer-Jozef Prudon və Mixail Bakunini öyrənən zaman Draqomanovun siyasətinə qeyd-şərtsiz dəstəyi rədd etdiyini, lakin bu intellektualın özünüidarə haqqında libertarian baxışlarının dəstəklənməyə dəyər olduğunu bildirmişdir. Bu münasibət sonradan onun federalizmi dəstəkləməsinə təsir göstərmişdir.[31]
Çornovol 21 dekabr 1971-ci ildə aktivist Nina Strokatanın həbs edilməsindən sonra onun müdafiəsi üçün Vətəndaş Komitəsi təsis etmişdir. Bu, onun insan haqları təşkilatlarının yaradılmasına münasibətində dəyişiklik olmuşdur. O, əvvəllər Ukraynanın Sovet İttifaqı daxilindəki statusu səbəbindən təşkilat yaratmağın mümkün olmadığını düşünərək petisiya kampaniyalarını üstün tutmuş, lakin bu mövqe dissidentlər (xüsusilə də Moroz) və Ukrayna ictimaiyyəti tərəfindən getdikcə daha çox tənqid olunurdu, çünki petisiyalar çox yavaş və əhəmiyyətli nəticələr vermədən hesab edilirdi. Komitənin kökləri Sovet İttifaqında populyar olan ABŞ vətəndaş hüquqları fəalı Ancela Deyvisin qanuni müdafiəsi üçün yaradılmış ictimai komitələrdə idi. Çornovol inanırdı ki, Strokata haqqında məlumatları BMT İnsan Haqları Komitəsinə çatdırmaqla onun azad edilməsi mümkün ola bilər və əlavə olaraq, İvan Dzyuba, Strokatanın yaxın dostu Leonid Timçuk, Moskvada fəaliyyət göstərən fəallar Pyotr Yakir və Lyudmila Alekseyeva və yazıçı İvan Frankonun nəvəsi Zinoviya Frankodan dəstək istəmişdir.[32]
Dzyuba və Franko komitədə iştirak etməkdən imtina etmişdilər. Franko hesab etmişdir ki, komitə Andrey Saxarovun SSRİ-də fəaliyyət göstərən İnsan Haqları Komitəsinə tabe olmalı və tək bir şəxsi müdafiə etmək üçün qrup yaratmağın mənasız olduğunu düşünürdü. Dzyuba Saxarovun komitəsi ilə birləşməkdən imtina etmişdir, çünki onların Ukraynada baş verən repressiv fəaliyyətlərə kifayət qədər diqqət yetirmədiklərinə inanırdı və Strokata haqqında bəyanat verəcəyi vaxtın uyğun olduğunu düşündüyü zaman bunu edəcəyini bildirmişdir. Svetliçnı, Mixailina Kotsyubinskaya və Qriqori Koçur kimi digər dissidentlər də komitəni dəstəkləməkdən imtina etmişdilər. Bu hadisələr, xüsusilə Frankonun bu təşəbbüsdən imtina etməsi Çornovoli təsirləndirmişdi, çünki o, Frankonun ailə bağlarının komitəni sovet hökumətinin hücumlarından qoruya biləcəyinə inanırdı.[32]
Nəticədə Timçuk komitəyə qoşulmuç, Vasili Stus da ona qatılmışdır. Qrup öz arqumentlərini SSRİ konstitusiyasına, İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamənə və Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakta əsaslandırmışdır. Komitənin nəşrləri sovet fəalları üçün ilk dəfə olaraq, üzvlərinin ünvanlarını özündə etdirmişdir. Burada Strokatanın müdafiəsi üçün materialların göndərilməsi tələb olunurdu. Bu, Ukrayna tarixində ilk insan haqları təşkilatı idi, lakin növbəti il Timçuk istisna olmaqla üzvlərinin hamısı həbs edildikdən sonra ləğv olunmuşdur.[33]
.jpg)
1972-ci ilin yanvarında Ukrayna ziyalılarına qarşı başqa bir genişmiqyaslı repressiya kampaniyası başlamışdır. Bu repressiya Belçikada fəaliyyət göstərən, samizdatı Sovet İttifaqından qaçaqmalçılıqla çıxarmaq tapşırığı alan Ukrayna Milliyyətçiləri Təşkilatının üzvü Yaroslav Doboşun həbsi ilə alovlanmışdır. Çornovol 12 yanvar tarixində Lvovda Yelena Antonivin mənzilində vertep bayramından sonra həbs edilmişdir. O, Ukrayna SSR Cinayət Məcəlləsinin 62-ci (Anti-sovet ajitasiya) və 187–1-ci (Sovet İttifaqına böhtan) maddələri ilə ittiham olunmuşdur.[34] Vertep mərasimi sovet mədəni və dini siyasətinə etiraz olaraq təşkil edilmiş, həmçinin "Ukrainski visnik", siyasi məhbuslar və onların ailələri üçün ianə toplama məqsədi daşımışdı. Toplanan 250 rubl repressiya zamanı həbs olunanlara yardım üçün istifadə edilmişdir. Çornovol Lvovda KQB-nin ilkin həbs mərkəzində İrina Kalinets, İvan Gel, Stefaniya Şabatura, Mixail Osadçı və Yaroslav Daşkeviç ilə birlikdə həbs olunmuşdur.[35]
Çornovolun məhkəməsi qapalı şəkildə keçirilmişdir.[11] Prokurorlar ittihamlar üçün əsas kimi onun "Ukrainski visnik"in məzmununa görə məsuliyyət daşıdığına inanmalarını göstərmişdilər, lakin Çornovol bunu inkar etmişdir.[36] İstintaq zamanı digər dissident fəallar Çornovolun qəzetdəki roluna dair ifadə verməkdən imtina etmişdilər. İttihamlar Zinoviya Franko kimi digər şəxslərin təxminlərinə əsaslanırdı.[37] Çornovol da həmkar dissidentlərə qarşı ifadə verməkdən və müstəntiqlərlə əməkdaşlıq etməkdən imtina etmiş, 2 fevral 1972-ci il dindirməsi zamanı məhkəməsinin qanunsuz olduğunu və digər dissidentlərin işləri ilə əlaqəsi olmadığını bildirmişdir. O, məhkəmə prosesi zamanı 100-dən çox dəfə, 1972-ci ildə isə 83 dəfə dindirilmişdir.[11]
Çornovolun müxtəlif ziddiyyətli yazı və imla formalarından istifadəsi onun müdafiəsinin mühüm hissəsini təşkil etmiş və o, mətnin linqvistik təhlili aparılmadan günahlandırıldığı fikrini müdafiə etmişdir. 15 yanvar 1973-cü il məhkəmə iclasının protokolunda Çornovol bildirmişdir: "Mənim işimlə bağlı heç bir istintaq mövcud deyil, mənə qarşı açıq qətliam hazırlanır və heç bir vasitədən çəkinilmir. Bu andan etibarən belə bir istintaqda iştirak etməkdən imtina edirəm".[36] Çornovolun saxlanıldığı kameranın dinlənilməsi KQB müstəntiqlərinə onun Ukraynadan kənarda sürgünə göndərildiyi halda aclıq aksiyası elan etmək niyyətində olduğunu və Sovet İttifaqını tərk edərək Yuqoslaviyaya getmək istədiyini aşkar etmişdir.[38]
Çornovolun məhkəməsinin yekununda verilən cəzanın müddəti mübahisəlidir. "Amnesty International" 1977-ci ildə onun yeddi il həbs və beş il sürgün cəzasına məhkum edildiyini bildirmişdir.[39] "The New York Times" 1973-cü ilin martında onun on iki il həbs və sürgün cəzasına məruz qaldığını, bu ikisi arasında fərq qoymadan iddia etmişdir.[40] "Ukrayna Ensiklopediyası" 2015-ci ildə onun altı il həbs və üç il daxili sürgün cəzası aldığını bildirmiş,[10] tarixçilər Boqdan Paska[41] və Oleq Bazqan da oxşar fikirdə olduqlarını qeyd etmişdilər. Bazqana görə, Çornovol 8 aprel 1973-cü ildə Lvov Vilayət Məhkəməsi tərəfindən cəzalandırılmışdır,[38] lakin Çornovol 1974-cü ildə cəzanın 12 aprel tarixində verildiyini xatırlatmışdır.[42] Çornovol öz işinə dair ali məhkəmələrə üç dəfə müraciət etmişdir. Onlardan ilk ikisi rədd edilmiş, üçüncüsü isə qismən rəsmi olaraq qəbul edilmiş, lakin Çornovolun cəzasında heç bir dəyişiklik edilməmişdir.[11]
Məhkəmədən sonra Çornovol Mordoviya Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında islah-əmək koloniyasına göndərilmişdir. O, 1973-cü ildən 1978-ci ilə qədər iki düşərgədə – JX-385/17-A və JX-385/3-də həbs olunmuşdur.[14]
Həbs edilməsinə baxmayaraq, Çornovol məhbusların etirazlarını fəal şəkildə idarə etməyə davam etmiş, bu səbəbdən yazıçı və dissident Mixail Xeyfets tərəfindən "zeklərin generali" ləqəbini almışdır. Məhbusların riayət etməli olduğu qaydalara tabe olmaqdan imtina etdiyi üçün kamera tipli otaqda saxlanılmışdır.[43] Çornovol ilə eyni düşərgədə həbs olunan B. Azernikov və L. Kaminski də onun "bütün siyasi məhbuslar arasında böyük nüfuza malik olduğunu" təsvir etmiş, 1975-ci ildə Sovet İttifaqını tərk etdikdən sonra dünya ictimaiyyətinə açıq məktub yazaraq onun azad edilməsini tələb etmişdilər.[44]
Çornovolun fəaliyyətləri həbs müddətində də beynəlxalq diqqəti cəlb etməyə davam etmişdir. O, insan haqları təşkilatı "Amnesty International" tərəfindən vicdan məhbusu kimi tanınmış[39] və 1975-ci ildə ifadə azadlığı təhdid altında olan yazıçıları tanıyan Nikolas Tomalin Jurnalistika mükafatına layiq görülmüşdür.[45] Bu dövrdə Çornovol həmçinin, yazılarını həbsxanadan qaçaqmalçılıq yolu ilə çıxarmağa başlamış və bu fürsətdən sovet insan haqları pozuntularını nümayiş etdirmək üçün istifadə etmişdir.[46] O, ABŞ Prezidenti Cerald Forda məktub yazmış, detent siyasətini Sovet İttifaqında insan haqlarına daha çox diqqət yetirməklə uyğunlaşdırmağa çağırmış və sovet hakimiyyətinin detenti dissident səsləri boğmaq üçün vasitə kimi istifadə etdiyini iddia etmişdir.[47] O həmçinin, ölkədən sərbəst miqrasiyaya icazə vermək məqsədilə Sovet İttifaqına sanksiyalar tətbiq edən Cekson-Venik düzəlişini dəstəkləməyə çağırmışdır.[48] O, Boris Penson ilə birlikdə "Mordoviya düşərgələrində gündəlik həyat" adlı samizdat kitabçasını yazmış, bu kitabça Yerusəlim şəhərinə qaçaqmalçılıq yolu ilə çatdırılmış və rus dilində nəşr olunmuş, növbəti il isə Münxen şəhərində yerləşən "Suçasnist" jurnalında ukrayn dilinə tərcümə edilmişdir.[10]
Helsinki aktı 30 iyul–1 avqust 1975-ci illər arasında imzalanmışdır. İmzacı ölkələrə bütün Avropa (Albaniya istisna olmaqla), Sovet İttifaqı, Amerika Birləşmiş Ştatları və Kanada daxil idi. Sovet İttifaqında Helsinki aktı dissidentlər üçün yeni bir başlanğıc kimi qəbul edilmişdi, çünki onlar SSRİ-də insan haqları pozuntularını üzə çıxarmaq üçün bir vasitə tapmışdılar. Özlərini "Helsinki monitorları" adlandıran dissidentlər ABŞ Konqresindən dəstək almışdılar. Konqres 1976-cı ilin iyulunda insan haqları pozuntularına cavab təşkil etmək üçün Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq üzrə Konfransı təsis etmişdir.[49] Kiyevin Konça-Zaspa məhəlləsində yaşayan dissident Nikolay Rudenko 9 noyabr 1975-ci ildə pozuntuları vurğulamaq məqsədilə Ukrayna Helsinki Qrupunun yaradıldığını elan etmişdir.[50] Çornovol qrupun təsis olunduğu dövrdə həbsdə idi və 1979-cu ildə həbsdən azad olunanadək bura üzv ola bilməmişdi.[51]
Moroz və digər siyasi məhbuslarla birlikdə Çornovolun müqavimət fəaliyyətləri Ukrayna Helsinki Qrupunun yaradılmasından sonra da davam etmişdir. İkili 12 yanvar 1977-ci ildə milli inanclar əsasında təqiblərin dayandırılmasını tələb edən aclıq aksiyasında iştirak etmişdir, lakin bu dövrdə Ukraynalı siyasi məhbuslar arasında SSRİ həbsxana sisteminə fəal müqavimət göstərməyin (Moroz, Karavanski və İvan Gel tərəfindən təmsil olunurdu) yoxsa özünü qorumağı hər şeydən üstün tutmağın (otkaznik Eduard Kuznetsov, Aleksey Murjenko və Daniil Şumuk tərəfindən təmsil olunurdu) daha yaxşı olduğu barədə parçalanma yaranırdı. KQB-nin təsiri ilə bu iki fraksiya açıq şəkildə toqquşmağa başlamışdır. Moroz və Şumukdan fərqli düşərgədə həbs olunan Çornovol münaqişədə tərəf tutmaqdan imtina etmiş və vasitəçi rolunu oynamışdır. 1977-ci ilin əvvəlində Şumuk ilə xəstəxanada görüşən zaman Çornovol onu Moroz ilə münaqişəni süni şəkildə gərginləşdirməkdə ittiham etmiş və Şumukun Kanadadakı ailə üzvlərinə yazdığı, Morozu təhqir edən məktublarını polis şikayətlərinə bənzətmişdir. Həbsdən azad edildikdən sonra Çornovol Şumuk və Morozu eqosentrik münasibətləri səbəbindən münaqişəyə bərabər dərəcədə məsuliyyətli hesab etmişdir.[52]
Çornovol 1978-ci ilin əvvəlində həbsdən azad edilmiş və yenidən Çappandaya sürgün edilmişdir. Orada o, Sovet İttifaqında siyasi məhbusların vəziyyəti və insan haqları ilə bağlı yazmağa davam etmişdir.[53] O həmçinin, Moroz və Şumuk arasındakı münaqişəyə qarışmağa davam etmişdir. Morozun həyat yoldaşı Raysaya yazdığı məktubda Şumuka qarşı ictimai "boykot" tələb etmiş, eyni zamanda Morozun güzəştsiz olduğunu müdafiə etmişdir. Morozun doqquz illik həbsi onun psixi və emosional vəziyyətinə ciddi təsir etmişdi. Çornovol onu özünü ucaldan və narsisist kimi xarakterizə etmişdir. Sürgündə olduğu müddətdə Çornovolin Morozla dostluğu, Şumukla münaqişə səbəbindən Morozdan uzaqlaşmağa çalışdığı üçün sona çatmışdır.[54]
Sürgündə olan zaman Çornovol sovet rəsmilərinə məktublar göndərməyə davam etmişdir. 10 aprel 1978-ci ildə Sovet İttifaqının Baş Prokuroruna yazdığı məktubda o, SSRİ konstitusiyasının nəzəri cəhətdən geniş hüquqlar təmin etməsinə baxmayaraq, reallıqda bu hüquqların olmadığını tənqid etmiş, "Sovet qanunları niyə mövcuddur?" sualını vermişdir.[55] O həmçinin, "Yalnız bir il" adlı samizdat broşürü yazmış[56] və həmin il "PEN International"a qəbul edilmişdir.[53] O dövrdə, 1979-cu ilin oktyabrında göndərildiyi Nyurbada[56] yerləşən sovxozda fəhlə kimi çalışırdı. Əvvəlki kimi, Çornovolin samizdat əsərlərinin çoxu insan haqlarının pozulmasını və vicdan məhbuslarının üzləşdiyi şəraiti təsvir etmək məqsədi daşıyırdı.[57]
Çornovol 22 may 1979-cu ildə sürgündə olan zaman Ukrayna Helsinki Qrupuna qoşulmuşdur.[51] 1979-cu ilin noyabrından 1980-ci ilin martına qədər o, KQB tərəfindən daimi nəzarət altında saxlanılmışdır. KQB onun dissidentlər Mixail Qorin, Oksana Meşko və İvan Sokulski ilə əlaqələr qurduğunu qeydə aldı. O həmçinin, Ukraynanın vilayətlərində Ukrayna Helsinki Qrupunun bölmələrini yaratmaq istəyən bir neçə şəxslə əlaqə saxlamışdır. Çornovolun bilmədiyi o idi ki, həmin dövrdə Ukrayna Helsinki Qrupunun lideri olan Meşko da KQB-nin güclü nəzarəti altında idi və həbslərin qarşısını almaq üçün yeni üzvləri qəbul etməyi dayandırmışdı. Ukrayna Helsinki Qrupunun aparıcı üzvü Zenovi Krasivski Petro Rozumnını həbs olunmuş və sürgün edilmiş dissidentləri ziyarət etmək üçün göndərmişdi. Onların arasında Çornovol da var idi və ondan Meşkonu qrupun rəhbəri kimi əvəz etməsi xahiş olunmuşdur.[57]
Çornovol 8, 9 və ya 15 aprel 1980-ci ildə təcavüz cəhdi ittihamı ilə yenidən həbs olunmuşdur.[58][59][14] Bu ittihamlar Ukrayna tarixşünaslığında tez-tez tamamilə uydurma kimi təsvir edilir[14][58][24] və ABŞ-nin "Time" jurnalı da bunu belə adlandırmışdır.[60] Təcavüz cəhdi ittihamları o dövrdə Nikolay Qorbal, Yaroslav Lesiv və Yosif Zisels kimi bir neçə aparıcı dissidentə qarşı irəli sürülən oxşar ittihamları əks etdirirdi. Ukrayna Helsinki Qrupunun üzvü Miroslav Marinoviç sonradan KQB-ni Çornovolun həbs edilməsinə səbəb olan məlumatları açıq şəkildə saxtalaşdırmaqda ittiham etmiş və KQB zabitinin "biz artıq şəhid yaratmayacağıq" dediyini sitat gətirmiş, şəxsləri yalnız siyasi ittihamlarla həbs etməyəcəklərini bildirmişdir.[61] Çornovolun həbs edilməsi Ukrayna və bütün Sovet İttifaqı üzrə bir neçə digər dissidentin həbsi ilə birlikdə, Madriddə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Konfransının iclası zamanı baş vermişdir. "Time" jurnalı bəzi müşahidəçilərin bu həbslərin Sovet İttifaqının Helsinki aktına qarşı narazılığını nümayiş etdirmək üçün edildiyinə inandığını qeyd etmişdir.[60]
Həbs edilməsindən sonra Çornovol aclıq aksiyası elan etmiş,[59] öz həbsini və digərlərinin həbsini leninist ideallara zidd və 1980-ci il Yay Olimpiya Oyunları ərəfəsində dissidentliyi boğmaq cəhdi kimi xarakterizə etmişdir.[62] O, Yakutiyanın Tabaqa şəhərində yerləşən həbsxana düşərgəsinə köçürülmüş, burada qusuntu və nəcislə ləkələnmiş bir kameraya yerləşdirilmişdir. Həbsi zamanı bir dəfə suya çıxışı olmayan "istirahət otağı"na köçürülmüşdür. Aclıq aksiyası səbəbindən gücsüzləşən Çornovol onun kamerasından bir mərtəbə aşağıda və həbsxana həyətinin o tayında yerləşən ayaqyoluna çatmaq üçün sürünmüşdür. Bir neçə dəfə yorğunluqdan huşunu itirmiş və mühafizəçilər tərəfindən üzərinə su tökülərək oyadıldılmışdır. Düşərgədə dizenteriya epidemiyası zamanı Çornovol xəstəliyə yoluxmuş və həkimlər aclıq aksiyasını dayandırmadığı halda onu müalicə etməyəcəklərini bildirdikdən sonra aksiyanı dayandırmışdır. Çornovol 5–21 noyabr 1980-ci il tarixləri arasında aclıq aksiyasına cavab olaraq təkadam kamerasında saxlanılmışdır.[59] O, Mirnı şəhərində qapalı məhkəmə tərəfindən təqsirkar bilinmiş və beş il həbs cəzasına məhkum edilmişdir.[14]
Çornovol həbsdə olan zaman yazmağa davam etmişdir. O, cümlədən 1981-ci ilin fevralında Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XXVI Qurultayına açıq məktub yazmış, burada Baş katib Leonid Brejnev və KQB sədri Yuri Andropovu Ukrayna Helsinki Qrupuna qarşı kütləvi repressiyalar təşkil etməkdə ittiham etmişdir. O həmçinin, həyat yoldaşına məktub yazmış, dissidentlərin qurultaya reaksiyalarında "heç bir güzəşt"ə getməməyə çağırmışdır. 9 aprel 1981-ci ildə başqa bir məktub yazmış, bu dəfə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Haqları Komitəsinə, "Amnesty International"a, Azad Dünya Komitəsinə və Helsinki İnsan Haqları Komitəsinə müraciət etmiş, onları Sovet İttifaqına qarşı diplomatik siyasətlərini formalaşdırarkən Ukrayna Helsinki Qrupuna qarşı SSRİ-nin təqiblərinə daha çox diqqət yetirməyə çağırmışdır.[63] Çornovol 1983-cü ildə azad edilmiş, lakin onun Ukraynaya qayıtması qadağan olunmuşdur. O, Pokrovsk şəhərində qalmış[14] və burada yanğınsöndürən kimi çalışmışdır.[24] 15 aprel 1985-ci ildə SSRİ rəhbəri Mixail Qorbaçovun yenidənqurma siyasəti çərçivəsində ona Ukraynaya qayıtmağa icazə verilmişdir.[14][8][9] Çornovol SSRİ hökuməti tərəfindən ümumilikdə 15 il həbs edilmişdi.[8]
Çornovol Ukraynaya qayıdanda ölkə onun 1972-ci ildə həbs edilməsindən bəri kəskin dəyişikliklərə məruz qalmışdı. Birinci katib Petro Şelest vəzifədən çıxarılmış və onun yerinə Brejnevin Dnipropetrovsk klanının üzvü, sərt xətt tərəfdarı Vladimir Şerbitski təyin edilmişdi. Şerbitski öz hakimiyyəti dövründə ruslaşdırma siyasətini və Ukrayna mədəniyyətinə qarşı təzyiqləri kəskin şəkildə artırmışdı. Şerbitskinin siyasətlərinin nəticəsi olaraq, Brejnevin 1982-ci ildə ölümünə qədər Ukraynada İosif Stalinin hakimiyyəti dövründəkindən daha az ukraynaca kitab nəşr olunmuşdu.[64]
26 aprel 1986-cı ildə Çernobıl Atom Elektrik Stansiyasının 4 nömrəli reaktorunda partlayış baş vermişdi. Partlayış Şimali Ukrayna, Qərbi Rusiya və Belarusun əksər hissələrində radiasiya yayılmasına səbəb olmuşdu. Fəlakətin nəticələri, həmçinin minlərlə insanın evakuasiya edilməsi və Ukrayna kommunist hökumətinin erkən mərhələdə hərəkətsizliyi Şerbitski hökumətinə qarşı ictimai rəyi xeyli pisləşdirmişdi. Çernobıl fəlakətindən sonra Ukrayna Kommunist Partiyası ictimai etimad böhranına məruz qalmışdı. Bu, Çornovol və digər ukraynalı dissidentləri kommunist hakimiyyətinə qarşı vahid qrup yaratmağa başlamağa vadar etmişdir.[65]
Çornovol 21 avqust 1987-ci ildə "Ukrainski visnik"in nəşrinə rəsmi olaraq yenidən başlamışdır. Yenilənmiş qəzetin ilk nömrəsi 1985-ci ildə həbsxanada vəfat etmiş Vasili Stusa həsr olunmuşdu. Yeni redaksiya heyətinə Çornovol, İvan Gel, Mixail Qorin və Pavel Skoçok daxil idi. Burada bir neçə aparıcı ukraynalı ziyalının esseləri təqdim edilmişdir.[66] Redaksiya heyəti Çernovolun evində yerləşirdi[67] və "Ukrainski visnik" Ukrayna Helsinki Qrupunun bir hissəsi olmuşdur.[53]
Həmin ilin yayında Çornovolu Ukrayna diaspor qəzeti "The Ukrainian Weekly"nin amerikalı jurnalisti Marta Kolomiyets ziyarət etmişdir. Kolomiyets Çornovol ilə müsahibəni videoya çəkmiş və bu video sonradan sovet hökumətinin Çornovol haqqında mənfi təəssürat yaratmaq cəhdi çərçivəsində Lvov, Kiyev və Moskvada televiziyada yayımlanmışdır. Əksinə, müsahibə zamanı Çornovolun dissident hərəkatının dinə və Ukrayna mədəniyyətinə münasibətini sərbəst şəkildə ifadə etməsinə icazə verilməsi yalnız onun və dissident hərəkatının imicini gücləndirmişdir. Kolomiyets sonradan "Amerika təxribatçısı" kimi həbs olunmuşdu, lakin bu vaxta qədər müsahibə artıq geniş yayılmış və paylaşılmışdı.[68]
Çornovolun azadlığa çıxdıqdan sonra insan haqları fəaliyyətləri onun səylərinin əsas diqqət mərkəzində olmağa davam etmişdir. 24 fevral 1987-ci ildə o, Moskvanın Lubyanka meydanında yerləşən KQB-nin qərargahına səfər etmiş, burada işçilərlə danışaraq bütün siyasi məhbusların azad edilməsini, onların cəzalarının ləğv edilməsini və axtarışlar zamanı əllərindən alınmış əşyaların qaytarılmasını tələb etmişdir. Lubyankada olan zaman Çernovol Kiyev Rus dövlətinin xristianlaşmasının 1000 illik yubileyinin rəsmi səviyyədə qeyd olunmasına cavab olaraq, dissident hərəkatının 1946-cı il Lvov kilsə məclisinin Ukrayna Yunan Katolik Kilsəsini Rus Pravoslav Kilsəsi ilə birləşdirmə qərarını ləğv etmək üçün kampaniya başladacağını elan etmişdir.[69]
Çornovol Mixail Qorin tərəfindən idarə olunan Vicdan Məhbuslarının Azad Edilməsi üçün Ukrayna Təşəbbüs Qrupunun qurucu üzvlərindən biri idi. Onlar Vasili Barladyanu, İrina Gel, Zorian Popadyuk və Stepan Xmara ilə birlikdə anti-sovet ajitasiyanın cinayət məcəlləsindən çıxarılmasını, bütün siyasi məhbusların azad edilməsini və reabilitasiya olunmasını müdafiə etmişdilər. Qorbaçovun islahatlarına baxmayaraq, sovet hökuməti Çornovol və digər dissidentlərə qarşı müdaxilələrini davam etdirmişdir.[70] Bir halda, Çornovol 1987-ci ilin dekabrında keçirilməsi planlaşdırılan və Sovet İttifaqında qeyri-rus xalqların hüquqları mövzusunda olan seminara qatılmasının qarşısını almaq üçün Lvovda "profilaktik" dindirilməyə çağırılmış, burada ona "anti-sosial" fəaliyyətlərdə iştirak etməməsi barədə xəbərdarlıq edilmişdir.[71]
Eyni zamanda, Şerbitski öz ruslaşdırma siyasətlərinə qarşı daxili üsyanla üzləşirdi. Ukrayna Yazıçılar İttifaqı 1987-ci ilin iyununda "Ukrayna sovet ədəbiyyatı əmək adamlarının vətənpərvər və beynəlmiləl tərbiyəsində" adlı plenum keçirmişdir. Toplantı ukrayn dilinin qorunması və möhkəmləndirilməsinə həsr olunmuşdu.[72] Moskvada Qorbaçov Mərkəzi Komitənin aparıcı mühafizəkar üzvü olan Şerbitskiyə vəzifəsindən istefa verməsi üçün getdikcə daha çox təzyiq göstərirdi. Buna cavab olaraq, Ukrayna SSR-nin rəhbəri Çornovol və digər dissidentlərə qarşı ictimaiyyətlə əlaqələr kampaniyası başlatmış, "Ukrainski visnik"in redaksiya heyətini "xarici təxribat xidmətləri" tərəfindən dəstəklənməkdə ittiham etmişdir. Şerbitski hökuməti tərəfindən 22 dekabr 1987-ci ildə dissidentlərə, xüsusən Çornovola qarşı KQB nəzarətinin artırılacağına dair mətbuat bəyanatı yayımlanmışdır. Ölkə boyu qəzetlər, o cümlədən "Radyanskaya Ukraina", "Veçirni Kyiv" və "Lvovskaya pravda", eləcə də radio və televiziya stansiyaları dissident hərəkatına hücum etmək üçün səfərbər edilmişdir.[73] Çornovol Lvovda fəaliyyət göstərən "Vilna Ukraina" qəzetində belə bir məqalənin müəlliflərinə cavab məktubu yazmış, özünə və Qorinə göstərilən rəftarın 15 il əvvəl Aleksandr Soljenitsına edilən rəftarla müqayisə oluna biləcəyini bildirmişdir.[74]
11 mart 1988-ci ildə Çornovol Mixail Qorin və Krasivski ilə birgə imzaladığı məktubla Ukrayna Helsinki Qrupunu rəsmən yenidən təsis etdi, baxmayaraq ki, qrup ötən ilin yayından fəaliyyətini bərpa etmişdi. Bu dövrdə Aslan Cəmiyyəti, "İrs" və Ukrayna Kulturologiya Klubu kimi bir neçə müstəqil təşkilat mövcud idi. Milli demokratiya etiketi altında birləşən dissident hərəkatının parçalanmış xarakteri Çornovolu 1988-ci ilin aprelində təşkilatları vahid bir strukturda birləşdirməyə başlamağa vadar etmişdi.[75] İyunda Çernobıl fəlakətini anmaq üçün Lvovda minlərlə insanın iştirak etdiyi etirazlardan sonra müstəqil qrupların birləşdirilməsi ideyası daha çox diqqət çəkmişdir. İştirakçılar Baltik ölkələrindəki oxşar təkliflərə uyğun olaraq müstəqil təşkilatların xalq cəbhəsi yaratmağa çağırmışdılar.[76]
Çornovol 7 iyun 1988-ci ildə Ukrayna Helsinki İttifaqını təsis etmişdir. Adına zidd olaraq, yeni struktur siyasi partiya idi, lakin sovet hökumətinə fəallara qarşı təzyiq göstərmək üçün bəhanə verməmək üçün bu cür adlandırılmamışdı. Bu, Ukrayna SSR-də ilk müstəqil siyasi partiya idi.[77] 7 iyul 1988-ci ildə Ukrayna Helsinki İttifaqının təsis iclasında Çornovol özü, Boqdan və Mixail Qorin tərəfindən birgə yazılmış partiya proqramını təqdim etmişdir.[78] Proqramda Ukraynanın müstəqilliyinə çağırış edilir, bunun həm ukraynalılar, həm də Ukraynada yaşayan azlıqlar üçün faydalı olacağı qeyd edilir, həmçinin Sovet İttifaqının ölkələri arasında konfederasiya təklif olunurdu. Sonuncu mövqe praqmatik bir addım idi və Ukrayna Helsinki İttifaqının qadağan olunmasının qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı.[79]
Çornovolun bu dövrdəki fəaliyyətləri yalnız Ukrayna ilə məhdudlaşmırdı. O, xüsusilə Baltik ölkələri, Ermənistan və Gürcüstandan olan digər dissidentlərlə geniş əlaqələr saxlayırdı. Ukrayna KQB-sinin 8 sentyabr 1988-ci il tarixli daxili bildirişində işçilərə məlumat verilmişdi ki, Çornovol və erməni dissident Paruyr Ayrikyan tərəfindən 1988-ci ilin yanvarında yaradılmış Siyasi Məhbusların Müdafiəsi üzrə Beynəlxalq Komitə anti-sovet ajitasiya ilə bağlı maddələrin ləğvi, həbs düşərgələrinin və psixuşkaların bağlanması, Sovet İttifaqı daxilində Ukrayna və digər ölkələrin milliyyətçi hərəkatları arasında əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi üçün fəal səylər göstərir.[80] 24–25 sentyabr tarixlərində Riqada keçirilən dissident qruplarının konfransında Çornovol Oles Şevçenko və Xmara ilə birlikdə Ukrayna Helsinki İttifaqını təmsil etmişdir. Çornovol konfransın yekun bəyanatını yazmışdır və burada deyilirdi: "Latviya, Litva, Ukrayna, Moldova, Estoniya və Krım tatar hərəkatının Gürcüstandakı vəziyyəti haqqında məruzəni dinləyərək […] SSRİ xalqlarının Milli-Demokratik hərəkatlarının iştirakçılarını bizimlə birləşməyə, daxili və ya xarici zorakılığa məruz qalmış dünya xalqlarını həmişə birləşdirən şüar altında toplanmağa çağırırıq: Sizin və bizim azadlığımız üçün!"[81]
1988-ci və 1989-cu illərdə Mərkəzi və Şərqi Avropada baş vermiş inqilablar, xüsusilə onların zorakılığa əl atmama prinsipi Çornovolun çox marağını çəkmişdi. Həmin ilin sonunda bu inqilabların uğuru Çornovolun 1960-cı illərin ortalarından bəri şəxsi olaraq dəstəklədiyi, lakin mülayim görünmək üçün açıq şəkildə bəyan etməkdən çəkindiyi marksizm–leninizmdən imtina edərək antikommunizmə keçməsinə səbəb olmuşdur.[82] Digər ukraynalı ziyalılar da antikommunizmi dəstəkləməyə başlamışdılar və Ukrayna Yazıçılar İttifaqı 1988-ci ilin sonlarında xalq cəbhəsi formalaşdırmağa başlamış, bunu xalqı yerli idarəetmədə daha aktiv olmağa və iqtisadi məsələlərə daha çox maraq göstərməyə təşviq etməklə əsaslandırmışdılar. Yazıçılar İttifaqı 16 fevral 1989-cu ildə "Literanurna Ukraina" qəzetində təklif etdikləri qrup üçün proqram layihəsi dərc etmiş, burada ukrayn dilinin Ukrayna SSR-nin dövlət dili olması, milli və mədəni dirçəliş, Ukraynanın özünüidarəetməsi və Ukrayna daxilində azlıqların dil hüquqlarının gücləndirilməsi tələb edilmişdir.[83] Çornovol həmçinin, Sovet İttifaqında insan haqları hərəkatı olan "Memorial"ın Ukraynaya yayılmasını dəstəkləmiş və 1989-cu ilin martında bu qrupun Ukrayna şöbəsinin təsis edilməsi münasibətilə onun prezidiumuna müsbət məktub yazmışdır.[84]
18 iyul 1989-cu ildə Şərqi Ukraynanın Donbass regionunda yerləşən Makeyevka şəhərində kömür mədənçiləri tətilə başlamışdılar. İttifaq miqyasında mədən tətillərinin bir hissəsi olan bu tətillər əsasən həmin regionda, həmçinin Ukrayna və Sovet İttifaqı üzrə sosial şəraitin pisləşməsi ilə əlaqədar idi. On ikinci beşillik planın vədləri yerinə yetirilməmiş,[85] sabun kimi əsas malların ciddi çatışmazlığı mədənçiləri hiddətləndirmişdi.[86] Mixail Qorbaçov da daxil olmaqla sovet liderləri staxanovçu siyasətləri tətbiq etməyə çalışırdı və bunun nəticəsində işçilərin təhlükəsizliyi qurban verilirdi.[87] Donbassın tətil edən mədənçiləri əvvəlcə sosial müdafiənin və əmək haqlarının artırılmasını tələb etmişdilər, lakin tətilin başlanğıcından bəzi mədənçilər Ukrayna müstəqillik hərəkatını özünüidarəetməyə aparan potensial yol kimi rəğbətlə qarşılayırdılar.[88]
Çornovol tətilləri ilk günlərindən dəstəkləmiş və 21 iyul 1989-cu ildə verdiyi bəyanatda qismən belə demişdir:[89]
|
|
Rusiya və Ukraynadakı mədənçilərin kütləvi tətilləri partiyanın xalqla birliyi ilə bağlı demaqogiyasının pərdəsini yırtır, bu birliyin, onların iddiasına görə, müxtəlif "ekstremistlər" tərəfindən hücuma məruz qalır. Perestroykanın yeni mərhələsi başlayır və buna işçilər mərhələsi demək olar. Bu, yalnız milli yox, həm də sosial xarakterli kütləvi xalq hərəkatları ilə səciyyələnir. |
|
Əksinə, Şerbitski tətillərə sərt reaksiya vermişdi. O, hökuməti qəbul edilən təhlükəyə qarşı yenidən səfərbər etmiş, dövlət mediasında mədənçiləri təhqir etmiş və müxtəlif şəhərlərdəki tətil komitələri arasında əlaqəni kəsmişdir.[88] Bu, mədənçiləri radikallaşdırmış, onlar tezliklə Şerbitski və Ukrayna Ali Sovetinin sədri Valentina Şevçenkonun istefasını tələb etməyə başlamışdılar.[90]
Tətillər davam edən zaman Çornovol digər siyasi sahələrdə fəal olmağa davam etmişdir. 1989-cu ilin avqustunda, 1990-cı ilin martında keçiriləcək Ali Sovet seçkiləri ərəfəsində özü üçün seçkiqabağı proqram nəşr etmiş, burada "dövlətçilik, demokratiya və özünüidarəetmə", etnik ukraynalı olmayanlarla əməkdaşlıq və federalizm çağırışı etmişdir. Çornovolun federal Ukrayna konsepsiyası on iki "diyar" ideyası əsasında qurulmuşdu. Bu, daxili sərhədlər baxımından təxminən Ukrayna Xalq Respublikasının quberniyalarına uyğun olaraq, üstəgəl Donbass üçün ayrıca bir torpaq olaraq müəyyən edilirdi. Krım ya müstəqil dövlət, ya da Ukraynanın muxtar respublikası kimi mövcud olmalı idi. Mərkəzi Rada proporsional təmsilçilik və torpaqlardan bərabər sayda seçilmiş deputatları əhatə edən iki palatalı orqan kimi yenidən qurulmalı idi.[91] Çornovolun bioqrafı Vasili Derevinskiyə görə, bu dövrdə o, həmçinin Ukrayna Helsinki İttifaqında müstəqillik tərəfdarı mövqelərin qəbul edilməsi üçün əsas şəxslərdən biri olmuş, müstəqillik məsələsinin partiya proqramında irəli sürülməsini təklif etmişdir.[92]
8 sentyabr 1989-cu ildə Ukrayna Xalq Hərəkatı Ukrayna Yazıçılar İttifaqının proqramı əsasında yaradılmışdır.[93] Tam adı "Yenidənqurma üçün Ukrayna Xalq Hərəkatı" olan bu təşkilatın ilk rəsmi lideri şair İvan Draç olmuşdur, lakin tarixçi Roman Qrtiskovun fikrinə görə, Çornovol faktiki olaraq partiyanın lideri olmuş və onun təsis edilməsini təşkil etmişdir. Ukrayna Xalq Hərəkatının qurultay iclası indiyə qədər ukraynalı antikommunistlərin ən böyük toplantısı olmuş,[94] burada təxminən 1100 nümayəndə, 130 jurnalist, Polşa hökuməti və "Solidarnost" həmkarlar ittifaqının nümayəndələri, Latviya və Litvada yaşayan ukraynalı diasporun üzvləri və Kommunist Partiyasının seçilmiş bir neçə üzvü (onların arasında Çornovolun gələcək siyasi rəqibi Leonid Kravçuk da var idi) iştirak etmişdir.[95] Təsadüfən, həmin ay Şerbitski mədənçilərin tətillərindən[90] və Qorbaçovun islahatları ilə ziddiyyət təşkil edən, yüksək vəzifədə qalan azsaylı mühafizəkarlardan biri kimi statusuna görə istefaya məcbur edilmişdir.[96]
1989-cu ilin sonu və 1990-cı il antikommunist qrupların seçki kampaniyası çərçivəsində birləşməsi ilə yadda qalmışdır. Müxalifət məlumatı vərəqələr və həvəskar qəzetlər vasitəsilə yayırdı. Bu, Kommunist Partiyasının informasiya kanallarının əksəriyyətinə hakimiyyətinə reaksiya idi və böyük ölçüdə uğurlu olmuş, Ukraynanın sonradan müstəqil medianın əsasını qoymuşdur.[97] 1990-cı ildə antikommunist kampaniyanın digər diqqətçəkən hissəsi 22 yanvar 1919-cu ildə imzalanmış Birlik aktının ildönümünü qeyd etmək üçün Lvovdan Kiyevə uzanan insan zənciri idi. Təxminən üç milyon insan bu zəncirdə iştirak etmişdir. Bu, o dövrdə Ukrayna Xalq Hərəkatının təşkil etdiyi ən böyük etiraz aksiyası idi.[98] Çernovol bu tədbirin reallaşmasında mühüm rol oynamış, Birlik aktının ildönümünün bayram kimi tanınması üçün təşəbbüs göstərmişdi.[99] Çornovol digər dissidentlər və Ukrayna Yazıçılar İttifaqı ilə birgə Ukrayna Xalq Hərəkatının Ukraynanın kənd yerlərində mövqeyini gücləndirmək strategiyasını da izləmişdir.[100]
Ali Sovet seçkiləri Sovet Ukraynasının tarixində ilk çoxpartiyalı səsvermə olaraq 4 mart 1990-cı ildə keçirilmişdir. Seçkilərdə yüksək iştirakçılıq müşahidə olunmuş, qeydiyyatdan keçmiş seçicilərin 85%-i burada səs vermişdir. Ukraynanın əksər regionlarında nəticə kommunistlər üçün sərfəli olmuş, əvvəllər seçilmiş deputatların 90%-i yenidən seçilmişdir. Odur ki, seçilmiş 450 deputatdan 373-ü Kommunist Partiyasına mənsub idi, lakin üç Qalisiya vilayətində Ukrayna Xalq Hərəkatının rəhbərlik etdiyi koalisiya olan Demokratik Blok yerlərin əksəriyyətini qazanmışdır.[101] Ali Sovetin sədr müavini seçilən İvan Plyuş 2010-cu ildə yazmışdır ki, kommunist çoxluq parlament səviyyəsində Demokratik Blokun malik olduğu təsirə sahib ola bilməmişdi.[102] Çornovol Lvov şəhərinin Şevçenkpvski rayonundan Demokratik Blokun deputatı kimi mütləq çoxluqla, yeddi digər namizədə qarşı səslərin 68,60%-ni qazanaraq seçilmişdir.[103] Ali Sovet daxilində Çornovol Demokratik Blokun radikal qanadının liderlərindən biri idi.[100]
Çornovol həmçinin, 1990-cı ilin aprelində Lvov Vilayət Şurasının sədri seçilmiş və bu, onu Lvov vilayətinin ilk qeyri-kommunist hökumət başçısı etmişdir.[100] O, dissident həyatından siyasətə tez uyğunlaşmış, sağa meyil etmiç və açıq şəkildə antikommunist inqilabı dəstəkləyən ilk ukraynalı siyasətçilərdən biri olmuşdur.[104] O, iqtisadi sektorda kolxozları ləğv edərək torpaqları kəndlilərə bölüşdürən torpaq islahatlarına başlamış, mənzil bazarını və yüngül sənayeni özəlləşdirmişdir.[100] Sosial olaraq, Ukraynanın mədəni və milli dirçəlişini fəal şəkildə dəstəkləmişdir. Çernovol hökuməti sovet simvolları əvəzinə Ukrayna simvollarından istifadə etmiş, Ukrayna Üsyan Ordusunun əsgərləri veteran kimi tanınmış, Lvov sinodu tərəfindən qoyulmuş Ukrayna Yunan Katolik Kilsəsinə qadağa ləğv edilmiş və dini bayramlar dövlət bayramları kimi tanınmışdır.[99] Vladimir Lenin heykəlləri Çornovolun hökuməti altında ilk dəfə sökülmüş,[105] Çervonoqrad (indiki Şeptitski) şəhərindəki heykəl 1 iyul 1990-cı ildə devrilmişdir. Bu, 1990-cı və 1991-ci illərdə Qaliçiyada Lenin abidələrinin sökülməsi dalğasını başlatmışdır.[106]
Çornovolun siyasətləri o dövrdə Ukrayna SSR və Sovet İttifaqının qanunlarına birbaşa zidd idi və onun hökuməti Ukrayna və ittifaq miqyasında hökumətyönlü mediada tənqid edilmişdir. Buna baxmayaraq, Ukrayna Xalq Hərəkatının nəzarətinə keçən digər Qalisiya vilayətləri tezliklə Çornovolun islahatlarını izləməyə başlamışdılar.[107] Sovet hökuməti cavab olaraq Qalisiyaya blokada tətbiq etmişdir və bu, vilayətlərin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələri gücləndirmək məqsədilə Qalisiya Assambleyasının yaradılmasına səbəb olmuşdur. Çornovol assambleyanın yaradılmasından sonra onun rəhbəri təyin edilmişdir.[99]
Ali Sovetin deputatı kimi Çornovol özünü Ukraynanın Sovet İttifaqı daxilində suverenliyinin artırılmasına, nəticədə müstəqilliyə nail olmağa, torpaq islahatlarına, ətraf mühitin mühafizəsinə, azlıq və dini hüquqlara, federalizmin təşviqinə və ukrayn dilinin yeganə dövlət dili kimi təsbit edilməsinə həsr etmişdi.[108] O, Demokratik Blokun Ali Sovetin sədri vəzifəsinə namizədi kimi irəli sürülmüşdü, lakin namizədliyi rədd edərək koalisiyanın lideri İqor Yuxnovskini dəstəkləmişdi. Nəticədə, onların heç biri seçilməmişdi, çünki kommunistlər Vladimir İvaşkonu irəli sürmüşdü.[109] Səsvermə zamanı Çornovol açıq şəkildə Ukraynanın Sovet İttifaqından müstəqilliyini tələb etmiş və bunun Ukraynanın üzləşdiyi "iqtisadi, ekoloji və mənəvi fəlakəti" bitirməyin yeganə yolu olduğu fikrini müdafiə etmişdir.[105]
Çornovol federalizmi təbliğ etməyə davam etmiş və 1990-cı ilin mayında keçirdiyi mətbuat konfransında "Kiyev mərkəzçiliyinin" Donbassda rus milliyyətçiliyinin ortaya çıxmasına və Zakarpatiya vilayətində rusin kimliyinin formalaşmasına səbəb olacağını bildirmişdir.[110] Tarixçi Stepan Kobuta Qalisiyanın sovet qanunlarını rədd etməsini Çornovolun federalist inanclarının ifadəsi kimi qiymətləndirmişdir.[111] Həmin ay kənd yerlərində yunan katolikləri ilə ortodoks xristianlar arasında münaqişələr baş vermiş, Lvov vilayətinin hökuməti kilsələrin hansı kilsəyə verilməsini müəyyən etmək üçün kəndlərdə referendumlar keçirməyi sınaqdan keçirmişdir. Çornovolun təklif etdiyi sistemə əsasən, qərar qəbul edildikdən sonra əksəriyyət məzhəbi azlıq məzhəbinə məxsus kilsə tikmək məsuliyyətini daşıyırdı. Bu sistem regionda məzhəb münaqişəsinin yaranmasının qarşısını uğurla almışdır.[112]
12 iyun 1990-cı ildə Rusiya Sovet İttifaqı daxilində suverenliyini elan etmişdir. Bu, Demokratik Bloka Ukrayna Dövlət Suverenliyi Bəyannaməsinin səsə qoyulması üçün təzyiq göstərmək imkanı vermiş, bu isə kommunist deputatlar tərəfindən əngəllənmişdi. 5 iyulda bəyannamə üzrə müzakirələr zamanı Çornovol və koalisiya üzvü Nikolay Batiq kommunistlərin Partiya tərəfindən necə səs verməli olduqlarına dair təlimatlandırıldığını ittiham etmişdilər. Çornovol sonradan bir neçə deputatın suverenlik haqqında qanun layihəsini dəyişdirmək üçün təlimat aldığını, bu təlimatların müstəqil ordu və ya hüquqi sistemin yaradılması kimi tədbirləri ləğv etməyə yönəldiyini açıqlamışdır. Bu açıqlama Ali Sovetin sədr müavini İvan Plyuşun araşdırma başlatmasına səbəb olmuşdur. Bu, xüsusən də bir neçə deputatın təlimatları sözbəsöz sitat gətirdiyi aşkarlandıqdan sonra bu araşdırma intensivləşmişdi.[113]
Çornovol və naməlum kommunist deputat daha sonra bəyannamə üzrə səsverməyə başlamağa cəhd etmişdilər. Plyuş bunu rədd etmişdi, çünki Sovet İttifaqı Xalq Deputatları Konqresinin üzvləri hələ qayıtmamışdı və buna görə də kvorum mümkün deyildi. Cavab olaraq, Çornovol Sovet Xalq Deputatlarının dərhal qaytarılmasını tələb etmişdir. Bu təklif suverenlik tərəfdarı kommunistlər tərəfindən dəstəklənmiş və böyük fərqlə qəbul edilmişdir. Dörd gün sonra deputatlar qayıtmış və Ukrayna Dövlət Suverenliyi Bəyannaməsi üzrə müzakirələr yenidən başlamışdır. Bəyannaməyə qarşı olan qrup Stanislav Qurenko və Leonid Kravçuk tərəfindən idarə olunurdu. Onlar suverenlik məsələsinin Kiyevdə yox, Moskvada həll olunacağını iddia edirdilər.[114]
İvaşko 11 iyulda Ukrayna hökumətindəki vəzifələrindən rəsmən istefa verdi və Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının Baş katibinin müavini olmuşdur. Bu addım Ukrayna ictimaiyyəti tərəfindən təəccübləndirici bir hadisə kimi qəbul edilmişdi, çünki KPSS-in çökdüyü qəbul edilirdi və İvaşkonun Ukrayna vəzifələrindən istefa edərək partiyaya xidmət etməsi Ukrayna əhalisinə laqeydlik kimi qiymətləndirilmişdi. İvaşkonun istefasından sonra kommunistlər ruhdan düşmüşdür. Bu, Çornovola bəyannaməni qəbul etdirmək imkanı yaratmışdır. Bəyannamə nəticədə 16 iyul 1990-cı ildə qəbul edilmiş və Ukrayna qanunlarına sovet hökumətinin qanunlarından üstünlük verilmişdir.[115] Bu, 1989-cu ilin iyulundan bəri özəl olaraq dövlət suverenliyi bəyannaməsi axtaran Çornovol üçün böyük qələbə idi.[108]
1990-cı ilin qalan hissəsində Ukrayna ictimai rəyi hökumətə qarşı çevrilməyə davam etmişdir. Oktyabrda tələbə qruplarının hökumətin nəticələri manipulyasiya edərək Demokratik Bloku çoxluq əldə etməkdən məhrum etdiyini iddia etməsindən sonra başlanan və Qranitin üstündə inqilab kimi tanınan bir sıra tələbə etirazları alovlanmışdır. Tələbələr Kiyevdə Oktyabr inqilabı meydanında (indiki Müstəqillik meydanı) aclıq aksiyasına başlamışdılar və kommunist deputatlar tərəfindən lağa qoyulmuşdular. Bu həssasiyyətsiz münasibət, demək olar ki, bütün mülayimləri və milli kommunistləri yazıçı Oles Qonçarın rəhbərliyi ilə Kommunist Partiyasını tərk etməyə vadar etmişdir. Bu şəxslər Milli-Demokratların tərəfinə keçərək qalan kommunistləri daha da zəiflətmişdilər.[116]
16 yanvar 1991-ci ildə Litvada baş tutmuş Yanvar hadisələrində sovet hökuməti Litvanın müstəqilliyinin qarşısını almaq üçün ölkəyə hərbi qüvvələr yeritmişdir. Bu, Çornovolu müvəqqəti olaraq siyasətlərini SSRİ Silahlı Qüvvələrindən ayrı bir Ukrayna ordusunun yaradılması istiqamətində yenidən istiqamətləndirməyə vadar etmişdir. O, bunun üçün İqor Derkaç, Nikolay Porovski, Vitali Lazorkin və Vilen Martirosyan ilə birlikdə Ukrayna Xalq Hərəkatının Hərbi Kollegiyasını təsis etmişdir. Bu kollegiyaya Ukrayna Silahlı Qüvvələrini yaratmaq və Ukrayna əsgərlərinin sovet hökumətinin təzyiqlərində istifadəsinin qarşısını almaq tapşırılmışdı.[117] Çornovol 16 fevral 1991-ci ildə Qalisiya Assambleyasının ikinci iclasında, xüsusilə təhsilə və vilayətlərarası ticarətə çıxışın genişləndirilməsi baxımından Qalisiya vilayətlərinin inteqrasiyasını müdafiə etməyə davam etmişdir.[118] Çornovol həmçinin, 1991-ci ilin martında keçirilən müstəqillik referendumuna nəzarət etmişdir. Bu referendunda Qalisiya vilayətlərinin əksəriyyəti Ukraynanın Sovet İttifaqından ayrılmasına səs vermişdir.[119]
Ali Sovet 5 iyul 1991-ci ildə Prezident vəzifəsinin yaradılmasını təsdiqləyən qanun qəbul etmişdir. Bu vəzifənin sahibi seçkilərlə müəyyənləşdirilirdi.[120]
Qorbaçovun Sovet İttifaqına rəhbərliyinə qarşı olan sərt xətt tərəfdarları 19 avqust 1991-ci ildə dövlət çevrilişinə cəhd etmişdilər. Çevriliş zamanı Çornovol işgüzar səfərdə olduğu Zaporojye şəhərində idi. O, dövlət çevrilişi cəhdinin baş verdiyini öyrənən kimi dərhal Kiyevə qayıtmış və Ukrayna SSR Ali Sovetinin fövqəladə iclasının çağırılmasını tələb etməyə başlamışdır. Həmçinin, Lvov vilayətində Kommunist Partiyasının fəaliyyətini qadağan etmişdir. Ali Sovetdə Demokratik Blokun deputatları Ukraynanın müstəqilliyi üçün mübarizə aparmağa başlamışdılar. Onlar Ukraynanın Sovet İttifaqının yox, Avropanın bir hissəsi olduğunu müdafiə etmişdilər.[121] Çevriliş uğursuzluğa düçar olduqdan sonra Ali Sovet 24 avqust 1991-ci ildə Ukraynanın Müstəqillik Bəyannaməsini qəbul etmişdir.[118]
Prezident seçkiləri üçün kampaniya rəsmi olaraq 1 sentyabr 1991-ci ildə başlamışdır.[122] Milli-Demokrat düşərgəsi parçalanmış vəziyyətdə idi, üç əsas namizəd (Çornovol, Yuxnovski və Levko Lukyanenko) irəli sürülmüşdü, halbuki Kravçuk artıq faktiki olaraq dövlət başçısı kimi tanınmış və populyar bir fiqur idi.[123] Tezliklə yarış effektiv şəkildə Çornovol və Kravçuk arasında iki nəfərlik bir kampaniyaya çevrilmişdo, çünki yalnız bu iki namizəd ölkə miqyasında rəqabət aparmaq üçün lazımi təşkilatlanmaya malik idi. Yuxnovskinin Demokratik Blokun lideri olmasına baxmayaraq, o, intellektual şəhər mərkəzləri və Qərbi Ukrayna xaricində populyar deyildi, Lukyanenkonun isə müstəqillik tərəfdarı məşhur bir fiqur olmağına baxmayaraq, təşkilatlanmış kampaniyadan məhrum idi və Ukraynanın əksər bölgələrində tanınmırdı.[124]
Çornovol Ukrayna müstəqilliyi mesajını yaymaq üçün, o cümlədən Krım kimi güclü Rusiya tərəfdarı olan bölgələrdə də Ukraynanın hər yerinə səfər etmişdir. Həm rusdilli, həm də ukraynadilli auditoriyalara hər iki dildə müraciət etmiş, bir il ərzində planlı iqtisadiyyatdan azad bazar kapitalizminə keçid üçün fərmanlar seriyası və Qərb investorlarının diqqətini cəlb etməklə bağlı proqram təklif etmiş,[125] həmçinin Avropa İqtisadi Birliyinə üzvlük və hipotetik panavropa kollektiv təhlükəsizlik təşkilatını dəstəkləmişdir.[126] Şirincik Kravçuku "hiyləgər siyasətçi" kimi qınamış və onun "Ukraynanı yenidən ittifaqa qaytarmağa çalışdığından, Rusiya ilə siyasi və iqtisadi əlaqələri bərpa edəcəyindən" xəbərdar etmişdir.[125]
Çernovol əvvəlcə sovet propaqandasının onun inanclarına qarşı onilliklər boyu apardığı təbliğat səbəbiylə, xüsusilə də Kravçukun əvvəllər rəhbərlik etdiyi bu təbliğat səbəbiylə populyar deyildi.[125] Milli-Demokratların vahid namizəd irəli sürə bilməməsi də dissidentlərin idarəetməyə uyğun olmadığına dair ictimai şüurda inamın formalaşmasına kömək etmişdir.[127] Buna baxmayaraq, Çornovolun kampaniyası tədricən Qalisiyadan kənarda rəy sorğularında fərqi azaltmağa başlamışdır. 1991-ci ilin noyabrında keçirilən sorğu Odessada Çornovolun 22% səslə müqayisədə Kravçukun 28% səs aldığını göstərmiş, qərarsız seçicilərin sayı isə yerli elektoratın dörddə birindən üçdə birinə yüksəlmişdir. Şimal-qərbi Ukrayna (Xmelnitski, Rovno və Volın vilayətləri) oktyabrdan etibarən mühüm döyüş meydanı olmuşdu, çünki sorğular əvvəlcə praktiki bərabərlik proqnozlaşdırırdı, lakin sonradan Çornovolun cüzi üstünlüyünü göstərmişdir.[128]
Ukraynalılar 1 dekabr 1991-ci ildə həm prezident seçkilərində, həm də Ukraynanın müstəqilliyini təsdiqləyən referendumda səs vermişdilər. Referendumda əhalinin 84,18%-i iştirak etmiş, onların 90,32%-i lehinə səs vermişdir.[129] Prezident seçkilərində Kravçuk 61,59% səslə qalib gəlmişdir. Çernovol 23,27% səslə uzaq ikinci olmuş və ikinci tura ehtiyac qalmamışdır. Şimal-qərb vilayətlərində Çornovolun qələbə qazanacağına dair əvvəlki proqnozlara zidd olaraq, o, yalnız Qalisiyada qalib gəlmişdi, lakin Çernivtsı, Çerkası, Kiyev, Rovno, Volın və Zakarpatiya vilayətlərində, eləcə də Kiyev şəhərində yaxşı nəticə göstərmişdir. Çornovol seçki günü məğlubiyyəti qəbul edərək demişdir ki, "Seçkiqabağı kampaniya mənə bütün Ukraynanı gəzmək, insanlarla görüşmək və Şərqi siyasiləşdirmək imkanı vermişdir".[130] O, sonradan bildirmişdir ki, 1991-ci ildəki qısaldılmış kampaniya əvəzinə daha altı ay kampaniya aparmaq qələbəyə imkan verə bilərdi.[131]
Prezident seçkilərindən sonra Ukrayna Xalq Hərəkatı daxilində qrupun gələcəyi ilə bağlı parçalanmalar ortaya çıxmışdır. İvan Draç və Nikolay Qorın tərəfindən rəhbərlik edilən bir fraksiya təşkilatı buraxmaq və Kravçukun millət quruculuğu səylərini dəstəkləmək istəyirdi, Çornovol və tərəfdarları isə təşkilatı Çornovolun gələcək prezidentlik ambisiyalarını dəstəkləmək üçün partiyaya çevirmək istəyirdilər.[132] Ukrayna Xalq Hərəkatı daxilindəki gərginliklər prezident seçkiləri ilə daha da kəskinləşmişdi, çünki bir neçə üzv Çornovolu dəstəkləmək üçün Ukrayna Xalq Hərəkatının qəbul etdiyi qərarı yalnız tövsiyə xarakterli hesab edərək Yuxnovski və ya Lukyanenkoya dəstək vermişdi.[133]
28 fevral 1992-ci ildə keçirilən Ukrayna Xalq Hərəkatının Üçüncü Qurultayında təşkilatın parçalanması qısamüddətli olaraq qarşısı alınmışdır. Draç, Qorın və Çornovol iki fraksiya arasında kompromis olaraq Ukrayna Xalq Hərəkatının həmsədrləri seçilmişdilər.[134] Buna baxmayaraq, Ukrayna Xalq Hərəkatından yaranmış Ukrayna Respublika Partiyası və Ukrayna Demokratik Partiyası Kravçuk ilə əməkdaşlıq etmək qərarına gəlmişdir.[135] Bu birlik 1992-ci ilin dekabrında Dördüncü Qurultayda sona çatmışdı, çünki Çornovolun tərəfdarları Ukrayna Xalq Hərəkatı onun rəhbərliyi altında mərkəz-sağ siyasi partiyaya yenidən təşkil etmişdilər.[134]
Bu arada Krımın gələcəyi ilə bağlı böhran yaranırdı. Krımın etnik cəhətdən rus əhalisi indi Ukraynadan ayrılmaq və Rusiya ilə birləşmək istəyirdi. 5 may 1992-ci ildə gərginlik kulminasiya nöqtəsinə çatmış, çünki Krımın yerli hökuməti Ukraynadan müstəqilliyini elan etmək üçün səs vermişdir. Ukrayna bayrağı Rusiya bayrağı ilə əvəz olunmuş və yerli Krım tatar əhalisinə qarşı repressiyalar dalğası başlamışdır.[136] Həbsxana illərindən bəri Krım tatarlarına maraq göstərən[137] Çornovol Ukraynanın yeni müstəqil parlamenti olan və Ali Soveti əvəz edən Ali Rada Krımın müstəqillik bəyannaməsini ləğv etməyə və Krım Ali Radasına yeni seçkilər tələb etməyə çağırmışdır. Şəxsi olaraq, Çornovol Ukrayna ordusunun Krıma yeridilməsini istədiyini ifadə etmişdi, lakin bu tələbin Kravçuk və ya hökumətin qalan hissəsi tərəfindən yerinə yetirilməyəcəyini hiss etdiyi üçün bunu açıq şəkildə bildirməmişdir.[136]
Krımda baş tutan böhran davam edən zaman Ukrayna iqtisadiyyatı keçmiş Sovet İttifaqı daxilində dəyişən iqtisadi reallıqlara uyğunlaşa bilməməsi və idxaldan asılı iqtisadiyyatı səbəbindən çökmüşdü. Hiperinflyasiya başlamış və məhsuldarlıq artdı. Bir məqamda Ukrayna hökuməti iqtisadi təzyiqləri azaltmaq üçün nüvə arsenalını satmağı nəzərdən keçirmişdi. Bu siyasi və iqtisadi böhranlar bir çox deputatlar arasında Ukraynanın tezliklə müstəqilliyini itirəcəyi qorxusuna səbəb olmuşdu.[138] Çernovol əksinə, Ukraynanın suverenliyini təmin etməklə siyasi və iqtisadi şəraitin yaxşılaşacağına inanırdı və Kravçukla kəskin rəqabətini davam etdirirdi.[139]
Kravçukun hökumətinin işçilərə müavinət və kompensasiya təmin etməkdən imtina etməsindən qəzəblənən müstəqil həmkarlar ittifaqları 2 sentyabr 1992-ci ildə genişmiqyaslı tətillərə başlamışdılar. 1989–1991-ci illərin tətilləri kimi, tətilçilər əsasən kömür mədənçiləri idi, lakin əvvəlki tətillərdən fərqli olaraq, onlar geniş dəstək qazana bilməmişdilər. Lafayet Kollecinin professoru Stiven Kroulinin fikrinə görə, buna səbəb tətilin yerli Donbass tətil komitələri tərəfindən yox, ümummilli ittifaq tərəfindən çağırılması idi. Kömür mədənçilərinə 1993-cü ilin fevralında Kiyevin ictimai nəqliyyat işçiləri qoşulmuş, bu tədbir tətili ictimaiyyət arasında son dərəcə populyarsız etmişdir. Əvvəlki tətilləri dəstəkləməkdən fərqli olaraq, Ukrayna Xalq Hərəkatı, digər partiyalar kimi, tətilləri qınamış və hökuməti "tətilin əsl təşkilatçılarını cəzalandırmağa" çağırmışdır. Çornovol xüsusilə sabitliyi təmin etmək üçün siyasi fəaliyyətlərin, xüsusən də tətillərin məhdudlaşdırılmasını müdafiə etmişdir.[140]
1993-cü ilin sonlarında Rusiya Krım böhranına müdaxilə etmişdir. Rusiya Ali Sovetinin sədr müavini Valentin Aqafonov Krımın müstəqilliyinin referendumla təsdiqlənməsi halında Krımı tanıyacağına söz vermişdir. İyunda Sevastopol şəhəri də Rusiya Federasiyasına qoşulmaq üçün müraciət etmişdir. Rusiyayönlü fəal Yuri Meşkov Krımın Rusiyaya birləşdirilməsi hərəkatının qeyri-rəsmi lideri olmuş, SSRİ-nin Qara Dəniz donanmasının əsgərlərindən ibarət ordu qurmuş, onun tərəfdarları ilə polis və media binalarını ələ keçirmişdir.[141] Moskvadan Krıma qarşı artan təhlükə Ukrayna əhalisini Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Ukraynanın nəzarətinə keçən nüvə silahlarını saxlamağa meylləndirmişdir. Çornovol müstəqil nüvə arsenalını və ya alternativ olaraq NATO hərbi alyansına üzvlüyü dəstəkləyən siyasətçilərdən biri idi, çünki o, silahlardan imtina etmələri halında Rusiya ekspansionizminə qarşı yeganə mümkünsüzlüyün bu olduğunu hesab edirdi.[142] Buna baxmayaraq, Çornovol Krımda yaxın müddətdə müharibənin olmayacağına inanırdı. O, yarım ildən bir ilə qədər Krım separatizminin populyarlığını itirəcəyini, Rusiyanın fəaliyyətlərinin Krım separatçılarını maliyyələşdirməklə və Ukraynaya qarşı informasiya müharibəsi kampaniyası ilə məhdudlaşacağını proqnozlaşdırırdı. Hər iki proqnoz sonradan doğru çıxmışdır.[141]
Kravçukun hökuməti mədənçilərin qəzəbini yatırmaq üçün 17 iyun 1993-cü ildə Ali Radanı buraxmış, fövqəladə parlament və prezident seçkiləri elan etmişdir.[143][144] Çernovol əvvəlcə Kiyevdən bir yer uğrunda mübarizə aparmağı seçmişdi, çünki bu, onun milli fiqur kimi tanınmasını təmin edəcək və ideoloji baxışlarını yaymaq üçün bütün Ukraynanı gəzmək imkanı verəcəkdi. Onun yaxın müttəfiqi və dostu Mixail Boyçişin Ukrayna Xalq Hərəkatı tərəfindən Lvovun Şevçenkivski rayonundan namizəd kimi irəli sürülmüşdür. O dövrdə Boyçişin Ukrayna Xalq Hərəkatı Katibliyinin sədri idi.[145]
14 yanvar 1994-cü ildə Boyçişin Ukrayna Xalq Hərəkatının Kiyevdə yerləşy seçki qərargahını tərk etdikdən qısa müddət sonra silahlı şəxslər tərəfindən qaçırılmışdır.[145] O, həmin vaxtdan bəri görülməmişdir və onun öldürüldüyü güman edilir.[146] Boyçişinin məcburi yolla itkin düşməsi Ukraynada dönüş nöqtəsi olmuş, Ukraynada antikommunist siyasətçilər və jurnalistlərin sirli ölümlərinin ilk hadisəsi kimi qeyd edilmişdir. Boyçişinin qaçırıldığı zaman Çornovol Ukraynanın cənubunda yerləşən Nikolayev vilayətində kampaniya aparırdı və ikisi Boyçişin qaçırılmadan qısa müddət əvvəl telefonla danışmışdılar. Boyçişinin itkin düşməsi Çornovolu dərindən təsirləndirmişdi. O, sonradan Kiyevdən yer əvəzinə Ternopol vilayətində yerləşən 357-ci seçki dairəsindən namizədliyini irəli sürmüş və 14 rəqibə qarşı səslərin 62,5%-ni qazanaraq uğurla seçilmişdir.[147][10]
Parlament seçkilərinin nəticələri Kravçukun prezident seçkilərində şanslarını zəif göstərmişdi. Əhalinin 75%-i səsvermədə iştirak etmişdi ki, bu, aşağı iştirak və apatiya gözləntilərini xeyli üstələmişdi. Şərqi Ukraynada yeni bərpa edilmiş Ukrayna Kommunist Partiyasının namizədləri seçilmiş, mərkəzi və qərbi Ukraynada isə Ukrayna Xalq Hərəkatı xüsusilə yaxşı nəticə göstərmişdi. "The New York Times" nəşrində seçkidən sonra qeyd edilmişdir ki, Çornovol Kravçuka qarşı gözlənilən rəqib kimi qəbul edilir, keçmiş Baş nazir Leonid Kuçma və İvan Plyuş da Kravçuka potensial rəqib kimi böyük fərqlə qalib gəlmişdilər. Seçkidən sonra Kravçuk 25 mart 1994-cü ildəki çıxışında 1994-cü ilin iyununa planlaşdırılan prezident seçkilərinin ləğv edilməsinin zəruri olduğunu müdafiə etmiş, iqtisadi islahatlar aparmaq və mütəşəkkil cinayətkarlıqla mübarizə aparmaq üçün Ali Radadan fövqəladə səlahiyyətlər tələb etmişdir.[148]
Əsasən milli-demokrat müxalifətə mənsub 120 deputat Kravçukun seçkiləri ləğv etmək və daha çox səlahiyyət əldə etmək səylərinə dəstək vermişdir. Ukrayna Xalq Hərəkatı seçki qanunlarında islahat aparılmadan seçkilərin ləğv edilməməsinin siyasi böhrana səbəb olacağı əsası ilə Kravçukun seçkiləri təxirə salmaq çağırışını istəksizcə dəstəkləmişdi, lakin Çornovol onun səlahiyyətlərinin genişləndirilməsini dəstəkləməkdən imtina etmiş, bunun keçmiş kommunist məmurları gücləndirmək və həm nüvə silahlarını, həm də mülkiyyəti mübahisəli olan Qara Dəniz donanmasını Rusiyaya təhvil vermək üçün istifadə ediləcəyi fikrini müdafiə etmişdir. Çornovol prezident səlahiyyətlərinin genişləndirilməsinin "səssiz oliqarxiya diktaturasına" gətirib çıxaracağını iddia etmişdir. Nəticədə, kommunistlər seçkidən sonra Ali Radanın rəhbərliyini ələ keçirmiş, seçkiləri təxirə salmaq və ya ləğv etmək səylərini bloklamışdır.[149]
Parlament seçkilərindəki uğuruna baxmayaraq, Çornovol 1994-cü il prezident seçkilərində namizədliyini irəli sürməmək qərarına gəlmiş və bunun əvəzinə iqtisadi böhranı aradan qaldırmaq üçün islahatlar təklif etdikdən sonra Kravçuk tərəfindən hökumətdən uzaqlaşdırılan iqtisadçı Vladimir Lanovoyu dəstəkləmişdir.[10] Jurnalist Taras Zdorovilo iddia etmişdir ki, bu qərar Çornovolun öz həyatı və Ukrayna Xalq Hərəkatının gələcəyi ilə bağlı qorxularından irəli gəlmiş ola bilər. Zdorovılonun qeydlərinə görə, Çornovol həbsxana illərində qurduğu əlaqələrdən istifadə edərək Ukraynanın aparıcı mafiya fiqurları ilə gizli görüşlər keçirmiş, onlar məsuliyyəti rədd etmiş və Boyçişinin qaçırılmasının hökumət tərəfindən sifariş edildiyini iddia etmişdilər. Zdorovilo həmçinin qeyd etmişdir ki, Kravçukun hökuməti seçki zamanı Ukrayna Xalq Hərəkatının maliyyəsinə qarşı siyasi motivli araşdırma başlatmış və həm Çornovolu, həm də partiyanın yüksəkrütbəli üzvü Aleksandr Lavrinoviçi onların söhbətlərini izləyən təhlükəsizlik müşayiəti altına almışdı.[145]
Kuçma seçkilərdə Kravçuka qalib gələrək Ukraynanın ikinci prezidenti olmuşdur. Kuçmanın müstəqil mediaya qarşı göstərdiyi təzyiqlər Çornovolu onun hökumətinin ən önəmli tənqidçilərindən birinə çevirmişdi. Kuçmanın qələbəsi nəticəsində hakimiyyətin bir şəxsdən digərinə keçməyinə baxmayaraq, siyasi vəziyyət əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməmişdi.[150] Ölkə post-kommunist nomenklatura tərəfindən idarə olunmağa davam etmişdir və Çernovol bunu 1996-cı ildə "hakimiyyət partiyası" adlandırmışdır. Bundan başqa, həmin partiya ilə əlaqəli yeni yaranan sənaye oliqarxları sinfi meydana çıxmışdır.[151]
Müstəqil Ukrayna üçün konstitusiyanın hazırlanması və təsdiqlənməsi prosesi 1995-ci ildə başlamışdır. Çornovol, Ukraynanın sağçı və mərkəzçi siyasətçilərinin çoxu kimi, parlamentin sol qanadının torpağın alqı-satqısını qadağan edən və sovet dövründəki yerli idarəetmə orqanlarını saxlamağa çalışan konstitusiya maddələrini irəli sürməsi səbəbindən Kuçma ilə eyni mövqedə yer almışdır. Çernovol 25 mart 1995-ci ildə Kuçmanın təklif etdiyi konstitusiyanı dəstəklədiyini bildirmişdi, lakin Ukrayna Xalq Hərəkatı buna "on bir ciddi etirazı" olduğunu ifadə etmişdir.[152]
Kuçmanın təklif etdiyi konstitusiya Sosialist Partiyasının lideri və o dövrdə Ali Radanın sədri olan Aleksandr Moroz tərəfindən həddindən artıq mərkəzləşdirilmiş, icra hakimiyyətinə güclü səlahiyyətlər verən və müstəqil məhkəmə sistemindən məhrum olan bir dövlət yaratdığı kimi xarakterizə edilmişdir. Moroz Kuçmanın konstitusiyasını rədd etmiş, həmin ilin iyununda Kuçma və 38 başqa şəxslə birlikdə "Konstitusiya Komissiyası" çərçivəsində ikinci konstitusiya layihəsi hazırlamışdır. Bu layihə sağ və mərkəz tərəfindən prezidentə həddindən artıq səlahiyyət verdiyi və məhkəmə sisteminə kifayət qədər səlahiyyət vermədiyi üçün rədd edilmişdir. Çornovol 24 noyabrda özünün "Ças-Time" qəzetində yazmışdır ki, layihə "parlament əleyhinədir" və layihəni hazırlayanları Ali Radaya maneə törətmək istəməkdə ittiham edirdi. Konstitusiya nəhayət 28 iyun 1996-cı ildə qəbul edilmişdir, lakin Ukrayna Xalq Hərəkatının dəstəklədiyi bəzi müddəalar, məsələn, özəl mülkiyyət hüquqları, Ukraynanın unitar dövlət kimi təsdiqlənməsi və Ukrayna xalqının öz müqəddəratını təyin etmə hüququ qəbul edilməmişdir.[152]
Konstitusiyadan başqa, Çornovol 1994-cü ildə Vasili Simonenko Beynəlxalq İnsan Hüquqları Fondunun prezidenti kimi fəaliyyətə başlamış və 1995-ci ilin yanvarında "Ças-Time" qəzetinin baş redaktoru olmuşdur. Həmin il o, Ukraynanın Avropa Şurası Parlament Assambleyasına ilk nümayəndələrindən biri təyin edilmiş[153] və Ukrayna Qırmızı Xaç Cəmiyyəti ilə birlikdə Birinci Çeçenistan müharibəsi zamanı çeçen mülki əhalisinə 50 ton humanitar yardımın göndərilməsini təşkil etmişdir.[154] "Gazeta.ua" 1997-ci ildə yazmışdır ki, Çornovol həbsxanada birlikdə olduğu Patriarx Vladimirin dəfn mərasimi zamanı Ukrayna Pravoslav Kilsəsi – Kiyev Patriarxlığını dəstəkləyənlərdən biri olmuş, etirazçılar onu Müqəddəs Sofiya kafedralında dəfn etməyə çalışmışdılar.[155] Buna baxmayaraq, "galinfo" xəbər portalı onun əvəzinə zorakılığın qarşısını almağa və dəfnin davam etdirilməsinə çalışdığını göstərir.[156] Çornovol Kuçmanın prezidentliyinin ilk illərində Milli-Demokratları hökumət vəzifələrinə təyin etdiyinə görə bir neçə dəfə onu tərifləmişdir.[157] Çernovol həmçinin, 14–16 sentyabr 1994-cü ildə Odessaya səfər etmiş, burada Odessa Milli Politexnik Universitetində Ukrayna Xalq Hərəkatının gələcəyi ilə bağlı konfrans keçirmişdir. Odessa Milli Politexnik Universitetində baş tutan çıxışında Çornovol demokratik normaların gücləndirilməsini və iqtisadi islahatlar vasitəsilə orta sinfin yaradılmasını müdafiə etmişdir. Eyni zamanda, o, yaranmaqda olan oliqarxiyanı tənqid etməyə davam etmişdir.[158]
1997-ci ildə Çornovol Moroz ilə münaqişəsini kəskinləşdirmiş, onun çıxışlarını "primitiv populizm" kimi qınamış və Ukraynada siyasi qütbləşmənin artmasına görə onu günahlandırmışdır.[159] Çornovol həmçinin, Ukraynanın digər Mərkəzi və Şərqi Avropa dövlətləri ilə inteqrasiyasını getdikcə daha çox təbliğ etdi, "Baltikyanı–Qara Dəniz İttifaqı"nın yaradılmasını, Qara dənizin demilitarizasiyasını və beləliklə, 1997-ci ilə qədər Rusiyaya verilmiş Qara Dəniz Donanmasının ləğv edilməsini, həmçinin Ukraynanın NATO-ya üzvlüyünü tələb etmişdir. Belaruslu dissident Zenon Poznyak ilə birlikdə Çornovol Baltikyanı–Qara Dəniz İttifaqı ideyasını ölümünə qədər fəal şəkildə təbliğ etmişdir. ABŞ Dövlət katibi Madlen Olbrayt, keçmiş Birləşmiş Krallıq Baş naziri Marqaret Tetçer və Çexiya Prezidenti Vaçlav Havel kimi Qərb tərəfdaşları Çornovol ilə dəfələrlə görüşmüşdür və o, xüsusən də Ukraynanın əsasən keçmiş kommunist rəhbərliyi ilə müqayisədə Qərb liderləri tərəfindən getdikcə daha etibarlı həmsöhbət kimi qəbul edilmişdir.[160]
Bir neçə digər siyasətçi ilə birlikdə Çornovol 1997-ci ildə Çeçen İçkeriya Respublikasının prezidenti Aslan Masxadovun andiçmə mərasimində iştirak etmişdir. Ukrayna Xalq Hərəkatı həmin ilin oktyabrında rəsmi olaraq Kuçmanın hakimiyyətinə müxalifətdə olduğunu elan etmişdir.[161]
Çornovol 1998-ci il Ukrayna parlament seçkilərində yenidən Ukrayna Xalq Hərəkatına rəhbərlik etmiş, bu dəfə partiyanın proporsional təmsilçilik siyahısında birinci namizəd kimi iştirak etmişdir.[162] Seçki zamanı Ukrayna Xalq Hərəkatı federalizm mövqeyini dəyişmiş, Çornovol Ukraynanın federal respublika olması çağırışlarını "klan federalizmi" kimi xarakterizə etmişdir.[163] Çornovola partiya siyahısının aparıcı namizədləri kimi Vladimir Çernyak, xarici işlər naziri Gennadi Udovenko, Draç və ətraf mühit naziri Yuri Kostenko, həmçinin Krım tatar fəalı Mustafa Cəmilov qoşulmuşdur. Ukrayna Xalq Hərəkatı seçkidə heç bir digər partiya ilə koalisiya qurmamışdır, baxmayaraq ki, onun namizədləri arasında "Prosvita" və Ukrayna Qadınlar İttifaqı kimi qeyri-hökumət təşkilatlarının üzvləri var idi.[161] Partiya ümumiyyətlə solçulara qarşı kampaniya aparmışdır. Çornovol bütün Milli-Demokrat partiyaları sola və sağçı Ukrayna Milliyyətçiləri Konqresinə qarşı koalisiya qurmağa çağırmış, həmçinin Kuçma tərəfdarı Xalq Demokrat Partiyası və Ukrayna Sosial-Demokrat Partiyası (birləşmiş) ilə böyük koalisiya təklif etmişdir.[164] Heç bir partiya Çornovolun koalisiya təkliflərini qəbul etməmişdir.[165]
Ali Radada ikinci ən böyük partiya olmaqladına baxmayaraq, nəticə Ukrayna Xalq Hərəkatı üçün müsbət olmuşdu, çünki 1994-cü illə müqayisədə partiya yerlərini iki dəfə artırmışdır.[166] Buna baxmayaraq, ümumilikdə sağçılar üçün seçki məyusedici idi, çünki yalnız Ukrayna Xalq Hərəkatı 4% partiya siyahısı təmsilçiliyi həddini keçmişdir və sağçılar ümumilikdə ənənəvi 20–25% nəticəsindən aşağı performans göstərmişdilər.[167] Ukrayna Xalq Hərəkatı seçkidən sonra nəticələrin qanunsuz olduğunu iddia edərək onlara etiraz etmək niyyətində olduğunu bildirmişdir. Ukrayna Kommunist Partiyası yenidən Ali Radada ən böyük partiya olmuş, solçu partiyalar isə çoxluq təşkil etmişdir. Çornovol qeyd etmişdir ki, nəticələr sağçılar üçün əvvəlki seçkilərdəki qədər pis deyildi,[168] lakin kampaniya onu yormuşdu və o, daimi yorğunluq imici qazanmışdı.[165] O dövrdə o, "Ças-Time" qəzeti və siyasət arasında öhdəliklərini balanslaşdırmaq səbəbindən gündə beş saatdan çox yatmırdı. Onun ənənəvi dəstək bazası olan və Ukrayna boyunca baş verən özəlləşdirməyə qarşı dayanan Lvov vilayətində Ukrayna Xalq Hərəkatı hökuməti Aqrar Partiyasının hökuməti ilə əvəz olunmuşdu. Bu hökumət altında rüşvət, pul yuyulması və iş münaqişələrindən qaynaqlanan zorakılıqla bağlı siyasi qalmaqallar tez-tez baş vermişdir.[169]
Ukrayna Xalq Hərəkatının 12–13 dekabr 1998-ci ildə keçirilən IX qurultayında Çornovol 1999-cu il prezident seçkiləri üçün partiyanın strategiyasını elan etmişdir. "İrəli, şərqə" adlanan bu strategiya ukrayn dilinin rus dili ilə birgə rəsmi dil statusuna qarşı müxalifətini saxlamış, Şərqi və Cənubi Ukrayna əhalisinə daha çox diqqət yetirməyi tələb edirdi.[170]
Həmin qurultayda Çornovol 1999-cu il seçkilərində ikinci dəfə prezidentliyə namizəd olmaq niyyətini bildirmişdir.[a] Ukrayna Xalq Hərəkatı prezidentliyə namizədliyə irəli sürülən əsas namizədlər Çornovol və Udovenko idi. Yekun qərarın daha sonra qəbul ediləcəyi gözlənilirdi.[171] Mərkəz-sağ İslahatlar və Nizam Partiyasının lideri Viktor Pinzenikin dediyinə görə, o və Çornovol Ukrayna Milli Bankının rəhbəri Viktor Yuşşenkonu 1999-cu il prezidentliyinə namizədliyini irəli sürməyə razı salmağa çalışmışdılar.[173]
Bu dövrdə Ukrayna Xalq Hərəkatı daxilində Çornovolu köhnəlmiş fiqur hesab edən üzvlərlə onu dəstəkləyənlər arasında parçalanma getdikcə daha aydın görünürdü. Partiya daxilində Çornovola müxaliflər onu həddindən artıq avtoritar, partiya qaydalarına hörmət etməyən[174] və Kuçmaya çox yaxın hesab edirdilər,[175] Çornovolun tərəfdarları isə ona müxalifləri Kuçmaya çox yaxın olmaqda[175] və maddi maraqlar tərəfindən dəstəklənməkdə ittiham edirdilər.[176] Ukraynalı tarixçi Pavel Hay-Nijnik bildirmişdir ki, Çornovol 1999-cu ilin yanvarında prezidentliyə namizədliyini geri çəkmiş[171] və "Jamestown Foundation"a görə Udovenkonu dəstəkləmişdi,[177] lakin Çornovolun oğlu Taras bunu təkzib edərək atasının ölümünə qədər prezidentlik kampaniyasını davam etdirdiyini söyləmişdi.[172][b]
Parçalanma 1999-cu ilin fevralında kulminasiya nöqtəsinə çatmışdır. Kostenko Ukrayna Xalq Hərəkatının bir qrup üzvünə başçılıq edərək 17[174] və ya 19[182] fevralda keçirilən parlament iclasında Çornovolun lider kimi vəzifədən kənarlaşdırıldığını elan etmiş və 27 fevralda tərəfdarlarının toplantısında özünü partiya lideri elan etmişdir.[174] Çornovol 22 fevralda keçirdiyi mətbuat konfransında onlara 1991-ci ildə SSRİ-də çevriliş cəhdinə rəhbərlik edən Dövlət Fövqəladə Vəziyyət Komitəsi ilə müqayisə etmiş və onları Ukrayna hökumətindən ayda 40,000 dollar, Ukrayna Xalq Hərəkatı ofisindən 4,000 qrivna və Ukrayna Xalq Hərəkatından seçilmiş Xalq Deputatı Oleq İşçenkodan bir milyon dollar rüşvət almaqda ittiham etmişdir. "Kyiv Post"un müavin redaktoru Yaroslav Koşiv 25 fevralda dərc olunan rəy məqaləsində yazmışdır ki, Kostenkodan sonra Çornovola sadiq qalan yalnız 17 deputat qalmışdı.[182]
Ukrayna Xalq Hərəkatına məxsus çoxsaylı qəzetlər bu münaqişədə bölünmüşdür. Onlardan 11-i Çornovolu, beşi isə Kostenkonu dəstəkləmişdi. "Dzerkalo Tıyniya" qəzeti müstəqil mövqe tutmuşdur, lakin ümumiyyətlə parçalanmaya görə Çornovolu, Kuçmanı və prezidentliyə namizəd Yevgeni Marçuku günahlandırmışdır.[181] Çornovol və tərəfdarları parçalanmadan sonra Kostenkoun qrupuna qarşı sərt münasibət bəsləyirdilər. Leonid Tanyuk demişdir ki, "Bunlar hazırda "Mersedes" almaq və yay evləri tikməklə daha çox maraqlanan insanlardır", Çornovol isə Kostenkonun cəhdini "partiyanın özəlləşdirilməsi" adlandırmış və parçalanmanı Kuçma və hökumətin təşkil etdiyini iddia etmişdir.[176]
2012-ci ildə Çornovolun ölümü ilə bağlı məhkəmə prosesində Udovenko ifadə vermişdir ki, 1999-cu ilin fevralında Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidmətində (FTX) işləyən ukraynalı vətəndaş Vyaçeslav Babenko onunla əlaqə saxlamışdı. Udovenkonun dediyinə görə, Babenko onu Çornovolun həyatına Rusiya kəşfiyyat xidmətlərinin iştirakı ilə sui-qəsd cəhdi olacağı barədə xəbərdar etmişdi. Çornovol Babenkonun xəbərdarlığını qorxutma cəhdi kimi rədd etmişdi. Çornovolun ölümü ilə bağlı araşdırma aparan Daxili İşlər Nazirliyinin əməkdaşı Nikolay Stepanenko Babenkonun Çornovolun gündəlik rejimi və səyahət planları haqqında əhəmiyyətli məlumatlara malik olduğunu qeyd etmişdir.[183]
Çornovol 24 fevralda Ukrayna Xalq Hərəkatının parlament fraksiyasını "Ukrayna Xalq Hərəkatı – 1" adlandırmışdır. 28 fevralda Kostenkoun tərəfdarları özlərinin Ukrayna Xalq Hərəkatının X qurultayı adlandırdıqları toplantı təşkil etmişdilər, burada Çornovolun rəsmi olaraq liderlikdən kənarlaşdırıldığını və partiyanın müxalifət dövrünün "bərabər tərəfdaşlıq" ilə əvəzlənəcəyini elan etmişdilər. Çornovolun tərəfdarlarının qurultayı, Çornovol tərəfindən IX Qurultayın "ikinci mərhələsi" adlandırılan toplantı 7 martda keçirilmiş və burada Ukrayna Xalq Hərəkatı Assambleyasının 520 nümayəndəsi iştirak etmişdir. Bu, partiya nizamnaməsinə görə tələb olunan üçdə iki çoxluqdan artıq idi.[184]
24 mart 1999-cu ildə Çornovil Kirovohrad (indiki Kropivnitski) şəhərində özü və ya Udovenko üçün təşviqat kampaniya tədbirində[c] iştirak edirdi.[178] Kirovoqradda olarkən verdiyi müsahibədə o, Ukraynanın maliyyə və mütəşəkkil cinayət klanlarının Ukrayna Xalq Hərəkatını məhv etmək və maliyyə kapitalının daha da yığılmasını təmin etmək məqsədilə hədəf aldığını bildirdimişdir. O həmçinin, Kuçmanın yalnız rəqiblərini öldürməklə və ya bir-birinə qarşı qoymaqla qalib gələ biləcəyini iddia etmişdir. Çernovolun son telefon danışıqlarının detalları mübahisəlidir. Bacısı Valentina onun ad gününü təbrik etdiyini və Ukrayna Xalq Hərəkatının parçalanmasının "artıq keçmişdə qaldığını" söylədiyini bildirmişdi,[186] Kostenko isə Çornovolun fikrini dəyişdiyini və Udovenko əvəzinə onu dəstəkləmək istədiyini ifadə etdiyini iddia etmişdi.[187]
25 mart 1999-cu il gecə yarısına yaxın[10] Çornovol köməkçisi Yevgeni Pavlov və Ukrayna Xalq Hərəkatının mətbuat katibi Dmitri Ponomarçuk ilə birlikdə Kirovoqraddan Kiyevə qayıdırdı. Borispoldan beş kilometr aralıda, saatda 140 kilometr (87 mil/saat) sürətlə hərəkət edən zaman[180] Çornovolun "Toyota Corolla" markalı avtomobili magistralın döngəsində dayanan taxıl daşıyan "Kamaz" markalı yük maşını ilə toqquşmuşdu. Çornovol və Pavlov dərhal həlak olmuşdular, Ponomarçuk isə ağır yaralı vəziyyətdə xəstəxanaya yerləşdirilmişdir.[185]
Çornovolun dəfn mərasimi 29 martda 1917-ci ildə Ukrayna Xalq Respublikasının elan olunduğu yerdə, Kiyevdə yerləşən Şəhər Müəllimlər Evində keçirilmişdir.[178] İştirakçılar ardınca kortej Müqəddəs Vladimir kafedralına doğru hərəkət etmiş[10] və o, Baykovo qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.[188] "The Guardian" xəbər vermişdir ki, "on minlərlə ukraynalı" iştirak etmişdi.[150] "Milisiya" bu rəqəmin 10,000 nəfər olduğunu iddia etmiş, "The Ukrainian Weekly" isə təxminən 50,000 nəfərin "Kiyevin indiyə qədər gördüyü ən böyük dəfn mərasimi" hesab edilən mərasimdə iştirak etdiyini yazmışdır. Onun üçün dövlət tərəfindən şərəf qvardiyası və hərbi orkestr ayrılmışdı. Ukraynanın siyasi elitası, o cümlədən uzun müddət rəqabətdə olduğu Kravçuk, Kuçma, baş nazir Valeri Pustovoytenko, Ali Radanın sədri Aleksandr Tkaçenko, bir neçə keçmiş dissident və Kommunist Partiyası (Petro Simonenko rəhbərliyi ilə) və Ukrayna Proqressiv Sosialist Partiyası (Nataliya Vitrenko rəhbərliyi ilə) istisna olmaqla, demək olar ki, bütün siyasi partiyaların liderləri, mərasimdə iştirak etmişdilər.[189]
Çornovolun ölümündə Ukrayna hökumətinin iştirakına dair şübhələr demək olar ki, dərhal ortaya çıxmışdır.[190] Bu şübhələr Çornovilin mübahisəli xarakteri və yaxınlaşan prezident seçkiləri ilə alovlanmışdır. Ukrayna Daxili İşlər naziri Yuri Kravçenko Çornovolun ölümünün olduğu axşam televiziya çıxışında bildirmişdir ki, Çornovolun ölümü ilə bağlı araşdırmada sui-qəsd versiyası nəzərdən keçirilməyəcək. Dəfnindən əvvəl Leonid Tanyuk və Xristian Demokrat Partiyasının deputatı Vitali Juravski Çornovolun qətlə yetirildiyini iddia etmkşdilər, jurnalist Sergey Naboka isə onun ölüm şəraitinin sovet liderlərinin siyasi rəqiblərinin digər şübhəli ölümlərinə bənzədiyini qeyd etmişdir.[191] Yük maşınının sürücüsü əvvəlcə ehtiyatsızlıqda ittiham olunmuşdu, lakin bir ay ərzində amnistiya edilmiş[190] və yük maşınındakı bir sərnişin qeyri-müəyyən şəraitdə vəfat etmişdir.[11] Adrian Karatnitski Kuçmanın 1999-cu il kampaniyasından anonim bir üzvə istinadən qeyd etmişdir ki, Kuçmanın digər qeyri-kommunist rəqibləri ona qarşı koalisiya qura bilməmişdilər və nəticədə o qalib gəlmişdir.[192] Ukraynalı politoloq Taras Kuzyo da Çornovolun ölümündən sonra Kuçma və Yevgeni Marçuku prezidentlik üçün yeganə ciddi qeyri-solçu namizədlər kimi təsvir etmişdir.[193]
Çornovolun ölümünü araşdırmaq üçün ilk cəhd 1999-cu ilin aprelində Ali Radanın komissiyası ilə başlamışdır.[194] 2004–2005-ci illərdə baş tutmuş Narıncı inqilabdan sonra Kuçmanın varisi Viktor Yuşşenko 23 avqust 2006-cı ildə Çornovolun heykəlinin açılış mərasimində onun ölüm şəraitinin araşdırılmasının yenidən başlanacağını elan etmişdir.[195] 6 sentyabr 2006-cı ildə Daxili İşlər naziri Yuri Lutsenko Çornovolun qətlə yetirildiyini və bunu sübut edən dəlillərin Ukrayna Baş prokurorluğuna təhvil verildiyini bəyan etmişdir.[196] Baş prokuror Aleksandr Medvedko Lutsenkonun işlə bağlı açıqlamalarını "ehsasla desək, qeyri-peşəkar" kimi tənqid etmiş, məlumatın saxtakarlıqda məhkum edilmiş və İnterpol tərəfindən axtarışa verilmiş bir şəxsdən gəldiyini iddia etmişdir.[197] O vaxtdan bəri Çornovolun ölümü ilə bağlı araşdırmalar dəfələrlə bağlanmış və yenidən açılmışdır, lakin onun sui-qəsd qurbanı olub-olmaması və ya sadəcə avtomobil qəzası ilə bağlı qəti nəticəyə gəlinməmişdir. Borispol Rayon Məhkəməsi 2014-cü ilin yanvarında sui-qəsd planının olmadığını elan edərək işi bağlamışdır, lakin 2015-ci ilin mart ayına qədər bu məsələ yenidən Baş Prokurorluğun araşdırması altına alınmışdır.[10]
"The Guardian" qəzetinin jurnalisti Piter Marusenko Çornovolun dəfn mərasimi haqqında yazanda iddia etmişdir ki, onun Ukrayna tarixinə verdiyi töhfə sadəcə ölümündən sonra bir çox ukraynalı tərəfindən tanınmışdır.[150] 2017-ci ildə nəşr olunan "Yaxın xaric" kitabında professor Zbiqnev Voynovski Çornovolu XX əsrin əvvəl və ortalarında fəaliyyət göstərmiş milliyyətçi lider Stepan Banderadan fərqli olaraq "daha əhatəli Ukrayna baxış bucağı, qəti şəkildə avropayameylli, qanunun aliliyinə və parlament demokratiyasına sadiqliyi ilə birləşmiş" şəxsiyyət kimi təsvir etmişdir. O, 2013–2014-cü illərdə Avromeydan etirazları zamanı Çornovolun böyük bir afişasının olduğunu qeyd etmişdir.[198] Voynovski Çornovolun "islahatçı vətənpərvərlik" ideologiyasını, yəni Ukraynanın Mərkəzi Avropa ilə islahatları izləməsini və tarixi əlaqələri saxlamasını müdafiə etməsini Avromeydan və Narıncı inqilabdan sonra Ukrayna cəmiyyətində yayılmış kimi müəyyənləşdirir. Çornovol iki dəfə bütün zamanların ən populyar ukraynalıları arasında ilk onluğa daxil olmuşdur.[199] 2008-ci il "Veliki Ukraintsı" sorğusunda o, Ukraynanın yeddinci ən populyar şəxsiyyəti seçilmiş, sorğuda iştirak edənlərin 2,63%-i onu bütün zamanların ən böyük ukraynalısı kimi adlandırmışdır.[200] 2022-ci il "People's Top" sorğusunda o, doqquzuncu ən populyar ukraynalı olmuş, əvvəlki sorğular onun dəstəyinin 2012-ci ildə 3,5%-dən 2022-ci ildə 8,7%-ə yüksəldiyini göstərmişdir.[201]
2003-cü ildə Ukrayna Milli Bankı Çornovola həsr olunmuş 2 qrivna nominal dəyərində xatirə sikkəsi buraxmışdır. 25 mart 2009-cu ildə Borispolda yerləşən xatirə nişanı yaxınlığında başqa bir dəfn mərasimi keçirilmiş və pərəstişkarları, o cümlədən ovaxtkı Kiyev meri Leonid Çernovetski Çornovolun ölümünün 10-cu ildönümünü qeyd etmək üçün Kiyevdə yerləşən abidəsinə çiçəklər qoymuşdur.[202] 2009-cu ildə Çornovola həsr olunmuş Ukrayna poçt markası buraxılmışdır.[203]
- ↑ "Müasir Ukrayna Ensiklopediyası"nda iddia edilmişdir ki, Çernovol seçkilərdə iştirak etməkdən imtina etmiş, lakin bu imtina Qay-Nijnik və Çernovolun oğlu Taras tərəfindən qəbul edilməmişdir.[171][172]
- ↑ Ukrayna diasporunun ingilisdilli "The Ukrainian Weekly" qəzeti 1999-cu ilin aprelində Çornovola həsr olunmuş xatirə nömrəsində yazmışdır ki, o, ölümündən əvvəl Udovenkonu dəstəkləmiş və onun üçün kampaniya aparmışdır.[178] Milli Demokratiya İnstitut da 1999-cu ilin oktyabrında qeyd etmişdi ki, Çornovol Udovenkoya dəstək vermişdi və bu, Ukrayna Xalq Hərəkatında parçalanmaya səbəb olmuşdu.[179] Ukrayna Müstəqil İnformasiya Agentliyi 2021-ci ildə dərc etdiyi məqalədə Çornovolu 1999-cu il seçkilərində Kuçmanın “əsas rəqibi” kimi təsvir etmişdi,[180] akademik Stanislav Yevseyev isə 2022-ci ildə dərc olunmuş jurnal məqaləsində Çornovolu Kuçmaya “rəqabət aparan namizəd” adlandırmışdı.[181]
- ↑ İnsan haqları fəalı və Çornovolun şəxsi dostu Adrian Karatnitskiyə görə, Çornovil həmin gün namizədliyini elan etmişdi,[185] lakin “Ukrayna Ensiklopediyası” onun namizədliyini dörd gün əvvəl elan etdiyini bildirmişdir.[10]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 https://www.theguardian.com/news/1999/apr/16/guardianobituaries.
- ↑ 1 2 3 4 Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- ↑ LIGA.net 2009
- ↑ Stepaniuk, 2023
- ↑ Gazeta.ua 2017 (1)
- ↑ 1 2 Chornovil, autobiography
- ↑ 1 2 3 Ivanova, 2024
- ↑ 1 2 Kulchytskyi, 2019. səh. 50
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Harasymiw, Koshelivets və Senkus, 2015
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Istorychna Pravda 2017
- ↑ Ostrovskyi 2018 (1). səh. 106
- ↑ Seko, 2020. səh. 135
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Shvydkyi, 2013
- ↑ 1 2 Ostrovskyi 2018 (1). səh. 107
- ↑ Seko, 2020. səh. 123–125
- ↑ Seko, 2020. səh. 128–129
- ↑ Asadcheva, 2024
- ↑ Ostrovskyi 2018 (2). səh. 119
- ↑ Bociurkiw, 1970. səh. 343
- ↑ Matiash, 2017. səh. 11
- ↑ 1 2 Melnykova-Kurhanova, 2019. səh. 79
- ↑ 1 2 Matiash, 2017. səh. 29
- ↑ 1 2 3 Matiash, 2017. səh. 14
- ↑ Paska, 2018. səh. 135
- ↑ Fedunyshyn, 2018. səh. 199
- ↑ Shanovska, 2019. səh. 144–145
- ↑ Dubyk, Zaitsev, 2019
- ↑ Matiash, 2017. səh. 8
- ↑ Fedunyshyn, 2018. səh. 200
- ↑ Seko, 2021. səh. 95–96
- ↑ 1 2 Derevinskyi, 2015. səh. 21–22
- ↑ Zaitsev, 2006
- ↑ Tereshchuk, 2022
- ↑ Hrytsiv, 2017
- ↑ 1 2 Seko, 2020. səh. 134
- ↑ Derevinskyi, 2017
- ↑ 1 2 Bazhan, 2018. səh. 35
- ↑ 1 2 Amnesty International 1977
- ↑ The New York Times 1973
- ↑ Paska, 2018. səh. 141
- ↑ Chornovil, 1976. səh. 58
- ↑ Kheifets, 2018
- ↑ Fedunyshyn, 2021. səh. 119–120
- ↑ Chornovil, 1976. səh. 57
- ↑ Fedunyshyn, 2021. səh. 120
- ↑ Chornovil, 1975
- ↑ Fedunyshyn, 2018. səh. 201–202
- ↑ Commission on Security and Cooperation in Europe 2019
- ↑ Marynovych, 2021. səh. 90
- ↑ 1 2 Marynovych, 2021. səh. 102
- ↑ Paska, 2018. səh. 141–142
- ↑ 1 2 3 Zakharov, 2005
- ↑ Paska, 2018. səh. 142
- ↑ Fedunyshyn, 2018. səh. 202
- ↑ 1 2 Matiash, 2017. səh. 13
- ↑ 1 2 Ostrovskyi 2018 (1). səh. 110–111
- ↑ 1 2 Kryzhanovska, 2022
- ↑ 1 2 3 A Chronicle of Current Events 1983
- ↑ 1 2 Blake, 1980
- ↑ Marynovych, 2021. səh. 115
- ↑ Chornovil, 2007. səh. 673
- ↑ Fedunyshyn, 2018. səh. 202–203
- ↑ Kuzio, 2010
- ↑ Poberezhets, 2013. səh. 115
- ↑ Kipiani, 2002
- ↑ Kipiani, 2011
- ↑ Bila, 2020
- ↑ Danylenko, 2019. səh. 26
- ↑ Kharkiv Human Rights Protection Group 2006
- ↑ Danylenko, 2019. səh. 26-27
- ↑ Bilyk, 2019. səh. 14–15
- ↑ Danylenko, 2019. səh. 27-28
- ↑ Chornovil, 81–82
- ↑ Krupnyk, 2019. səh. 45
- ↑ Pipash, 2020. səh. 104–105
- ↑ Krupnyk, 2019. səh. 45-46
- ↑ Kobuta, 2020. səh. 36–37
- ↑ Krupnyk, 2019. səh. 46
- ↑ Krupnyk, 2019. səh. 46-47
- ↑ Krupnyk, 2019. səh. 47
- ↑ Seko, 2019. səh. 124
- ↑ Adamovych, 2020. səh. 8
- ↑ Chornovil, 2009. səh. 476–477
- ↑ Lykhobova, Kuzina, 2009. səh. 155–156
- ↑ Safire, 1989
- ↑ Marples, 1991. səh. 176
- ↑ 1 2 Walkowitz, 1991
- ↑ Radio Liberty 2014
- ↑ 1 2 Radio Free Europe/Radio Liberty 2021
- ↑ Chornovil, 2009. səh. 580–583
- ↑ Derevinskyi, 2023. səh. 335
- ↑ Adamovych, 2020. səh. 9
- ↑ Popovych, 2023
- ↑ Kahui, 2019
- ↑ Senkus, 2007
- ↑ Kozhanov, Shypotilova, 2021. səh. 34–35
- ↑ Poberezhets, 2011. səh. 288
- ↑ 1 2 3 Adamovych, 2018. səh. 3
- ↑ 1 2 3 4 Fedunyshyn, 2019. səh. 137
- ↑ Kozhanov, 2020. səh. 44
- ↑ Kulchytskyi, 2019. səh. 51–52
- ↑ 1st Verkhovna Rada
- ↑ Seko, 2018. səh. 174
- ↑ 1 2 Kobuta, 2020. səh. 37–38
- ↑ Gazeta.ua 2018
- ↑ Kobuta, 2020. səh. 38–39
- ↑ 1 2 Kobuta, 2020. səh. 37
- ↑ Kulchytskyi, 2019. səh. 52
- ↑ Riabinin, 2021. səh. 90
- ↑ Kobuta, 2020. səh. 39
- ↑ Yurash, 2021. səh. 134–135
- ↑ Kulchytskyi, 2019. səh. 57–59
- ↑ Kulchytskyi, 2019. səh. 59–61
- ↑ Kulchytskyi, 2019. səh. 61–63
- ↑ Pipash, 2021. səh. 82
- ↑ Lazorkin, 2020. səh. 74
- ↑ 1 2 Adamovych, 2018. səh. 4
- ↑ Fedyk, 2019. səh. 137
- ↑ Law on Ukrainian SSR presidential elections 1991
- ↑ Bohatchuk, 2020. səh. 225
- ↑ Zolotariova 2021 (1)
- ↑ Potichnyj, 1991. səh. 135
- ↑ Potichnyj, 1991. səh. 137–138
- ↑ 1 2 3 Dahlburg, 1991
- ↑ Derevinskyi, 2016. səh. 34
- ↑ Kulchynskyi, 2023
- ↑ Potichnyj, 1991. səh. 136
- ↑ Potichnyj, 1991. səh. 129
- ↑ Potichnyj, 1991. səh. 134–135
- ↑ Urban, 1992. səh. 40
- ↑ Potichnyj, 1991. səh. 138
- ↑ Malynovskyi, 2019. səh. 72
- ↑ 1 2 Kulchytskyi, 2020
- ↑ Haran, Sydorchuk, 2010
- ↑ 1 2 Derevinskyi, 2018. səh. 50
- ↑ Finnin, 2022. səh. 147–148
- ↑ Schmemann, 1992. səh. 10
- ↑ Schmemann, 1992. səh. 19
- ↑ Crowley, 1995. səh. 54–55
- ↑ 1 2 Derevinskyi, 2018. səh. 51
- ↑ Blank, 1994. səh. 10, 15
- ↑ Zolotariova 2021 (2)
- ↑ Stoliarova, Chernova, 2021
- ↑ 1 2 3 Zdorovylo, 2025
- ↑ Lytvyn, 2009
- ↑ 2nd Verkhovna Rada
- ↑ Erlanger, 1994
- ↑ Kuzio, 1996. səh. 120–121
- ↑ 1 2 3 Marusenko, 1999
- ↑ Derevinskyi, 2021. səh. 20–21
- ↑ 1 2 Lukanov, 2023
- ↑ Fedunyshyn, 2019. səh. 138
- ↑ Pustovhar, 2024
- ↑ Gazeta.ua 2017 (2)
- ↑ galinfo 2020
- ↑ Bondarenko, 2002
- ↑ Honcharuk, 2018. səh. 45
- ↑ Suspilne 1997
- ↑ Bila, 2021
- ↑ 1 2 Gawdiak, 2003. səh. 7
- ↑ 3rd Verkhovna Rada
- ↑ Semkiv, 2014
- ↑ Ukraina Moloda 2011
- ↑ 1 2 Smiian, 2017
- ↑ Bilyk, 2018. səh. 39
- ↑ Birch, Wilson, 1999. səh. 280
- ↑ Gawdiak, 2003. səh. 5
- ↑ Kushnir, 2011
- ↑ Adamovych, 2018. səh. 24
- ↑ 1 2 3 Hai-Nyzhnyk, 2012
- ↑ 1 2 Khalupa, 2004
- ↑ Espreso TV 2018
- ↑ 1 2 3 Woronowycz 1999 (1). səh. 1
- ↑ 1 2 Ovsiienko, 2022. səh. 146
- ↑ 1 2 Woronowycz 1999 (1). səh. 3
- ↑ Jamestown Foundation 1999
- ↑ 1 2 3 Woronowycz 1999 (2). səh. 1
- ↑ National Democratic Institute 1999
- ↑ 1 2 Yasynskyi, 2021
- ↑ 1 2 Ovsiienko, 2022. səh. 145
- ↑ 1 2 Koshiw, 1999
- ↑ Ukrainska Pravda 2012
- ↑ Ovsiienko, 2022. səh. 147–148
- ↑ 1 2 Karatnycky, 2024. səh. 45
- ↑ Fedunyshyn, 2019. səh. 138–139
- ↑ Perevozna, 2007
- ↑ Woronowycz 1999 (2). səh. 4
- ↑ Woronowycz 1999 (2). səh. 1, 4
- ↑ 1 2 archives.gov.ua
- ↑ Woronowycz 1999 (3). səh. 5
- ↑ Karatnycky, 2024. səh. 46–47
- ↑ Kuzio, 2007. səh. 34
- ↑ BBC News 1999
- ↑ BBC News Ukrainian 2006
- ↑ Radio Ukraine 2006
- ↑ Yakhno, 2006
- ↑ Wojnowski, 2017. səh. 207–208
- ↑ Wojnowski, 2017. səh. 212
- ↑ Inter 2008
- ↑ People's Top 2022
- ↑ Events by themes: Anniversary of Viacheslav Chornovil death Arxivləşdirilib 20 sentyabr 2016 at the Wayback Machine, UNIAN-photo services (25 March 2009)
- ↑ Ukraine issues stamp devoted to politician, rights advocate Vyacheslav Chornovil Arxivləşdirilib may 24, 2011, at the Wayback Machine, Ukrinform (27 December 2008)
- "Чорновіл В'ячеслав" [Chornovil, Viacheslav]. LIGA.net (ukrayna). 6 November 2011. İstifadə tarixi: 14 May 2024.
- Stepaniuk, Mariia. "Любив подорожі та тонко тролив радянську систему: яким був В'ячеслав Чорновіл" [He loved trolleys and subtly trolled the Soviet system: what was Viacheslav Chornovil like?]. Fakty.ua (ukrayna). 18 August 2023. 14 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2024.
- "8 фактів про життя В'ячеслава Чорновола" [8 facts about the life of Viacheslav Chornovil]. Gazeta.ua (ukrayna). 24 December 2017. İstifadə tarixi: 14 May 2024.
- Chornovil, Viacheslav. "Вячеслав Чорновіл: Автобіографія". Rukh Press (ukrayna). 2 January 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2024.
- Ivanova, Kateryna. "25 років з дня загибелі В'ячеслава Чорновола. Шлях політика та обставини загибелі" [25 years since the day of Viacheslav Chornovil's death: the politician's path and circumstances of his death]. Glavcom (ukrayna). 25 March 2024. 14 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2024.
- Kulchytskyi, Stanislav. Діяльність Вячеслава Чорновола під час суверенізації радянської України (1990) [Viacheslav Chornovil's activities during the sovereigntisation of Soviet Ukraine (1990)] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 50–63.
- Harasymiw, Bohdan; Koshelivets, Ivan; Senkus, Roman. "Chornovil, Viacheslav". Encyclopedia of Ukraine. 2015. 10 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2024.
- "Чорновил Вячеслав Максимович" [Chornovil, Viacheslav Maksymovych]. LB.ua (rus). 15 May 2015. 22 March 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2024.
- "В'ячеслав Чорновіл. 'Неугомонный' у боротьбі за Україну" [Viacheslav Chornovil: Restless in the fight for Ukraine]. Istorychna Pravda (ukrayna). 24 August 2017. 18 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 May 2024.
- Ostrovskyi, Valerii. Вячеслав Чорновіл і Зіновій Красівський: переплетіння доль і звершень [Viacheslav Chornovil and Zinovii Krasivskyi: intertwined fates and achievements] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорновілські читання. Візія майбутнього України: Матеріали III і IV наукових конференцій, присвячених 80-й річниці з дня народження Вячеслава Чорновола [Chornovil Readings: a Vision of Ukraine's Future: materials of the third and fourth scientific conferences celebrating the 80th birth anniversary of Viacheslav Chornovil] (ukrayna). Kyiv, Ternopil: Beskydy. 2018. 105–117.
- Seko, Yaroslav. Шевченкіана Вячеслава Чорновола [The Shevchenkiana of Viacheslav Chornovil] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VI Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 6th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 14 March 2020. 123–136.
- Shvydkyi, Vasyl. Smolii, V. A. (redaktor). "ЧОРНОВІЛ В'ячеслав Максимович" [CHORNOVIL, Viacheslav Maksymovych]. Encyclopedia of History of Ukraine. Kyiv: Institute of History of Ukraine. 2013. 18 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 May 2024.
- Asadcheva, Tetiana. "Чверть століття без В'ячеслава Чорновола: яким був його життєвий шлях" [A quarter-century without Viacheslav Chornovil: what was his life path like?]. Evening Kyiv (ukrayna). 25 March 2024. 18 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 May 2024.
- Ostrovskyi, Valerii. Трактування історії України в епістолярній спадщині Вячеслава Чорновола [Interpretations of the history of Ukraine in the epistolary heritage of Vyacheslav Chornovil] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорновілські читання. Візія майбутнього України: Матеріали III і IV наукових конференцій, присвячених 80-й річниці з дня народження Вячеслава Чорновола [Chornovil Readings: a Vision of Ukraine's Future: materials of the third and fourth scientific conferences celebrating the 80th birth anniversary of Viacheslav Chornovil] (ukrayna). Kyiv, Ternopil: Beskydy. 2018. 118–127.
- Kuzio, Taras. "Russophile agenda rising once again". Kyiv Post. 12 August 2010. 15 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 July 2024.
- Bociurkiw, Bohdan R. "The Chornovil Papers. by Vyacheslav Chornovil and Frederick C. Barghoorn: Dear Comrade: Pavel Litvinov and the Voices of Soviet Citizens in Dissent". Slavic Review. 29 (2). June 1970: 343–344. doi:10.2307/2493419. JSTOR 2493419.
- Matiash, V. I. "Я вірую в свій народ!": До 80-річчя від дня народження В.М. Чорновола ["I Believe in my People!": to the 80th birth anniversary of Viacheslav Chornovil] (ukrayna). Poltava: Oles Honchar Poltava Regional Children's Library. 2017. 41.
- Melnykova-Kurhanova, Olena. Правозахисна публіцистика та діяльність Вячеслава Чорновола [The human rights writing and activity of Vyacheslav Chornovil] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 78–83.
- Paska, Bohdan. Взаємини Вячеслава Чорноволо та Валентина Мороза: від співпраці до конфронтації [Relations between Vyacheslav Chornovil and Valentin Moroz: from cooperation to confrontation] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорновілські читання. Візія майбутнього України: Матеріали III і IV наукових конференцій, присвячених 80-й річниці з дня народження Вячеслава Чорновола [Chornovil Readings: a Vision of Ukraine's Future: materials of the third and fourth scientific conferences celebrating the 80th birth anniversary of Viacheslav Chornovil] (ukrayna). Kyiv, Ternopil: Beskydy. 2018. 132–144.
- Fedunyshyn, Liubomyra. Правозахисна діяльність В. Чорновола у 1960–1970-х рр. [Human rights activities of V. Chornovil in the 1960s and 1970s] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорновілські читання. Візія майбутнього України: Матеріали III і IV наукових конференцій, присвячених 80-й річниці з дня народження Вячеслава Чорновола [Chornovil Readings: a Vision of Ukraine's Future: materials of the third and fourth scientific conferences celebrating the 80th birth anniversary of Viacheslav Chornovil] (ukrayna). Kyiv, Ternopil: Beskydy. 2018. 197–203.
- Shanovska, Olena. Еволюція світоглядних позицій В. Чорновола: від комуністичної прихильності до категоричного неприйняття радянської ідеології [Evolution of the position of V. Chornovil's worldview: from communist participation to categorical rejection of Soviet ideology] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 143–146.
- Dubyk, M. H.; Zaitsev, Yurii. "УКРАЇНСЬКИЙ ВІСНИК" [The Ukrainian Herald]. Encyclopedia of History of Ukraine (ukrayna). 2019. 18 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 May 2024.
- Seko, Yaroslav. Драгоманівський контекст ідеї федералізму Вячеслава Чорновола [The Drahomanov context of Viacheslav Chornovil's ideas of federalism] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VII Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 7th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 27 March 2021. 93–103.
- Derevinskyi, Vasyl. "Ukrainian Human Rights Organization (1971–1972)" (PDF). European Journal of Social and Human Sciences. 5 (1). 2015: 19–23. eISSN 1339-875X. ISSN 1339-6773.
- Zaitsev, Yu. D. Dziuba, I. M.; Zhukovskyi, A. I.; Zhelezniak, M. H. (redaktorlar ). "Громадський комітет захисту Ніни Строкатої". Encyclopedia of Modern Ukraine. 2006. 19 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2024.
- Tereshchuk, Halyna. "Вертеп 1972 року та операція КДБ: 50 років тому почалися масові арешти української інтелігенції" [Vertep 1972 and the KGB operation: mass arrests of Ukrainian intelligentsia began 50 years ago]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ukrayna). 12 January 2022. 19 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2024.
- Hrytsiv, Mariia. "Арештована коляда, або Погром 12 січня 1972-го" [The Arrested Koliada, or the 12 January 1972 pogrom]. Istorychna Pravda (ukrayna). 12 January 2017. 15 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2024.
- Derevinskyi, Vasyl. "Кримінальна справа «Українського вісника»" [The criminal case of The Ukrainian Herald]. The Ukrainian Week (ukrayna). 5 March 2017. 26 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 May 2024.
- Bazhan, Oleh. Вячеслав Чорновіл як об'єкт секретної справи КДБ «Блок» [Viacheslav Chornovil as an object of the KGB's secret 'Bloc' case] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорновілські читання. Візія майбутнього України: Матеріали III і IV наукових конференцій, присвячених 80-й річниці з дня народження Вячеслава Чорновола [Chornovil Readings: a Vision of Ukraine's Future: materials of the third and fourth scientific conferences celebrating the 80th birth anniversary of Viacheslav Chornovil] (ukrayna). Kyiv, Ternopil: Beskydy. 2018. 31–36.
- "Journalists and writers in prison" (PDF). Amnesty International. İstifadə tarixi: 19 May 2024.
- "12-Year Sentence Reported For Ukrainian Dissident". The New York Times. 29 March 1973. 19 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2024.
- Chornovil, Viacheslav. "My trial". Index on Censorship. 5 (1). March 1976: 57–69. doi:10.1080/03064227608532501.
- Kheifets, Mikhail. "В'ячеслав Чорновіл – зеківський генерал. Фрагмент книги "Українські силуети"" [Viacheslav Chornovil – General of the Zeks: Fragments from the book 'Ukrainian Silhouettes']. Istorychna Pravda (ukrayna). 9 December 2018. 2 June 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 June 2024.
- Fedunyshyn, Liubomyra. Емоційно-психологічний світ Вячеслава Чорновола [Viacheslav Chornovil's emotional and psychological world] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VII Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 7th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 27 March 2021. 117–121.
- "The Helsinki Process: An Overview" (PDF). Commission on Security and Cooperation in Europe. June 2019. 15 August 2021 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 June 2024.
- Chornovil, Viacheslav. "V. Chornovil's letter to President Ford" (PDF). The Ukrainian Weekly. 8 November 1975. 2. 14 May 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2 June 2024.
- Marynovych, Myroslav. Younger, Katherine (redaktor). The Universe behind Barbed Wire: Memoirs of a Ukrainian Soviet Dissident. Hayuk, Zoya tərəfindən tərcümə olunub. Rochester: University of Rochester Press. 2021. 453. ISBN 978-1-78744-832-2. Şablon:Project MUSE.
- Zakharov, Borys. "ЧОРНОВІЛ ВЯЧЕСЛАВ МАКСИМОВИЧ" [CHORNOVIL VIACHESLAV MAKSYMOVYCH]. Kharkiv Human Rights Protection Group (ukrayna). 20 April 2005. 2 June 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 June 2024.
- Kryzhanovska, Iryna. "Неймовірна особистість української історії – В'ячеслав Чорновіл" [An incredible person of Ukrainian history – Viacheslav Chornovil]. Dnipropetrovsk Oblast Universal Scientific Library (ukrayna). January 2022. 2 June 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 June 2024.
- A Chronicle of Current Events: No. 63 (PDF). London: Amnesty International Publications. 1983. 163–164. ISBN 0-86210-059-3.
- Blake, Patricia. "SOVIET UNION: Killing the Spirit of Helsinki". Time. 1 December 1980. 2 June 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 June 2024.
- Chornovil, Viacheslav. Chornovil, Valentyna (redaktor). Вячеслав Чорновіл. Твори в десяти томах. Том 5. публіцистика, документи, матеріали «Справи №196» (1970–1984) [Viacheslav Chornovil: Works in Ten Books. Book 5: Publications, Documents, and Materials of "Case No. 196" (1970–1984)] (ukrayna). Kyiv: Smoloskyp. 2007. səh. 911. ISBN 978-966-7332-87-7.
- Poberezhets, Anna. "Участь В. Чорновола та Народного Руху України в державотворчих процесах 90-х рр. XX ст" [Participation of V. Chornovil and the People's Movement of Ukraine in state-building processes in the 1990s]. Scientific Notes of Ternopil Volodymyr Hnatiuk National Pedagogical University: History Series (ukrayna). 1 (1). 2013: 114–118.
- Kipiani, Vakhtang. ""Український вісник" з підпілля. П'ятнадцять років тому В'ячеслав Чорновіл відкрив еру незалежного друку" [The Ukrainian Herald from the underground: Fifteen years ago, Viacheslav Chornovil opened his independent print shop]. Istorychna Pravda (ukrayna). 21 August 2002. İstifadə tarixi: 10 July 2024.
- Kipiani, Vakhtang. "Тарас Чорновіл: "Планка моїм батьком була поставлена настільки високо, що це зашкодило"" [Taras Chornovil: "My father set the bar so high that it hurt him"]. Istorychna Pravda (ukrayna). 8 November 2011. 26 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 July 2024.
- Bila, Andriana. "Документальне кінодослідження. Чи можна між Чорноволом і Україною поставити знак дорівнює?" [Documentary film study: Can one place an equal sign between Chornovil and Ukraine?]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ukrayna). 24 December 2020. 11 July 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 July 2024.
- Danylenko, Viktor. Політичний нагляд за діяльністю В. Чорновола в роки «перебудови» (друга половина 1980-х рр.) [Political supervision of V. Chornovil's activities in the Perestroika years (second half of the 1980s)] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 25–30.
- "Українська ініціативна група за звільнення в'язнів сумління" [Ukrainian Initiative Group for Liberation of Prisoners of Conscience]. Kharkiv Human Rights Protection Group (ukrayna). 3 November 2006. İstifadə tarixi: 10 July 2024.
- Bilyk, Yaroslav. Мовна політика в діяльності лідерів НРУ [Language politics in the activities of the leaders of the NRU] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 14–18.
- Chornovil, Viacheslav. Лист-відповідь В. Чорновола «Ось же вона, охоронна журналістика!» Любомирі Петрівні та Миколі Яковичу (авторам статті «Під маскою борців за гласність» / Вільна Україна, 20.12.1987 р.) [V. Chornovil's letter response "Here it is, secure journalism!" to Lyubomira Petrivna and Mykola Yakovych (authors of the article "Under the Mask of Fighters for Glasnost" / Free Ukraine, 20.12.1987)] // Smoliy, Valeriy (redaktor). Шлях до незалежності: суспільні настрої в Україні кін. 80-х рр. ХХ ст. Документи і матеріали. До 20-ї річниці незалежності України [Path to Independence: Public attitudes in late 1980s Ukraine: Documents and Materials: to the 20th anniversary of Ukrainian independence] (ukrayna). Kyiv: Institute of History of Ukraine. 2011. 81–83. ISBN 978-966-02-5425-1.
- Krupnyk, Liuba. Роль Вячеслава Чорновола в ході Української національго-демократичної революції кінця 1980-х – 1991 років [Viacheslav Chornovil's role during the Ukrainian National-Democratic revolution of the late 1980s–1991] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 43–49.
- Pipash, Volodymyr. Як зруйнувати тоталітарну імперію (із українського «досвіду») [How to destroy an empire (from Ukrainian "experience")] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VI Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 6th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 14 March 2020. 101–108.
- Kobuta, Stepan. Майбутній державно-політичний устрій та система владних відносин в Україні у бачення В.Чорновола у 1988–1991 роках [The future state-political organisation and system of governing relations in Ukraine in the vision of V. Chornovil, 1988–1991] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VI Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 6th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 14 March 2020. 36–40.
- Seko, Yaroslav. Концепція антикомунісичної революції Вячеслава Чорновола [The Conception of Viacheslav Chornovil's Anticommunist Revolution] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 124–131.
- Adamovych, Serhii. Ставлення Народного Руху України до національних меншин напередодні здобуття державної незалежності [Attitude of the People's Movement of Ukraine towards national minorities on the eve of the attainment of state independence] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VI Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 6th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 14 March 2020. 8–12.
- Lykhobova, Zoia; Kuzina, Kseniia. "Липневі страйки 1989 року в шахтарських містах Донбасу" [The July strikes of 1989 in the mining cities of the Donbas]. Ukraine in the 20th Century: Culture, Ideology, Politics (ukrayna). 15 (1). April 2009: 155–170. 30 August 2024 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 August 2024 – Scientific Electronic Library of Periodical Publications of the National Academy of Sciences of Ukraine vasitəsilə.
- Safire, William. "A Cake of Soap". The Washington Post. 20 July 1989. 19 December 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 August 2024.
- Marples, David R. Ukraine under Perestroika: Ecology, Economics and the Workers' Revolt. University of Alberta Press. 1991. 243. doi:10.1007/978-1-349-10880-0. ISBN 9780888642295.
- Walkowitz, Daniel J. "Interviews with the Strike Leaders". Seventeen Moments in Soviet History. September 2015. 18 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 August 2024.
- "Із архіву Радіо Свобода (1989 рік): заява Чорновола щодо страйку шахтарів" [From the Archives of Radio Liberty (1989): Chornovil's statement on the miners' strikes]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ukrayna). 24 June 2014. 30 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 August 2024.
- ""Досить годувати Москву". Історик Каретніков про те, як Донецьк зустрічав незалежність України" ["Enough to feed Moscow": Historian Karetnikov on how Donetsk greeted Ukraine's independence]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ukrayna). 24 August 2021. 18 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 August 2024.
- Chornovil, Viacheslav. Chornovil, Valentyna (redaktor). Вячеслав Чорновіл. Твори в десяти томах. Том 6. Документи та матеріали (листопад 1985 – квітень 1990) [Viacheslav Chornovil: Works in Ten Books. Book 6: Documents and Materials (November 1985–April 1990)] (ukrayna). Kyiv: Smoloskyp. 2009. 1051. ISBN 978-966-2164-07-7.
- Derevinskyi, Vasyl. "В'ячеслав Чорновіл і питання суверенітету: від ідеї до декларації про державний суверенітет України" [Viacheslav Chornovil and the issue of sovereignty: from the idea to the declaration of state sovereignty of Ukraine]. History Pages (ukrayna) (56). 2023: 328–340. doi:10.20535/2307-5244.56.2023.288789.
- Popovych, Marianna. ""Стояв на варті українських інтересів": історик Роман Грицьків про В'ячеслава Чорновола" ["He stood on guard for Ukrainian interests": historian Roman Hrytskiv on Viacheslav Chornovil]. Suspilne Lviv (ukrayna). 24 December 2023. 30 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 August 2024.
- Kahui, Petro. "1989 рік. Україна руйнує СРСР: Установчий з'їзд Руху у 20 фотографіях" [1989: Ukraine destroys the USSR: the founding congress of Rukh in 20 photographs]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ukrayna). 8 September 2019. 7 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 August 2024.
- Senkus, Roman. "Shcherbytsky, Volodymyr". Encyclopedia of Ukraine. 2007. 18 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 August 2024.
- Kozhanov, Andrii; Shypotilova, Olena. Неформальна преса як форма діяльності українських націонал-демократичних сил на завершальному етапі «перебудови» [Informal press as a form of activity of Ukrainian National-Democratic forces at the final stage of perestroika] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VII Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 7th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 27 March 2021. 32–35.
- Poberezhets, Hanna. "В. М. Чорновіл: життя, діяльність та творчість" [V. M. Chornovil: Life, work and art]. Scientific Journal of Mykolaiv National University (ukrayna). 3 (31). 2011: 285–290 – Mykolaiv National Academy of Sciences vasitəsilə.
- Adamovych, Serhii. "Вячеслав Чорновіл – інтелектуал, політик, творець новітньої Української державності" [Viacheslav Chornovil: an intellectual, a politician and the creator of modern Ukrainian statehood]. Beskedy (ukrayna). 2018: 5. ISBN 978-966-457-176-7. 15 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 February 2025 – Precarpathian National University Repository vasitəsilə.
- Seko, Yaroslav. Вячеслав Чорновіл і криза дисидентства у період перебудови [Viacheslav Chornovil and the crisis of dissent in the perestroika period] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорновілські читання. Візія майбутнього України: Матеріали III і IV наукових конференцій, присвячених 80-й річниці з дня народження Вячеслава Чорновола [Chornovil Readings: a Vision of Ukraine's Future: materials of the third and fourth scientific conferences celebrating the 80th birth anniversary of Viacheslav Chornovil] (ukrayna). Kyiv, Ternopil: Beskydy. 2018. 174–184.
- Kozhanov, Andrii. Нонконформізм і протестні настрої на Одещині (1960–1980 рр.) [Non-conformism and protest moods in Odeshchyna (1960–1980)] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VI Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 6th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 14 March 2020. 41–45.
- Fedunyshyn, Liubomyra. Вячеслав Чорновіл і Народний Рух України [Viacheslav Chornovil and the People's Movement of Ukraine] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 137–142.
- "Чорновіл Вячеслав Максимович" [Chornovil, Viacheslav Maksymovych]. Verkhovna Rada (ukrayna). 23 January 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 February 2025.
- "Перший Ленін впав 1990 року: як скидали ідола комунізму" [The first Lenin fell in 1990: how communism's idol was toppled]. Gazeta.ua (ukrayna). 8 December 2018. 15 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 February 2025.
- Riabinin, Yevhen. Ідеї В.Чорновола стосовно державно-територіального устрою України [V. Chornovil's ideas regarding the state and territorial structure of Ukraine] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VII Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 7th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 27 March 2021. 89–92.
- Yurash, Andrii. Релігійні та етнонаціональні політики в сучасній Україні: плюралізм чи хаос? [Religious and ethno-national politics in modern Ukraine: pluralism or chaos?] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VII Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 7th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 27 March 2021. 134–140.
- Pipash, Volodymyr. Націонал-комунізм та національно орієнтовані комуністи в Україні (60-ті – 80-ті рр. ХХ ст.) [National communism and the national orientation of communists in Ukraine (1960s–1980s)] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VII Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 7th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 27 March 2021. 79–140.
- Lazorkin, Vitalii. Вячеслав Чорновіл. Деякі сторінки з історії творення збройних сил України [Viacheslav Chornovil: Some pages on the history of the Armed Forces of Ukraine's establishment] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VI Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 6th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 14 March 2020. 63–76.
- Fedyk, Lidiia. Особливості «вирішення національного питання» в УРСР крізь призму поглядів В. Чорновола [Idiosyncracies of the "solution to the national question" in the Ukrainian SSR through the prism of V. Chornovil's views] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 132–136.
- "Закон Української Радянської Соціалістичної Республіки про вибори Президента Української РСР" [Law of the Ukrainian Soviet Socialist Republic on Ukrainian SSR presidential elections]. Verkhovna Rada (ukrayna). 5 July 1991. İstifadə tarixi: 8 February 2025.
- Bohatchuk, S. S. "В. Чорновіл. "Великий лідер великої нації"" [V. Chornovil: "The great leader of a great nation"]. Scientific Journal Virtus (ukrayna). 43. April 2020: 223–226.
- Zolotariova, Yana. "Історія виборів: перші вибори Президента України" [History of elections: Ukraine's first presidential elections]. yanlış ISO kodu: "опора (громадська організація)" (ukrayna). 30 March 2021. 5 October 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 February 2025.
- Potichnyj, Peter J. "The Referendum and Presidential Elections in Ukraine". Canadian Slavonic Papers. Taylor & Francis. 33 (2). June 1991: 123–138. doi:10.1080/00085006.1991.11091956. JSTOR 40869291.
- Dahlburg, John-Thor. "After Life as Dissident, Running for President of Ukraine Is Easy". The Los Angeles Times. 21 November 1991. 14 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 February 2025.
- Derevinskyi, Vasyl. "Зовнішньополітичні пріоритети В. Чорновола" [Foreign policy priorities of V. Chornovil]. Historical and Political Studies. 1 (5). 2016: 32–37 – Academia.edu vasitəsilə.
- Kulchynskyi, Mykola. "Агітаційна кампанія В'ячеслава Чорновола на Полтавщині 1991 року" [Viacheslav Chornovil's agitation campaign in Poltavshchyna, 1991]. Istorychna Pravda (ukrayna). 25 August 2023. 13 January 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 February 2025.
- Urban, George. "The Awakening". The National Interest (27). Spring 1992: 39–47. JSTOR 42896806.
- Malynovskyi, Valentyn. Вплив ІІІ Всеукраїнських Зборів НРУ на подальший розвиток організації [Influence of the Third All-Ukrainian Assembly of the NRU on further development of the organisation] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали V Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 5th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 15 March 2019. 71–77.
- Kulchytskyi, S. V. Dziuba, I. M.; Zhukovskyi, A. I.; Zhelezniak, M. H. (redaktorlar ). "Народний рух України" [People's Movement of Ukraine]. Encyclopedia of Modern Ukraine (ukrayna). Kyiv: National Academy of Sciences of Ukraine, Shevchenko Scientific Society. 2020. 29 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 February 2025.
- Haran, Oleksii; Sydorchuk, Oleksii. "Народний рух України" [People's Movement of Ukraine]. Encyclopedia of History of Ukraine. Kyiv: Institute of History of Ukraine. 2010. 14 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 February 2025.
- Finnin, Rory. Blood of Others: Stalin's Crimean atrocity and the poetics of solidarity. Toronto: University of Toronto Press. 2022. 334. ISBN 978-1-4875-3700-5. JSTOR 10.3138/j.ctv2p7j53j. LCCN 2024391355.
- Derevinskyi, Vasyl. Вячеслав Чорновіл та кримське питання [Viacheslav Chornovil and the Crimean question] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорновілські читання. Візія майбутнього України: Матеріали III і IV наукових конференцій, присвячених 80-й річниці з дня народження Вячеслава Чорновола [Chornovil Readings: a Vision of Ukraine's Future: materials of the third and fourth scientific conferences celebrating the 80th birth anniversary of Viacheslav Chornovil] (ukrayna). Kyiv, Ternopil: Beskydy. 2018. 47–55.
- Schmemann, Serge. "Ukraine faces tough economic realities". Duke Chronicle. 88 (49). The New York Times, Associated Press. 6 November 1992. 10, 19. İstifadə tarixi: 21 February 2025.
- Crowley, Stephen. "Between Class and Nation: Worker Politics in the New Ukraine". Communist and Post-Communist Studies. University of California Press. 28 (1). March 1995: 43–69. doi:10.1016/0967-067x(95)00005-f. JSTOR 45301918.
- Blank, Stephen J. "Proliferation and Nonproliferation in Ukraine: Implications for European and U.S. Security". Strategic Studies Institute. United States Army War College. 1 July 1994: 36. JSTOR resrep11595.
- Zolotariova, Yana. "Історія виборів: перші вибори Президента України" [History of elections: Ukraine's first presidential elections]. Opora (ukrayna). 9 April 2021. 15 February 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 February 2025.
- Stoliarova, Tetiana; Chernova, Oleksandra. "«Чуєш гуркіт касок?». Шахтарські протести" ["Do you hear the helmets clatter?": The miners' strikes]. 90.in.ua (ukrayna). Ukrainska Pravda. 2021. İstifadə tarixi: 27 February 2025.
- Zdorovylo, Taras. "Безслідно зник: 31 рік тому в Києві викрали голову секретаріату НРУ Михайла Бойчишина" [Disappearance without a trace: 31 years ago, chair of the NRU secretariat Mykhailo Boichyshyn was kidnapped in Kyiv]. Ukraina Moloda (ukrayna). 16 January 2025. İstifadə tarixi: 27 February 2025.
- Lytvyn, Yulia. "Driven by the will to live". The Day. 8 September 2009. 27 February 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 February 2025.
- "Чорновіл Вячеслав Максимович" [Chornovil, Viacheslav Maksymovych]. Verkhovna Rada (ukrayna). 21 August 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 December 2014.
- Erlanger, Steven. "Economic Protest Seen in Ukrainian Election". The New York Times. 29 March 1994. 10 July 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 February 2025.
- Kuzio, Taras. "Kravchuk to Kuchma: The Ukrainian presidential elections of 1994". The Journal of Communist Studies and Transition Politics. 12 (2). June 1996: 117–144. doi:10.1080/13523279608415306.
- Derevinskyi, Vasyl. Вячеслав Чорновіл: П'ятиріччя незалежності та неукраїнська Україна [Viacheslav Chornovil: Five Years of Independence and a Non-Ukrainian Ukraine] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорноволівські читання: Матеріали VII Всеукраїнської наукової конференції [Chornovil Readings: materials of the 7th all-Ukrainian scientific conference] (ukrayna). Kyiv: Beskydy. 27 March 2021. 17–23.
- Lukanov, Yurii. "Як ухвалювалася Конституція України?" [How was the Constitution of Ukraine adopted?]. Istorychna Pravda (ukrayna). 29 June 2023. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Pustovhar, Oleh. "Патрони вулиць Полтавської громади: Джохар Дудаєв" [The patrons of Poltava hromada's streets: Dzhokhar Dudayev]. Poltavshchyna (ukrayna). 3 March 2024. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- "Люди захищали В'ячеслава Чорновола від міліції після мітингів" [People defended Viacheslav Chornovil from police after rallies]. Gazeta.ua (ukrayna). 24 December 2017. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- ""Чорний вівторок": поховання Патріарха УПЦ КП Володимира закінчилося кривавим побиттям людей" [Black Tuesday: Funeral of UOC–KP Patriarch Volodymyr ends in violent beating of people]. galinfo (ukrayna). 18 July 2020. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Bondarenko, Kost. "Десятиліття під знаком Кучми" [A decade under Kuchma]. Ukrainska Pravda (ukrayna). 14 October 2002. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Honcharuk, Hryhorii. Вячеслав Чорновіл в Одесі [Viacheslav Chornovil in Odesa] // Derevinskyi, Vasyl (redaktor). Чорновілські читання. Візія майбутнього України: Матеріали III і IV наукових конференцій, присвячених 80-й річниці з дня народження Вячеслава Чорновола [Chornovil Readings: a Vision of Ukraine's Future: materials of the third and fourth scientific conferences celebrating the 80th birth anniversary of Viacheslav Chornovil] (ukrayna). Kyiv, Ternopil: Beskydy. 2018. 45–46.
- "В'ячеслав Чорновіл критикує Олександра Мороза" [Viacheslav Chornovil criticises Oleksandr Moroz]. Suspilne (ukrayna). 1997. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Bila, Andriana. "30 років Незалежності України: від відновлення державності до втілення ідей Чорновола" [30 years of Ukraine's Independence: from the restoration of statehood to the implementation of Chornovil's ideas]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ukrayna). 22 August 2021. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- "1997. Політ Каденюка і «проліт» Лазаренка" [1997: Polit-Kadeniuk and Lazarenko's flight]. Ukraina Moloda (ukrayna). 26 July 2011. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Gawdiak, Natalie. "The 1998 Ukrainian Parliamentary Election" (PDF). The Law Library of Congress. Library of Congress. April 2003: 10.
- "People's Deputy of Ukraine of the III convocation". Verkhovna Rada (ukrayna). 4 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 December 2014.
- Semkiv, Volodymyr. "Чорновіл. Ідея федералізму та її трансформації" [Chornovil: the idea of federalism and its transformation]. Zbruč (ukrayna). 24 December 2014. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Smiian, Nadiia. "Він відіграв доленосну роль у нашій історії" [He played a fateful role in our history]. Holos Ukrayiny (ukrayna). 23 December 2017. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Birch, Sarah; Wilson, Andrew. "The Ukrainian parliamentary elections of 1998". Electoral Studies. 18. 1999: 276–282 – Academia.edu vasitəsilə.
- Kushnir, Bohdan. "Ми сильні тому, що маємо Схід і Захід" [We are strong because we have East and West]. Holos Ukrayiny (ukrayna). 5 July 2011. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Hai-Nyzhnyk, Pavlo. Народний Рух України [People's Movement of Ukraine] // Українська багатопартійність: політичні партії, виборчі блоки, лідери (кінець 1980-х – початок 2012 рр.). Енциклопедичний довідник [Ukrainian Multi-Partisanship: Political Parties, Electoral Blocs, Leaders (Late 1980s–Early 2012): an Encyclopedic Overview] (ukrayna). Kyiv: I. F. Kuras Institute of Political and Ethnonational Studies, National Academy of Sciences of Ukraine. 2012. 274–280.
- Khalupa, Iryna. "В'ячеслав Чорновіл як символ політичного лідера: до п'ятої річниці загибелі" [Viacheslav Chornovil as the symbol of a political leader: the fifth anniversary of his death]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ukrayna). 24 March 2004. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- "Чорновіл просив Ющенка піти в президенти ще в 1999 році, - Пинзеник" ["Chornovil asked Yushchenko to run for president in 1999" - Pynzenyk]. Espreso TV (ukrayna). 31 March 2018. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Woronowycz, Roman. "Chornovil reaffirmed as leader at special Rukh congress". The Ukrainian Weekly. LXVII (11). 14 March 1999. 1, 3.
- Ovsiienko, Stanislav. "«Розкол» Народного Руху України в 1999 році: ретроспективний аналіз" [The "split" of the People's Movement of Ukraine in 1999: a retrospective analysis]. Dialog: Mediastudios (ukrayna) (28). 2022: 143–159. doi:10.18524/2308-3255.2022.28.268495 – Odesa University Electronic Archive Repository vasitəsilə.
- "Udovenko and Kostenko: Rukh contenders". Jamestown Foundation. 17 September 1999. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Woronowycz, Roman. "Ukraine mourns Chornovil" (PDF). The Ukrainian Weekly. LXVII (14). 4 April 1999. 1, 4.
- "The October 31, 1999 presidential election in Ukraine". National Democratic Institute. 29 October 1999. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Yasynskyi, Stanislav. ""30 кроків" Незалежності. 1999-й – бензинова криза, смерть Чорновола, друге президентство Кучми та друга чеченська війна" ["30 steps" of independence: 1999 – gas crisis, the death of Chornovil, Kuchma's second presidency and the Second Chechen War]. Ukrainian Independent Information Agency (ukrayna). 28 March 2021. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Koshiw, Jaroslaw. "Chornovil is the cause of Rukh's split". Kyiv Post. 25 February 1999. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- "Удовенко: Чорновіл за місяць до смерті знав про підготовку замаху" [Udovenko: Chornovil was informed of assassination attempt a month before death]. Ukrainska Pravda (ukrayna). 3 May 2012. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Karatnycky, Adrian. Battleground Ukraine: From Independence to the War with Russia. New Haven and London: Yale University Press. 2024. 346. ISBN 978-0-300-26946-8. LCCN 2023949848.
- Perevozna, Oksana. "Перед смертю у В"ячеслава Чорновола був гарний настрій" [Before death, Viacheslav Chornovil was in a good mood]. Gazeta.ua (ukrayna). 24 December 2007. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- Marusenko, Peter. "Vyacheslav Chornovil obituary". The Guardian. 15 April 1999. İstifadə tarixi: 10 November 2019.
- "V. Chornovil: Fatal Car Accident, Ugly Story". Orange Revolution: Democracy Emerging in Ukraine. 3 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Woronowycz, Roman. "Rumors of conspiracy inflamed by lack of criminal investigation into fatal collision" (PDF). The Ukrainian Weekly. LXVII (14). 4 April 1999. səh. 5.
- Kuzio, Taras. "Oligarchs, Tapes and Oranges: 'Kuchmagate' to the Orange Revolution". Journal of Communist Studies and Transition Politics. 23 (1). 2007: 30–56. doi:10.1080/13523270701194839. eISSN 1743-9116. ISSN 1352-3279 – Taylor & Francis Online vasitəsilə.
- "Ukraine probes politician's death". BBC News. 9 April 1999. İstifadə tarixi: 27 April 2025.
- "Ющенко відкрив пам'ятник Чорноволу і відновив слідство" [Yushchenko opens monument to Chornovil and resumes investigation]. BBC News Ukrainian (ukrayna). 23 August 2006. İstifadə tarixi: 27 April 2025.
- "Vyacheslav Chornovil was murdered, rather than killed in road accident". Radio Ukraine. 7 September 2006. 28 September 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Yakhno, Alena. "Медведько ответил Луценко и Гриценко" [Medvedko responds to Lutsenko and Hrystenko]. The Day (rus). 9 September 2006. 22 May 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Wojnowski, Zbigniew. The Near Abroad: Socialist Eastern Europe and Soviet Patriotism in Ukraine, 1956–1985. Toronto, Buffalo, London: University of Toronto Press. 2017. 317. doi:10.3138/9781442631069. ISBN 9781442631069.
- "Yaroslav the Wise - the Greatest Ukrainian of all times". Inter. 19 May 2008. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- "People's TOP: the most outstanding Ukrainians of all times (October 8–9, 2022)". Rating Sociological Group. 14 October 2022. İstifadə tarixi: 23 April 2025.
- "Vyacheslav Chornovil biography". People's Movement of Ukraine (Rukh) website (ukrayna). Archived from the original on 2006-09-07.
- Ukrainian Weekly newspaper biography
- Vyacheslav Chornovil's Death
- Pictures of the Monument
- Obituary, The Times
- "He who awake the Stone state" (DVD) in the library of the Kyiv-Mohyla Academy Arxivləşdirilib 1 mart 2012 at the Wayback Machine