Benjamin Li Uorf (24 aprel 1897[1][2][…], Vintrop[d], Massaçusets – 26 iyul 1941[3][1][…], Hartford) — Amerikalı dilçi. Yanğının qarşısının alınması mühəndisi olan Uorf ən çox Sapir–Uorf hipotezini irəli sürməsi ilə tanınır.[4] O, fərqli dillərin quruluşlarının bu dillərdə danışan insanların dünyanı necə qavradığına və konseptuallaşdırdığına təsir etdiyinə inanırdı. Uorf bu fikrin – özünün və müəllimi Edvard Sapirin adı ilə adlandırılmış bu ideyanın Albert Eynşteynin fiziki nisbilik prinsipinə bənzər nəticələri olduğunu düşünürdü.[5] Lakin bu konsepsiya əslində XIX əsr fəlsəfəsindən və Vilhelm fon Humboldt, Vilhelm Vundt kimi mütəfəkkirlərdən qaynaqlanırdı.[6] [7]
| Benjamin Li Uorf | |
|---|---|
| ing. Benjamin Lee Whorf | |
| Doğum tarixi | 24 aprel 1897[1][2][…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 26 iyul 1941[3][1][…] (44 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | xərçəng xəstəliyi |
| Təhsili | |
| Fəaliyyəti | antropoloq, dilçi, filosof |
Uorf əvvəlcə kimya mühəndisliyi üzrə təhsil almışdı, lakin daha sonra dilçiliyə – xüsusilə Bibliya İvritinə və yerli Mezoamerikan dillərinə maraq göstərməyə başlamışdı. Onun Nahuatl dili üzrə apardığı yenilikçi tədqiqatlar ona tanınma qazandırdı və bu dili Meksikada daha dərindən öyrənmək üçün qrant aldı. Qayıtdıqdan sonra Nahuatl haqqında təsirli elmi məqalələr təqdim etdi. Daha sonra o, Yale Universitetində Edvard Sapir ilə birlikdə dilçilik üzrə təhsil aldı, eyni zamanda yanğının qarşısının alınması mühəndisi kimi çalışırdı.
Uorf Yale Universitetində təhsil aldığı müddətdə Hopi dilini təsvir etmək üzərində işləyib və bu dilin zaman anlayışı ilə bağlı diqqətəlayiq iddialar irəli sürüb. O, həmçinin Uto-astek dilləri üzrə tədqiqatlar aparıb və təsirli məqalələr nəşr etdirib. 1938-ci ildə o, Sapirin yerinə mühazirəçi kimi çıxış edərək Amerika hind dilləri üzrə seminar aparıb. Uorfun töhfələri yalnız dilin nisbiliyi ilə məhdudlaşmırdı. O, Hopi dili üzrə qrammatik eskiz yazıb, Nahuatl dialektlərini araşdırıb, Maya heroqlif yazısının deşifrə olunması ilə bağlı təkliflər irəli sürüb və Uto-astek dil ailəsinin rekonstruksiyasına töhfə verib.
1941-ci ildə Uorf xərçəng xəstəliyindən vaxtsız vəfat etdikdən sonra onun həmkarları əlyazmalarını tərtib edib, dil, mədəniyyət və idrakla bağlı ideyalarını təşviq ediblər. Lakin 1960-cı illərdə onun fikirləri populyarlığını itirdi, çünki tənqidçilər bu ideyaların yoxlanılması mümkün olmayan və zəif formalaşdırılmış olduğunu iddia edirdilər. Son onilliklərdə isə Uorfun yaradıcılığına maraq yenidən artdı, alimlər onun nəzəriyyələrini yenidən qiymətləndirərək daha dərindən təhlil etməyə başladılar. Dilin nisbiliyi sahəsi psixodilçilik və dil antropologiyasında hələ də aktiv tədqiqat sahəsi olaraq qalır, burada nisbiliklə universallıq, eləcə də rasiodilçilik araşdırmalarında davam edən mübahisələr müşahidə olunur. Uorfun dilçiliyə töhfələri məsələn, allofon və kripto-tip anlayışları geniş şəkildə qəbul olunmuşdur.
Benjamin Atvud Li Uorf, Harri Çörç Uorf və Sarah Edna Li Uorfun oğlu olaraq 24 aprel 1897-ci ildə Massaçusets ştatının Vintrop şəhərində anadan olub. Onun atası rəssam, intellektual və dizayner idi – əvvəlcə kommersiya rəssamı kimi çalışmış, daha sonra dramaturq kimi fəaliyyət göstərmişdir. Uorfun iki kiçik qardaşı Con və Riçard sonradan hər ikisi tanınmış sənətçi olmuşdur. Con beynəlxalq şöhrət qazanmış rəssam və illüstrator olmuş, Riçard isə "Yankee Doodle Dandy" kimi filmlərdə aktyor kimi çıxış etmiş və daha sonra "The Beverly Hillbillies" kimi televiziya şoularında Emmi mükafatına namizəd rejissor olmuşdur.[8]
Uorf bu üç qardaş arasında intellektual kimi seçilirdi və gənc yaşlarından atasının fotoqrafiya avadanlığı ilə kimyəvi təcrübələr aparmağa başlamışdı. O, həmçinin botanika, astrologiya və Orta Amerika tarixqabağı dövrünə böyük maraq göstərən həvəsli bir oxucu idi. Uilliam H. Preskotun Meksikanın Fəthi əsərini bir neçə dəfə oxumuşdu. 17 yaşında isə fikirlərini və yuxularını qeyd etdiyi geniş bir gündəlik tutmağa başlamışdı.[9]
1918-ci ildə Uorf Massaçusets Texnologiya İnstitutunu kimya mühəndisliyi ixtisası üzrə bitirdi. Onun akademik göstəriciləri orta səviyyədə idi. 1920-ci ildə o, Selia İnez Pekham ilə evləndi. Onların üç övladı oldu: Raymond Ben, Robert Pekham və Seliya Li.
Təxminən həmin dövrdə o, Hartford Yanğın Sığortası Şirkətində yanğının qarşısının alınması mühəndisi (inspektor) kimi işləməyə başladı. O, bu işdə xüsusilə bacarıqlı idi və işəgötürənləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilirdi. Onun işi, yoxlama məqsədilə İngiltərə üzrə istehsal müəssisələrinə səfərlər etməsini tələb edirdi. Bir rəvayətə görə, Uorf bir kimya zavoduna gəlmiş, lakin müəssisənin direktoru tərəfindən içəri buraxılmamışdı, çünki istehsal prosesi kommersiya sirri hesab olunurdu. Zavodun nə istehsal etdiyini öyrəndikdən sonra Uorf bir kağıza kimyəvi tərkib formulunu yazıb direktora təqdim edərək demişdi: “Fikrimcə, siz bunu edirsiniz.” Təəccüblənmiş direktor ondan sirli proseduru necə bildiyini soruşanda Uorf sadəcə demişdi: “Bunu başqa cür etmək mümkün deyil.”[10]
Uorf Fire Insurance şirkətinə yeni müştərilər cəlb etməyə kömək etmişdi. Onlar onun detallı yoxlamalarına və tövsiyələrinə üstünlük verirdilər. Onun işindən daha bir məşhur rəvayət isə Uorfun dilin insanın adi davranışlarına təsir etdiyini göstərmək üçün istifadə etdiyi nümunələrdən biridir.[11] Uorf bir iş yerini təsvir edərək bildirmişdi ki, orada dolu benzin çəlləkləri bir otaqda, “boş” çəlləklər isə başqa bir otaqda saxlanılırdı. O qeyd edirdi ki, bu “boş” çəlləklər əslində alovlana bilən buxarlarla dolu olduğuna görə dolu çəlləklərdən daha təhlükəli idi. Amma işçilər onları daha az diqqətlə idarə edir, hətta “boş” çəlləklərin olduğu otaqda siqaret çəkirdilər, halbuki dolu çəlləklərin olduğu otaqda bunu etmirdilər. Uorf hesab edirdi ki, bu davranış onların buxarla dolu çəlləkləri “boş” və bu səbəbdən “zərərsiz” adlandırmaq vərdişindən irəli gəlirdi və bu, riskləri anlamalarına mane olurdu.
Uorf ömrü boyu mənəviyyatlı bir insan olmuşdur, lakin onun hansı dinə sitayiş etdiyi mübahisə mövzusu olmuşdur. Gənc yaşlarında o, “Niyə təkamül nəzəriyyəsindən imtina etmişəm” adlı bir əlyazma hazırlamışdı. Bu səbəbdən bəzi alimlər onu fundamentalizmdən təsirlənmiş, yaradılışçılığı dəstəkləyən və sadiq metodist kimi təsvir etmişlər.[12] Lakin Uorfun həyatının əsas dini marağı teosofiya olmuşdur. Buddist və hinduist təlimlərə əsaslanan, sektalara bağlı olmayan bir təşkilat olan Teosofiya dünyanı bir-biri ilə əlaqəli bütöv bir varlıq kimi təqdim edir və irq, etiqad, cins, kasta və ya rəng fərqinə baxmadan bəşəriyyətin birliyi və qardaşlığını təbliğ edir.[13]
Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Uorfun intellektual inkişafında ruhani və elmi meyllər arasındakı daxili qarşıdurma mühüm rol oynamışdır, xüsusilə də onu dilin nisbiliyi ideyasına cəlb edən bu qarşıdurma olmuşdur. Uorf özü demişdi: “Əlaqədə olduğum insanlar arasında teosoflar ideyalar – yeni ideyalar haqqında həyəcanlanmaq baxımından ən bacarıqlılardır.”[14]
Təxminən 1924-cü ildə Uorf dilçiliyə maraq göstərməyə başladı. Əvvəlcə o, Müqəddəs Kitab mətnlərini təhlil edir, onların altında gizli məna qatlarını üzə çıxarmağa çalışırdı.[15] Antoine Fabre Restitusiya olunmuş İvrit dili əsərindən ilham alaraq Bibliya İvritində semantik və qrammatik təhlillər aparmağa başladı. Onun İvrit və Maya dilləri üzrə ilk əlyazmaları xeyli dərəcədə mistisizm təsiri daşıyırdı – o, heroqliflərin və hərflərin ezoterik mənalarını aşkara çıxarmağa çalışırdı.
Uorf Bibliya dilçiliyini əsasən Vatkinson kitabxanasında (indiki Hartford İctimai Kitabxanası) öyrənmişdir. Bu kitabxana, əvvəllər Ceyms Hammond Trambull tərəfindən toplanmış, Yerli Amerika dilçiliyi və folkloru ilə bağlı geniş material kolleksiyasına malik idi.[16] Məhz Vatkinson kitabxanasında Uorf gənc bir oğlan olan Con B. Karroll ilə dostlaşmışdı. Karroll sonralar B. F. Skinnerin rəhbərliyi altında psixologiya üzrə təhsil almış və 1956-cı ildə Uorfun seçilmiş esselərini Language, Thought and Reality (Dil, Düşüncə və Reallıq) adı ilə edib nəşr etdirmişdi. Bu toplusu Uorfun Mezoamerikan qədim dövrlərinə olan marağını yenidən alovlandırmışdı.
Uorf 1925-ci ildə Nahuatl dilini öyrənməyə başlamış, 1928-ci ildən isə Maya heroqlif yazılarının kolleksiyalarını araşdırmağa girişmişdi. O, bu materiallara tez bir zamanda bələd oldu və Harvard Universitetində çalışan Maya arxeoloqu Alfred Tozzer və Bruklin Muzeyindən Herbert Spinden kimi Mezoamerikanist alimlərlə elmi dialoqa başlamışdı.
1928-ci ildə Uorf ilk dəfə Amerikaşünaslar üzrə Beynəlxalq Konqresdə çıxış etmiş və Harvarddakı Peabodi Muzeyində saxlanılan Nahuatl sənədinin tərcüməsini təqdim etmişdi. O, həmçinin Edvard Sapirin yaxın zamanlarda eyni dil ailəsinə aid olduğunu göstərdiyi Uto-astek dillərinin müqayisəli dilçiliyini öyrənməyə başlamışdı. Nahuatl dilinə əlavə olaraq Uorf Piman və Tepekano dillərini də öyrənmiş, bu sahədə dilçi Alden Mason ilə sıx yazışmalar aparmışdı.
Uto-astek dilləri üzərində apardığı işin vəd etdiyi potensiala görə, Tozzer və Spinden Uorfa qrant üçün müraciət etməyi tövsiyə etdilər. Uorf bu vəsaiti Meksikaya səyahət edib Vatkinson kitabxanası üçün Astek əlyazmaları toplamaq məqsədilə istifadə etməyi düşünürdü, lakin Tozzer ona həmin vaxtı Meksikada müasir Nahuatl dialektlərini sənədləşdirməyə sərf etməyi təklif etdi.
Qrant ərizəsində Uorf Nahuatl dilinin oliqosintetik təbiətini müəyyən etməyi təklif etmişdi. Səfərə yollanmamışdan əvvəl Uorf Amerika Dilçilik Cəmiyyətinin konfransında “Mayada kök seriyaları” (Stem series in Maya) adlı məruzə ilə çıxış etmiş və burada Maya dillərində hecaların simvolik məna daşıdığını iddia etmişdi.
Uorfa qrant ayrıldı və o, 1930-cu ildə Meksika şəhərinə səyahət etdi. Orada professor Robert H. Barlov onu Nahuatl dilində danışan bir neçə şəxslə tanış etdi ki, bu şəxslər Uorfun tədqiqatında məlumatçı qismində iştirak etdilər. Meksika səfərinin nəticəsi olaraq Uorf Milpa Alta Nahuatl dialektinə dair qısa təsviri hazırladı (bu əsər yalnız ölümündən sonra nəşr olundu) və Morelos ştatının Tepoztlan bölgəsində yerləşən Tepozteko abidəsində tapılmış bir sıra Astek piktoqramları haqqında məqalə yazdı. Həmin məqalədə o, Astek və Maya təqvim günləri nişanələri arasında forma və məna baxımından oxşarlıqların olduğunu qeyd edirdi.[17]
Uorf bu vaxta qədər dilçilik nəzəriyyəsi və sahə metodologiyası üzrə tamamilə özünü öyrətmə yolu ilə bilik əldə etsə də, artıq Mezoamerikan dilçiliyi sahəsində tanınmışdı. Uorf dövrün ABŞ-dakı aparıcı dilçisi olan Sapir ilə peşəkar konfranslarda tanış olmuşdu və 1931-ci ildə Sapir Çikaqo Universitetindən Yale Universitetinə Antropologiya professoru vəzifəsinə gəlmişdi. Alfred Tozzer Uorfun “Nahuatl tonları və saltillo” adlı məqaləsini Sapirə göndərdi. Sapir isə cavabında bildirdi ki, bu məqalə “mütləq nəşr olunmalıdır”,[18] lakin bu əsər yalnız 1993-cü ildə Layl Kempbell və Frensis Karttunen tərəfindən nəşrə hazırlanaraq çap olundu.[19]
Uorf Yale Universitetində Sapirin “Amerika Hindularının Dilçiliyi” adlı ilk dərsini dinlədi. O, rəsmi olaraq dilçilik üzrə doktorluq proqramına yazılsa da, heç vaxt bu dərəcəni almağa cəhd etmədi və Sapirin ətrafında formalaşmış intellektual icmada iştirak etməklə kifayətləndi. Yaledə Uorf Morris Svodeş, Meri Haas, Harri Hoyer, G. L. Trager və Çarlz F. Voegelin kimi tanınmış tələbələrin də daxil olduğu Sapirin tələbələrindən ibarət dairəyə qatıldı. Uorf bu tələbələr arasında mərkəzi bir rol oynayır və yüksək hörmət qazanmışdı.[20]
Sapir Uorfun düşüncə tərzinə dərin təsir göstərdi. Sapirin ilk yazılarında, dil ilə düşüncə arasındakı əlaqə Humboldt ənənəsindən qaynaqlanırdı. Bu ənənəni o, Frans Boas vasitəsilə əldə etmişdi və dilin “volksgeist” – yəni xalqın etnik dünya görüşünün tarixi təcəssümü olduğunu qəbul edirdi. Lakin sonralar Sapir Bertrand Russell və erkən dövr Lüdviq Vitgenşteyn kimi məntiqi pozitivistlərdən, xüsusilə də Ogden və Riçardsın "Məna anlayışı" əsərindən təsirlənmişdi. Bu təsirlə o, təbii dilin zehnin dünyanı olduğu kimi dərk etməsinə və təsvir etməsinə kömək etmədiyini, əksinə, onu çətinləşdirdiyini düşünməyə başlamışdı. Bu yanaşmaya görə, düzgün idrak yalnız formal məntiq vasitəsilə mümkün idi. Yaledə olduğu dövrdə Uorf bu düşüncə tərzini qismən Sapirdən, qismən də Rassel, Ogden və Riçardsın əsərlərini oxumaqla mənimsəmişdi.
Uorf pozitivist elmdən daha çox təsirləndikcə, o, bəzi yanaşmalardan – yəni dili və mənanı izah etmədə yetərincə dəqiq və anlayışlı hesab etmədiyi nəzəriyyələrdən uzaqlaşmağa başladı. Bu yanaşmalardan biri, ABŞ-da Stuart Çeyz tərəfindən təbliğ edilən polyak filosof Alfred Korzibskinin Ümumi semantika nəzəriyyəsi idi. Çeyz Uorfun işlərinə heyran idi və tez-tez onunla əlaqə yaratmağa çalışırdı, lakin Uorf onu “belə bir mövzuya yanaşmaq üçün tamamilə yararsız təhsilə və təcrübəyə malik biri” hesab edirdi."[21] Maraqlıdır ki, sonradan Çeyz Uorfun yazılarından ibarət Karolun tərtib etdiyi toplunun ön sözünü yazmışdır.
Sapir Uorfa Uto-astek dillərinin tarixi və təsviri dilçiliyi üzərində işini davam etdirməsini də tövsiyə etmişdi. Bu dövrdə Uorf bu mövzuda bir neçə məqalə dərc etdi, onların bəzilərini yaxın dostuna çevrilmiş G. L. Trager ilə birgə yazmışdı. Uorf Hopi dilinə xüsusi maraq göstərirdi və bu sahədə Nyu Yorkun Manhattan şəhərində yaşayan, Toreva kəndindən olan Hopi dilli Ernest Naquayouma ilə işləməyə başlamışdı. Uorf, Hopi dili ilə bağlı məlumatlarının əksəriyyətinin mənbəyi kimi Naquayoumanı göstərmişdi, baxmayaraq ki, 1938-ci ildə o, qısa müddətli bir səfəri ilə Arizona ştatının Hopi rezervasiyasındakı İkinci Mesa bölgəsində yerləşən Mişonqnovi kəndinə getmişdi.[22]
1936-cı ildə Uorf Yale Universitetində fəxri antropologiya üzrə tədqiqatçı təyin olundu və Frans Boas tərəfindən Amerika Dilçilik Cəmiyyətinin (sonradan Amerika Dilçilik Cəmiyyəti – Linguistic Society of America) komitəsində xidmət etmək üçün dəvət edildi. 1937-ci ildə Yale Universiteti ona Sterlinq təqaüdünü verdi.[23] O, 1937–1938-ci illərdə Sapir ağır xəstə olduğuna görə onu əvəz edərək antropologiya üzrə mühazirəçi kimi çalışdı.[24] Uorf aspirantura səviyyəsində “Amerika Hindularının Dilçiliyi Problemləri” adlı mühazirələr oxuyurdu. 1938-ci ildə Tragerin köməyi ilə Yale Universitetinin antropologiya fakültəsində aparılan dilçilik tədqiqatlarının inkişafı barədə hesabat hazırladı. Bu hesabat Uorfun dilçilik nəzəriyyəsinə töhfələrinin bəzilərini – məsələn, allofon (səslərin varyantları) və örtülü qrammatik kateqoriyalar anlayışlarını özündə əks etdirirdi. Li (1996) iddia etmişdir ki, bu hesabatda Uorfun dilçilik nəzəriyyələri yığcam formada təqdim olunmuşdur və məhz bu hesabat vasitəsilə Uorf təsviri dilçilik sahəsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.
1938-ci ilin sonlarında Uorfun səhhəti pisləşməyə başladı. Xərçəng xəstəliyi ilə bağlı keçirdiyi əməliyyatdan sonra o, məhsuldar olmayan bir dövrə qədəm qoydu. 1939-cu ilin əvvəlində Sapirin vəfatı da onu dərin şəkildə sarsıtdı. Məhz son iki ildə yazdığı əsərlərdə Uorf dil nisbiliyi araşdırma proqramını ortaya qoydu. Onun 1939-cu ildə Sapirin xatirəsinə yazdığı “Adətkar düşüncə və davranışın dilə münasibəti” (The Relation of Habitual Thought And Behavior to Language) adlı məqaləsi xüsusilə bu mövzuda Uorfun əsas mövqeyini ifadə edən əsər kimi qəbul edilir və ən çox istinad edilən yazısıdır.[25]
Son ilində Uorf MIT Technology Review jurnalında üç məqalə nəşr etdirdi: “Elm və Dilçilik” (Science and Linguistics), “Dəqiq elm kimi Dilçilik” (Linguistics as an Exact Science) və “Dil və Məntiq” (Language and Logic). O, həmçinin Hindistanın Madras şəhərində nəşr olunan teosofik jurnal olan Theosophist üçün bir məqalə yazmağa dəvət edilmişdi və bu jurnal üçün “Dil, Şüur və Reallıq” (Language, Mind and Reality) adlı məqaləni qələmə aldı.
Bu son yazılarında Uorf Qərb elmini tənqid edərək belə bir fikir irəli sürdü ki, qeyri-avropa dilləri çox vaxt fiziki hadisələrə elə şəkildə istinad edirlər ki, bu ifadələr bir çox Avropa dilləri ilə müqayisədə reallığın cəhətlərini daha birbaşa əks etdirir. O, elmin fiziki dünyanı təsvir etməyə çalışarkən dil kateqoriyalarının təsirinə diqqət yetirməli olduğunu vurğulayırdı. Xüsusilə, Uorf Hind-Avropa dillərini sabit mahiyyətlərə əsaslanan və artıq elmi tərəqqi tərəfindən təkzib edilmiş bir essentialist (mahiyyətçi) dünya görüşünü təbliğ etdiklərinə görə tənqid edirdi. Bunun əvəzinə o, digər dillərin daha çox proseslərə və dinamikaya yönəldiyini irəli sürürdü.
Uorf iddia edirdi ki, fiziki hadisələrin müxtəlif dillərdə necə təsvir edildiyinə diqqət yetirmək, dilin quruluşuna daxil olmuş reallıqla bağlı bəzi səssiz fərziyyələri üzə çıxarmağa və bununla da elmin inkişafına mühüm töhfələr verməyə kömək edə bilər. O, dilin danışanların diqqətini dünyadakı müəyyən hadisələrə yönəltdiyini, bu hadisələrin bəzən həddindən artıq vurğulandığını, digər bəzi hadisələrin isə nəzərdən qaçırılmaq riski daşıdığını qeyd edirdi.
Uorfun vəfatından sonra onun dostu G. L. Trager, nəşr olunmamış əlyazmalarının qoruyucusu (kuratoru) təyin edildi. Onun bəzi yazıları Uorfun digər dostu Harri Hoijer tərəfindən ölümündən sonrakı illərdə nəşr olundu. Sonrakı onillikdə Trager, xüsusilə isə Hoijer, Uorfun dil nisbiliyi ilə bağlı ideyalarının geniş yayılmasına böyük töhfə verdilər. Məhz Hoijer 1954-cü ildə keçirilən bir konfransda “Sapir–Uorf hipotezi” terminini irəli sürdü.[26] Daha sonra Trager Uorfun ideyalarının sistemləşdirilməsinə həsr olunmuş “Uorf hipotezinin sistemləşdirilməsi” (The systematization of the Whorf hypothesis)[27] adlı bir məqalə nəşr etdirdi. Bu məqalə Uorfun empirik araşdırmalar proqramının əsasını təşkil etməli olan bir hipotez irəli sürdüyü ideyasını gücləndirdi.
Hoijer həmçinin Amerika Birləşmiş Ştatlarının Cənub-Qərb bölgəsindəki yerli dillər və mədəniyyətlər üzərində tədqiqatlar dərc etmişdi. Bu araşdırmalarda Uorf mədəniyyət nümunələri ilə dil strukturları arasında uyğunluqlar tapmışdı. “Sapir–Uorf hipotezi” termini texniki baxımdan tam dəqiq olmasa da, Uorfun ideyalarını ifadə etmək üçün ən geniş tanınan terminə çevrildi.[28]
Con A. Lusinin fikrincə, “Uorfun dilçilik sahəsindəki işi dilçilər tərəfindən yüksək peşəkar keyfiyyətə malik olaraq qəbul edilmiş və bu gün də belə qəbul olunmaqdadır”.[29]
Uorf ən çox, özü tərəfindən “dil nisbiliyi prinsipi” adlandırılan, lakin adətən Edvard Sapir və onun şərəfinə “Sapir–Uorf hipotezi” kimi tanınan nəzəriyyənin əsas müdafiəçisi kimi tanınır. Uorf bu prinsipi heç vaxt konkret bir hipotez formasında irəli sürməmişdi və dil kateqoriyalarının idrak və qavrayışa təsir etdiyi ideyası ondan əvvəl də bir çox alimlər tərəfindən paylaşılırdı. Lakin Uorf məqalələrində müəyyən dillərin qrammatik kateqoriyalarının anlayış və davranış nümunələri ilə necə əlaqəli olduğunu göstərən konkret nümunələr təqdim etdiyi üçün, bu sahədə sonrakı tədqiqatçılar tərəfindən davam etdirilən və tez-tez “Sapir–Uorf araşdırmaları” adlandırılan empirik bir tədqiqat proqramına yol açmışdır.[30]
Uorf və Sapir hər ikisi Albert Eynşteynin ümumi nisbilik prinsipinə açıq şəkildə istinad edirdilər. Bu səbəbdən “dil nisbiliyi” termini müəyyən bir dilin qrammatik və semantik kateqoriyalarının müşahidələrin aparıldığı istinad çərçivəsini təmin etməsi ideyasına aiddir. Boas-ın ilkin müşahidəsinə əsaslanaraq Sapir göstərmişdi ki, müəyyən bir dilin danışanları akustik baxımdan fərqli olan səsləri eyni fonemdən qaynaqlanırsa və mənaya təsir etmirsə eyni qəbul edə bilirlər. Eyni zamanda, dilin danışanları xüsusilə də əgər eyni iki səs müxtəlif fonemlərə aiddirsə səslərə diqqətlə yanaşırlar. Bu cür fərqləndirmə, müxtəlif müşahidə çərçivələrinin fərqli diqqət və qavrayış nümunələrinə necə səbəb olduğunu göstərən nümunədir.
Uorf həmçinin Geştaltpsixologiyasından təsirlənmişdi və inanırdı ki, dillər öz danışanlarını eyni hadisələri fərqli “gestalt” quruluşları kimi təsvir etməyə məcbur edir. Buna misal olaraq ingilis və Şouni (Shawnee) dillərində silah təmizləmə hərəkətinin təsviri göstərilə bilər. İngilis dilində diqqət iki obyekt arasındakı alət əlaqəsinə və hərəkətin məqsədinə yönəlmişdir. Halbuki Şouni dilində diqqət hərəkətə yönəlmişdir.
Uorf Sapirin 1915-ci ildə etibarlı bir dil ailəsi olduğunu qəti şəkildə sübut etdiyi Uto-astek dilləri üzərində mühüm tədqiqatlar aparmışdır. O, əvvəlcə Nahuatl, Tepekano dilləri üzərində işləyərək, 1928-ci ildə Sapir ilə tanış olmamışdan əvvəl bu dil qrupu ilə tanışlıq əldə etmişdi. Uorfun Yale Universitetində olduğu dövrdə Uto-astek dilçiliyi sahəsində bir neçə məqaləsi dərc olunmuşdur. Məsələn, “Tübatulabal dili haqqında qeydlər”. 1935-ci ildə o, “Uto-astek dillərinin müqayisəli dilçiliyi” adlı əsərini və Kreberin Uto-astek dilçiliyi üzrə araşdırmasının icmalını nəşr etdirmişdir. Uorfun bu sahədəki işi müqayisəli Uto-astek araşdırmalarının təməlini daha da möhkəmləndirmişdir.[31]
Uorfun araşdırdığı ilk yerli Amerika dili Uto-astek dillərindən olan Nahuatl dili olmuşdur. O, bu dili ilk dəfə müstəmləkə dövrünə aid qrammatikalar və sənədlər vasitəsilə öyrənmişdi. Daha sonra 1930-cu ildə bu dil üzrə ilk sahə tədqiqatını həyata keçirmişdi. Klassik Nahuatl dili üzərində apardığı araşdırmalara əsasən, Uorf bu dili "oliqosintetik" dil kimi təsnif etmişdi. Bu onun özü tərəfindən irəli sürülmüş tipoloji bir kateqoriya idi. Meksikada yerli danışanlarla işləyərkən, Milpa Alta və Tepoztlan dialektlərini öyrənmişdi. Milpa Alta dialekti üzrə hazırladığı qrammatik təsvir onun sağlığında nəşr olunmamış, lakin sonradan Harri Hoijer tərəfindən nəşr olunmuş və bir çox alimlər tərəfindən “Müasir Nahuatl”ın əsas təsviri kimi qəbul edilərək nüfuz qazanmışdı.
Bu dialektin təsviri kifayət qədər yığcamdır və bəzi yerləri anlamaq çətindir, çünki Uorf qrammatik anlayışlar üçün özünəməxsus terminologiya yaradırdı. Buna baxmayaraq, bu iş texniki baxımdan yüksək səviyyəli hesab olunur. O, həmçinin bu dialektlərin prozodik xüsusiyyətlərini təhlil etmiş və bu təhlili Nahua dillərində qlottal stopun (qırtlaq tutuluşu) və sait uzunluğunun tarixi ilə əlaqələndirmişdi. Bu iş 1993-cü ildə Layl Kempbell və Françes Karttunen tərəfindən nəşrə hazırlanmış və nadir detallı fonetik təhlil, həm də təhlükə altında olan bu iki dialektin qiymətli təsviri kimi dəyərləndirilmişdir.
Uto-astek dilçiliyində Uorfun nailiyyətlərindən biri də Nahuatl dilində /tɬ/ foneminin mövcudluğunun səbəbini müəyyənləşdirməsi olmuşdur. Bu fonem ailənin digər dillərində yoxdur. Nahuatl dilində /tɬ/ foneminin varlığı əvvəlki dilçiləri çaşqınlığa salmış və Sapiri proto-Uto-astek dili üçün yalnız astek dillərinə əsaslanaraq /tɬ/ fonemini bərpa etməyə vadar etmişdi. 1937-ci ildə American Anthropologist jurnalında dərc etdiyi bir məqaləsində Uorf bu fonemin bəzi Nahua və ya astek dillərində orijinal */t/ səslərinin */a/ səsi qarşısında [tɬ]-ə çevrilməsi nəticəsində yaranmış səs dəyişikliyi olduğunu irəli sürmüşdür. Bu səs qanunu “Uorf qanunu” kimi tanınır və etibarlı hesab olunur, baxmayaraq ki, bu səs dəyişikliyinin dəqiq baş vermə şərtləri sonradan daha ətraflı şəkildə araşdırılmışdır.
Elə həmin 1937-ci ildə Uorf və onun dostu G. L. Trager Sapirin əvvəllər irəli sürdüyü Astek-Tanoan dil ailəsi ilə bağlı bir məqalə də nəşr etdilər. Bu ailəyə Uto-astek və Kayova-Tanoan dilləri daxil idi.
- ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 Benjamin Lee Whorf // Encyclopædia Britannica (ing.).
- ↑ 1 2 Уорф Бенджамин Ли // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ (Newcombe & Uttal 2006); (Chapman & Routledge 2005, С. 268–71)
- ↑ (Heynick 1983)
- ↑ Klautke, Egbert. "The Mind of the Nation: The Debate about Völkerpsychologie, 1851–1900" (PDF). Central Europe. 8 (1). 2010: 1–19. doi:10.1179/174582110X12676382921428. İstifadə tarixi: July 8, 2020.
- ↑ Kahane, Henry; Kahane, Renée. "Humanistic linguistics". The Journal of Aesthetic Education. 17 (4). 1983: 65–89. doi:10.2307/3332265. JSTOR 3332265.
- ↑ (Carroll 1956, С. 2–3)
- ↑ (Carroll 1956, С. 6)
- ↑ (Carroll 1956, С. 4)
- ↑ (Pullum 1991)
- ↑ (Bergman 2011); (Lakoff 1987, С. 324)
- ↑ (Lee 1996, С. 21–22)
- ↑ (Algeo 2001)
- ↑ (Carroll 2005)
- ↑ (Carroll 1956, С. 10–11)
- ↑ (Carroll 1956)
- ↑ (Lee 1996, С. 10)
- ↑ (Whorf, Campbell & Karttunen 1993)
- ↑ (Darnell 2001)
- ↑ (Lee 1996, С. 16)
- ↑ (Dinwoodie 2006, С. 346)
- ↑ (Lee 1996, С. 11)
- ↑ (Darnell 1990, С. 380–1)
- ↑ (Lee 2000, С. 47)
- ↑ (Leavitt 2011, С. 169)
- ↑ (Trager 1959)
- ↑ (Leavitt 2011, С. 169); (Lucy 1997, С. 294)
- ↑ (Lucy 1992b, С. 25)
- ↑ (Carroll 2005); (Newcombe & Uttal 2006)
- ↑ (Carroll 1956, С. 16–17); (Whorf, Campbell & Karttunen 1993)
- Alford, D. K. H. "The Demise of the Whorf Hypothesis (A Major Revision in the History of Linguistics)" (PDF). Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society. 4. 1978: 485. doi:10.3765/bls.v4i0.2227. 2022-10-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- Alford, D. K. H. "Is Whorf's Relativity Einstein's Relativity?". Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society. 7. 1981: 13–26. doi:10.3765/bls.v7i0.2077.
- Algeo, John. "A Notable Theosophist: Benjamin Lee Whorf". Quest. 89 (4). July–August 2001: 148Şablon:Hyp149. İstifadə tarixi: May 9, 2024.
- Bergman, J. "Benjamin Lee Whorf: An Early Supporter of Creationism". Acts & Facts. 40 (10). 2011: 12–14.
- Berlin, Brent; Kay, Paul. Basic Color Terms: Their Universality and Evolution. University of California Press. 1969.
- Black, Max. "Linguistic Relativity: The Views of Benjamin Lee Whorf". The Philosophical Review. 68 (2). 1959: 228–238. doi:10.2307/2182168. JSTOR 2182168.
- Boroditsky, Lera. Linguistic Relativity // Encyclopedia of Cognitive Science. Hoboken, NJ, USA: Wiley. 2003.
- Brown, R.; Lenneberg, E. "A study in language and cognition" (PDF). Journal of Abnormal and Social Psychology. 49 (3). 1954: 454–462. doi:10.1037/h0057814. PMID 13174309. September 22, 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 20, 2018.
- Carroll, John B. Introduction // Language, Thought, and Reality: Selected Writings of Benjamin Lee Whorf. Cambridge, Mass.: Technology Press of Massachusetts Institute of Technology. 1956. 1–34. ISBN 978-0-262-73006-8.
- Carroll, John B. Language, Thought, and Reality: Selected Writings of Benjamin Lee Whorf. Cambridge, Mass.: Technology Press of Massachusetts Institute of Technology. 1956b. ISBN 978-0-262-73006-8.
- Carroll, John B. Whorf, Benjamin Lee // Encyclopedia of Cognitive Science. 2005.
- Casasanto, Daniel. "Who's Afraid of the Big Bad Whorf? Crosslinguistic Differences in Temporal Language and Thought". Language Learning. 58 (1). 2008: 79. doi:10.1111/j.1467-9922.2008.00462.x. hdl:11858/00-001M-0000-0014-6D70-1.
- Chapman, Siobhan; Routledge, Christopher, redaktorlar Key Thinkers in Linguistics and the Philosophy of Language. USA: Oxford University Press. 2005. 268–71. ISBN 978-0-19-518768-7.
- Chatterjee, Ranjit. "Reading Whorf through Wittgenstein: A solution to the linguistic relativity problem". Lingua. 67 (1). 1985: 37–63. doi:10.1016/0024-3841(85)90012-9.
- Chomsky, Noam. Introduction // Adam Schaff (redaktor). Language and Cognition. McGraw-Hill Paperbacks. 1973.
- Comrie, Bernard. "Review of Ekkehart Malotki, Hopi Time". Australian Journal of Linguistics. 4. 1984: 131–3.
- Coe, Michael D. Breaking the Maya Code. London: Thames & Hudson. 1992. ISBN 978-0-500-05061-3.
- Darnell, Regna. Invisible Genealogies: A History of Americanist Anthropology. Critical studies in the history of anthropology series. 1. Lincoln: University of Nebraska Press. 2001. ISBN 978-0-8032-1710-2. OCLC 44502297.
- Darnell, Regna. Edward Sapir: linguist, anthropologist, humanist. Berkeley: University of California Press. 1990.
- Darnell, Regna. Benjamin Lee Whorf and the Boasian Foundations of Contemporary Ethnolinguistics // Jourdan, Christine; Tuite, Kevin (redaktorlar ). Language, Culture and Society. Cambridge: Cambridge University Press. 2006. 82–95.
- Davidson, Donald. "On the very idea of a conceptual scheme". Proceedings and Addresses of the American Philosophical Association. 47. 1973: 5–20. doi:10.2307/3129898. JSTOR 3129898.
- Deutscher, Guy. Through the Language Glass: Why the World Looks Different in Other Languages. MacMillan. 2010.
- Dinwoodie, David W. Time and the Individual in Native North America // Sergei Kan; Pauline Turner Strong; Raymond Fogelson (redaktorlar ). New Perspectives on Native North America: Cultures, Histories, And Representations. U of Nebraska. 2006.
- Dufva, Hannele. Language, Thinking and Embodiment: Bakhtin, Whorf and Merleau-Ponty // Bostad, Finn; Brandist, Craig; Evensen, Lars Sigfred; və b. (redaktorlar ). Bakhtinian Perspectives on Language and Culture Meaning in Language, Art and New Media. Palgrave Macmillan. 2004. 133=47.
- Duranti, Alessandro. "Language as Culture in U.S. Anthropology: Three Paradigms". Current Anthropology. 44 (3). 2003: 323–347. doi:10.1086/368118.
- Gumperz, John; Levinson, Stephen C. Introduction: Linguistic Relativity Re-examined // John Gumperz; Stephen C. Levinson (redaktorlar ). Rethinking Linguistic Relativity. Cambridge: Cambridge University Press. 1996.
- Halliday, M.A.K. Systemic Background. // Systemic Perspectives on Discourse. 3 The Collected Works of M.A.K. Halliday. London: Continuum. 1985.
- Heynick, Frank. "From Einstein to Whorf: Space, time, matter, and reference frames in physical and linguistic relativity". Semiotica. 45 (1–2). 1983: 35–64. doi:10.1515/semi.1983.45.1-2.35.
- Houston, Stephen D.; Chinchilla Mazariegos, Oswaldo Fernando; Stuart, David. The Decipherment of Ancient Maya Writing. University of Oklahoma Press. 2001.
- Hutton, Christopher M.; Joseph, John E. "Back to Blavatsky: the impact of theosophy on modern linguistics". Language & Communication. 18 (3). 1998: 181–204. doi:10.1016/S0271-5309(97)00031-1.
- Hymes, Dell H.; Fought, John G. American Structuralism. Walter de Gruyter. 1981.
- Joseph, John E. The Sources of the Sapir-Whorf Hypothesis // From Whitney to Chomsky: Essays in the History of American Linguistics. John Benjamins Publishing Company. 2002.
- Kay, Paul; Kempton, Willett. "What Is the Sapir-Whorf Hypothesis?". American Anthropologist. New Series. 86 (1). 1984: 65–79. doi:10.1525/aa.1984.86.1.02a00050.
- Kienpointner, M. "Whorf and Wittgenstein. Language, world view and argumentation". Argumentation. 10 (4). 1996: 475–494. doi:10.1007/BF00142980.
- Lakoff, George. Women, fire, and dangerous things. University Of Chicago Press. 1987.
- Lamb, Sydney M. Neuro-Cognitive Structure in the Interplay of Language and Thought // Pütz, Martin; Verspoor, Marjolyn (redaktorlar ). Explorations in Linguistic Relativity. John Benjamins Publishing Company. 2000. 173–196. ISBN 978-90-272-3706-4.
- Leavitt, John. Linguistic Relativities: Language Diversity and Modern Thought. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 2011. ISBN 978-0-521-76782-8.
- Lee, Penny. When is "Linguistic Relativity" Whorf's Linguistic Relativity? // Pütz, Martin; Verspoor, Marjolyn (redaktorlar ). Explorations in linguistic relativity. John Benjamins Publishing Company. 2000. 45–66. ISBN 978-90-272-3706-4.
- Lee, Penny. "Language in Thinking and Learning: Pedagogy and the New Whorfian Framework". Harvard Educational Review. 67 (3). 1997: 430–472. doi:10.17763/haer.67.3.m2q0530x2r574117.
- Lee, Penny. The Whorf Theory Complex — A Critical Reconstruction. John Benjamins. 1996.
- Lee, Penny. "Whorf's Hopi tensors: Subtle articulators in the language/thought nexus?". Cognitive Linguistics. 2 (2). 1991: 123–148. doi:10.1515/cogl.1991.2.2.123.
- Lenneberg, Eric; Roberts, J. R. "The Language of Experience: a Study in Methodology". Indiana University Publications in Anthropology and Linguistics. Baltimore: Waverly Press. 1956.
- Lenneberg, Eric. "Cognition in Ethnolinguistics". Language. 29 (4). 1953: 463–471. doi:10.2307/409956. JSTOR 409956.
- Levinson, Stephen C. Foreword // Carroll, John B; Levinson, Stephen C; Lee, Penny (redaktorlar ). Language, Thought and Reality (2nd). Cambridge, Mass/London, UK: MIT Press. 2012. vii–xxiii. ISBN 978-0-262-51775-1.
- Lucy, John A. "Linguistic Relativity". Annual Review of Anthropology. 26. 1997: 291–312. doi:10.1146/annurev.anthro.26.1.291.
- Lucy, John A. Grammatical Categories and Cognition: A Case Study of the Linguistic Relativity Hypothesis. Cambridg, UK: Cambridge University Press. 1992a.
- Lucy, John A. Language Diversity and Thought: A Reformulation of the Linguistic Relativity Hypothesis. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 1992b.
- Lucy, John A.; Wertsch, J. Vygotsky and Whorf: A comparative analysis // M. Hickmann (redaktor). Social and functional approaches to language and thought. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 1987. 67–86.
- Malotki, Ekkehart. Werner Winter (redaktor). "Hopi Time: A Linguistic Analysis of the Temporal Concepts in the Hopi Language". Trends in Linguistics. Studies and Monographs. Berlin, New York, Amsterdam: Mouton Publishers. 20. 1983.
- McWhorter, John. Our Magnificent Bastard Tongue: The Untold History of English. Penguin. 2009.
- Mertz, Elizabeth; Yovel, Jonathan. Metalinguistic Awareness // Verschueren, Jef; Östman, Jan-Ola (redaktorlar ). Handbook of Pragmatics Highlights. Kluwer. 2010.
- Newcombe, Nora S.; Uttal, David H. "Whorf versus Socrates, round 10". Trends in Cognitive Sciences. 10 (9). 2006: 394–396. doi:10.1016/j.tics.2006.07.008. PMID 16899401.
- Niemeier, Susanne; Dirven, René, redaktorlar Evidence for linguistic relativity. John Benjamins Publishing Company. 1997. ISBN 978-90-272-3705-7.
- Nisbett, R. The Geography of Thought. New York: The Free Press. 2003. ISBN 9780743216463.
- Parry-Jones, Anthony. "Review of: Penny Lee – The Whorf Theory Complex: A Critical Reconstruction" (PDF). Henry Sweet Society Bulletin (29). 1997. November 21, 2008 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- Pinker, Steven. The Language Instinct: How the Mind Creates Language. Perennial. 1994.
- Pinker, Steven. The Stuff of Thought: Language as a window into human nature. Penguin Books. 2007.
- Pula, R. "The Nietzsche-Korzybski-Sapir-Whorf Hypothesis?". ETC Review of General Semantics. 49 (1). 1992: 50–57.
- Pullum, Geoffrey. The Great Eskimo Vocabulary Hoax and other Irreverent Essays on the Study of Language (PDF). Chicago University Press. 1991. 2022-10-09 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- Pütz, Martin; Verspoor, Marjolyn, redaktorlar Explorations in linguistic relativity. John Benjamins Publishing Company. 2000. ISBN 978-90-272-3706-4.
- Reines, Maria Francisca; Prinze, Jesse. "Reviving Whorf: The Return of Linguistic Relativity". Philosophy Compass. 4 (6). 2009: 1022–1032. doi:10.1111/j.1747-9991.2009.00260.x.
- Ridington, Robin. "Models of the Universe: The Poetic [sic] of Benjamin Lee Whorf". Anthropology and Humanism Quarterly. 12. 1987: 16–24. doi:10.1525/ahu.1987.12.1.16.
- Rollins, P. C. "Benjamin Lee Whorf: Transcendental Linguist". The Journal of Popular Culture. 5 (3). 1971: 673–696. doi:10.1111/j.0022-3840.1971.0503_673.x.
- Rollins, P. C. "The Whorf Hypothesis as a Critique of Western Science and Technology". American Quarterly. 24 (5). 1972: 563–583. doi:10.2307/2711660. JSTOR 2711660.
- Schultz, Emily Ann. Dialogue at the Margins: Whorf, Bakhtin, and Linguistic Relativity. University of Wisconsin Press. 1990.
- Silverstein, Michael. Language structure and linguistic ideology // R. Cline; W. Hanks; C. Hofbauer (redaktorlar ). The Elements: A Parasession on Linguistic Units and Levels. Chicago: Chicago Linguistic Society. 1979. 193–247.
- Subbiondo, J. L. "Benjamin Lee Whorf's theory of language, culture, and consciousness: A critique of western science". Language & Communication. 25 (2). 2005: 149–159. doi:10.1016/j.langcom.2005.02.001.
- Thompson, J.E.S. Appendix III "Whorf's attempts to decipher the Maya Hieroglyphs" // Maya Hieroglyphic Writing: An Introduction. Washington D.C.: Carnegie Institution of Washington. 1950.
- Trager, George L. "The Systematization of the Whorf Hypothesis". Anthropological Linguistics. Operational Models in Synchronic Linguistics: A Symposium Presented at the 1958 Meetings of the American Anthropological Association. 1 (1). 1959: 31–35.
- Trager, George L.; Bloch, Bernard. "The syllabic phonemes of English". Language. 17 (3). 1941: 223–246. doi:10.2307/409203. JSTOR 409203.
- Whorf, Benjamin Lee; Campbell, Lyle; Karttunen, Frances. "Pitch Tone and the "Saltillo" in Modern and Ancient Nahuatl". International Journal of American Linguistics. 59 (2). 1993: 165–223. doi:10.1086/466194. OCLC 1753556.
- Zhou, Minglang. Metalinguistic awareness in linguistic relativity: Cultural and subcultural practices across Chinese dialect communities // Pütz, Martin; Verspoor, Marjolyn (redaktorlar ). Explorations in linguistic relativity. John Benjamins Publishing Company. 2000. ISBN 978-90-272-3706-4.
- B. L. Whorf, "The Relation of Habitual Thought and Behavior to Language". December 9, 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 19, 2011..
- Benjamin Lee Whorf Papers (MS 822). Manuscripts and Archives, Yale University Library.
- What Whorf Really Said – Evaluation of Pinker's (1994) critique of Whorf, by Nick Yee