Troya haqqında olan rəvayətlərə görə, Ayaks Salamin adasından olan bir qəhrəman idi, hansı ki digər yunan başçıları ilə birlikdə Kiçik Asiyaya gəlmişdilər ki, Menelaya qarşı edilən təhqirin qisasını alsınlar. Arxaik və klassik dövrlərin (e.ə. VIII–IV əsrlər) Ellada miflərində Ayaks (Eant) Eakın (Ayakın) nəvəsi, Zevs və Eginanın nəticəsi idi, sonuncu Saronikos körfəzində yerləşən və Salamin yaxınlığında olan adanın eponimidir. Hələ eramızdan əvvəl V əsrdə burada Ayakidlər qəbiləsi hökmranlıq edirdi. Bu fakt ona gətirib çıxardır ki, ya bu adda olan hansısa real insan nə vaxtsa adada yaşayıb, yada burada mənşələrinin Ayakdan gəldiyini iddia edən qəbilə yaşayırdı. Dilçilərin müddəalarına əsasən, "Ayaks" adı "Ayak"dan törəmədir. Buradan aydın olur ki, Ayaks obrazı Ayakdan budaqlanır və onun bir variantıdır, hansı ki sonradan qohumluğa keçdi və böyüklük Ayaksda qaldı. Beləliklə, Egina təkçə Ayak deyil, həm də Ayaks pərəstişliyinin yarandığı yerdir.

Ayaksın əvvəlinci Egina mənşəyi digər qədim mənbələrdə də öz təsdiqini tapır. Hesiodun əsərlərində Ayaks Saronikos körfəzinin sahil torpaqlarına, o cümlədən Salamin və Egina adaları, Korinf, Meqara və Trizin şəhərlərinə yiyəlik edirdi. Herodot Afinada Eak məbədinin qurulmasını Afina və Salamin arasındakı qarşıdurma ilə əlaqələndirir. Ayak və Ayaks arasına Telamon (q.yun. Τελαμών) girir, bu personaj minimal bioqrafiyaya sahib idi və sırf Ayaksın genealogiyası üçün Homerdən öncəki dövrlərdə yaradılmışdır. Ayakın oğlu və Eginadan Salaminə qovulan Ayaksın atası haqqında olan rəvayət sayəsində, Ayaksın vətəni Saronikos körfəzinin bir adasından digərinə köçürüldü. Ən çox yayılmış versiyaya əsasən, bu qədim yunan qəhrəmanının patronimi onun özünəməxsus xüsusiyyəti olan qala qalxanından götürülmüşdür, hansı ki yumrudan fərqli olaraq toqqalı lentlə daşınırdı.

Əsas personajlarından biri Ayaksın olduğu "İliada" əsəri, rəvayətə görə, e.ə. VIII əsrdə Homer tərəfindən yaradılmışdır. Əvvəlcə əsər köçəri müğənnilər tərəfindən ağızdan-ağıza yayılırdı. Qədim yunan eposunun bu abidəsini tədqiq edənlər onun müəllifliyi, yaranma yeri və tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirirlər. Bizim günə çatan əsər xalq əfsanələriylə ötürülən bir çox nəğmələrdən toplanmışdır, iş Afina tiranı Pisistratın (e.ə. 560–527) göstərişi ilə Onomakrit, və daxil olduğu elmi komissiya tərəfindən icra olunmuşdur.

Müasir ədəbiyyatda poemanın mənşəyi ilə bağlı bir neçə versiya mövcuddur. "Unitarlar" adlanan bir sıra şəxslərin fikrincə, İliadanın bir müəllifi var idi, ancaq sonradan ona mahiyyətcə xırda əlavələr edildi. Digər bir qrup alim kitabın bir-birinə bağlı olan bir neçə hissədən ibarət olduğu qənaətinə gəlir. Onlardan biri, epos ("Eantida" və ya "Hektoriada" kimi adlanan) idi ki, orada yunanların tərəfində olan baş qəhrəman Axilles yox Ayaks (Eant) Telamonid idi, hansı ki Hektora qarşı çıxmışdır və nəticədə onu öldürmüşdür. Maraqlıdır ki, əsərin süjetləri içərsindən təsviri sənətdə ilk Hektorla Ayaksın təkbətək döyüşü istifadə olunub.

"İliada" tədqiqatçıları iki Ayaksın qarşılıqlı əlaqələrinə diqqət çəkirlər. Hətta bu cütlüyü Dioskurlar tipli əkiz pərəstişliyi ilə əlaqələndirmişdilər. Hamı tərəfindən qəbul edilmiş versiya o oldu ki, Böyük və Kiçik Ayakslar əvvəlcə bir simanı ehtiva edirdilər, hansı ki sonradan ikiyə bölündü. Pərəstişliyin haçalanması geniş yayılması səbəbindən yaranır, bir ərazidə qəhrəmana yerli fərqləndirici xüsusiyyətlər verilir. Dənizçilərin himayədarı və qoruyucusu sayılan Ayaksa inanc Saronikos körfəzi, Lokrida və İtaliyanın yunan müstəmləkələrinə yayılmışdır. Lokridlər üçün Ayaks yerli hökmdar Oileyin oğlu idi, amma Egina, Salamin və Afina sakinləri Telamonu onun atası sayırdılar. Hər iki obraz Troya müharibəsi haqqında müxtəlif xalq mahnılarına, oradan da "İliada"ya daxil oldular.

E.ə. VI əsrdə Ayaks sayılıb-seçilən qəhrəman oldu. "İliada" əsərində Pisistratın dövründə edilən və Ayaksın afinalılarla əlaqəsi və onların Ayaksın vətəni Salaminə olan iddialarını əsaslandıran mümkün "siyasi" düzəlişlər barədə hələ Strabon (e.ə. 64/63 — b.ə. 23/24) yazmışdır. Afinalıların versiyalarına görə, Ayaksın oğlu və ya nəvəsi Filey Salamindən Yunanıstanın qitə hissəsinə köçmüş, Afina vətəndaşı olmuş və doğma adasını şəhərə vəsiyyət etmişdir. Onun vasitəsilə Yunanıstanın Miltiad və Alkiviad kimi məşhur hərbi və siyasi xadimləri özlərini Ayaksın əcdadları hesab edirdilər. Herodotun məlumatlarına əsasən, Salamin döyüşündən (e.ə. 480-ci il) öncə yunanlar Ayaksı köməyə çağırırdılar.

"Zanteyonlar" adlanan Ayaksa aid məbədlər Qədim Elladanın müxtəlif yerlərində mövcud olmuş və bir sıra şəhərlərdə Eanteya bayramları qeyd olunurdu, Afinada isə Klisfen tərəfindən yaradılmış on filadan biri Ayaksın adını daşıyırdı.

Ayaks Salamin padşahı Telamon və Peribeyanın ailəsində anadan olmuşdur. Peribeya hamilə olarkən Herakl Telamonun yanına qonaq gəlmişdir. O, atası Zevsdən Telamona oğlan verməsini xahiş etdi. Göydə qartal göründü, bu da yaxşı əlamət kimi qiymətləndirildi. Heraklın məsləhəti ilə oğlana "Qartal" (q.yun. Αίαντας) adı verildi, transliterasiyada bu Eant kimi səslənir. Sonradan adı "Ayaks" (Αἴας) formasına salındı. Mifin bir versiyasına görə, Herakl Ayaksı körpəlikdə öz aslan dərisinə bükdüyü üçün, onun qoltluğundan başqa bədəni yaralanmaz idi.

O, Yelenanın onlarla adaxlısından biri idi. Gəlinin ögey atası, Sparta hökmdarı Tindarey çətin seçimlə üzləşdi. O, Yelenanı ərə verərək, onlarla məşhur döyüşçü, hökmdarlar və tanrı övladlarının arasından bir dost və onlarla düşmən qazanacağdır. Odisseyin məsləhəti ilə Tindarey hər bir adaxlını Yelenanın gələcək ərini tanımaq və ən əsası, təhlükə və inciklik zamanı onun köməyə gəlmələri üçün and içməyə məcbur etdi. Yelenanın əri Menalay olsa da, Ayaks Telamonid ömür boyu andına sadiq qalmalı oldu. On il sonra Afroditanın köməyi ilə Troya şahzadəsi Paris Menalayın arvadını qaçırdanda, Ayaks ordusu ilə birlikdə axeylərin qoşununa qatılaraq Troya divarlarına yollanmağa məcbur qaldı.

Troya müharibəsinin başladığı zaman o, altında 12 gəmisi olan Salamin padşahı kimi göstərilir.

Troya divarları altında Ayaks şücaəti ilə ancaq geri qaldı. Onun boyu nəhəng, özü vahiməli və qüdrətli, silahı isə mis ilə örtülmüş yekə yeddi dəri qatlı qalxan idi.Mikena sivilizasiyasının dövrünə xas olan bu qalxan əsasında müasir tədqiqatçılar Ayaksı "İliada"nın ən qədim personajlarına aid edirlər, çünki bu növ qoruyucu silahın istifadəsi e.ə. hələ 13-cü əsrdə dayandırılmışdır. O, yalnız piyada əsgər kimi peydə olur, dəstə başında yox yalnız döyüşür. Tarix elmləri doktoru Lev Kleynin sözlərinə görə, Homerin eposunda Ayaks rus bılina qəhrəmanlarının obrazına bənzəyir.Homer onu müharibə tanrısı Ares ilə müqayisə edir və yunanlar içərisində ən güclüsü adlandırır. Əsas Troya qəhrəmanı Hektor ilə döyüş zamanı o, düşməninin qalxanını iki yerə bölən və onun dizini yaralayan nəhəng daş atır, lakin Apollon onu xilas edir. Qəhrəmanlar döyüşdə bir daha üz-üzə gəlirlər və bu dəfə də Hektor Ayaksın atdığı daşdan yaralanır. Troya döyüşçüləri şahzadənin köməyinə özlərini çatdırırlar. Ümumilikdə, Hektor və Ayaks "İliada"da bir-biri ilə 8 dəfə qarşı-qarşıya gəlirlər. İki qəhrəmanın ümumi döyüş görüşlərinin heç birində Hektor qalib gəlmir, iki dəfə isə döyüş Troya qəhrəmanının aşkar uğursuzluğu ilə bitir və onu gah Appolon, gah Troya qoşunu xilas edir. Döyüşlərdən birində düşmənlər hədiyyələr mübadiləsi apararaq dağılışırlar. Ayaks Troya şahzadəsinə kəmər, ondan isə qılınc alır. "İliada"da hədiyyələr mübadiləsi haqqında məlumat olmadığından, söhbət sonrakı miflərdən gedir. Onların əlavə olunmasının əsas səbəbi düşmən sövqatlarından gələn bədbəxtlikləri göstərmək idi. Ayaks məşhur qala qalxanı ilə meydana çıxanda troyalılar qorxub qaçmışdılar. Ayaksın döyüşdə iştirakı "İliada"da bu cür təsvir olunub:

Gəmilər uğrunda döyüşdə Odissey düşmənləri tərəfindən mühasirəyə alındığı və yaralandığı zaman, onu ölümdən Menalayla Ayaks qutardılar. ölümündən sonra Ayaks onun bədənini qorumağa başladı, sonra isə Kiçik Ayaks ilə birlikdə troyalıların hücumlarını dəf edərək cəsədin döyüş bölgəsindən uzaqlaşdırmasında yunanlara köməklik edir. Gəmilər uğrunda döyüşdə baş komandan vəzifəsini yerinə yetirir və yunanları düşərgələrini troyalılar tərəfindən məhv olunmasına imkan verməməyə ilhamlandırır, döyüş zamanı isə şəxsən özü on iki əsgəri öldürür.

Troya divarları altında gedən döyüşlərin birində Axilles qətlə yetirildi. Onun cəsədi üstündə dava başladı. Ayaks öldürmüş və Odissey troyalıların hücümunu dəf edərkən o, ölmüş qəhrəmanın cəsədini döyüş meydanından çıxartdı. Onun şərəfinə keçirilən dəfn oyunlarında Ayaks disk atmaq üzrə qalib gəldi.

Bundan sonra Axillesin anası Fetida oğlunun döyüş geyimini döyüşçülərin ən cəsarətlisinə bağışlamağa qərar verdi. Yalnız Ayaks və Odissey bu fəxri statusa layiq görülməyə cəsarət etdilər. Odisseyin necə seçildiyi ilə bağlı bir neçə versiya var. Onlardan birinə əsasən, Axillesin mənsub olduğu Eak nəslini sevmirdi və buna görə döyüş geyimini Odisseyə verdi. Digərinə görə, seçim başçılar tərəfindən gizli səsvermə yolu ilə edildi. Üçüncü versiyada isə bəhs edilir ki, Aqamemnon Troya divarları altına kəşfiyyatçıları göndərdi ki, onlar troyalıların ən cəsarətli hesab etdiklərini özlərindən eşitsinlər. Elə onlar da, Afinanın təhriki ilə Axillesin cəsədi uğrunda döyüşü müzakirə edən qızların söhbətini eşitdilər, qızın biri deyirdi ki: "Belində ölü ola-ola bu işi hətta kölə qadın belə görə bilərdi, amma əlinə silah versən o, qorxusundan nəyə qadir olduğunu unudar. Ayaks yox, Odissey bizim zərbəmizin tam gücünü öz üzərinə götürdü".

Ayaks bu incikliklə barışa bilmədi. O, yunan başçılarını gecə öldürmək qərarına gəldi, ancaq Afina onu ağıldan məhrum etdi. Bu vəziyyətdə o, mal-qara sürüsünə hücüm etdi və qarşısında onu təhqir edənləri gördüyünü zənn edərək onları tələf etdi. Səhər ağlı başına gələndə o, ümidsizlikdən Tekmessadan olan Yevrisakı adlı oğlunu yanına çağırdı və qalxanını ona həvalə edib Hektorun qılıncı ilə özünə sui-qəsd etdi. Ölümündən əvvəl, Aqamemnon və onun bütün Atridlər nəslini lənətlədi və onlara qarşı intiqam ilahələri Eriniləri çağırdı. Aqamemnon Ayaksın cəsədini atəşə verməyi qadağan etdi və onun tabutunu Reteya burununda basdırmağı əmr etdi.

Əfsanəyə görə, Ayaksın qanından qırmızı çiçəyi böyüdü və onun ləçəklərində "AI" hərflərini görmək olurdu. Onlar bir tərəfdən "Ayaks" ("Αἴᾱς") sözünün başlığı, digər tərəfdən isə kədəri simvolizə edirdilər. Odissey ilə mübahisəyə səbəb olmuş və Ayaksın intiharına gətirən Axillesin döyüş paltarı gəmi qəzasından sonra dənizə düşdü, bundan sonra tanrıların ixtiyarı ilə Ayaksın qəbrinin yanına atıldı. Odissey Aidə çatanda Ayaksın kölgəsi ilə rastlaşdı. Barışıq kəlmələrinə baxmayaraq, keçmiş rəqib Odisseylə danışmaq istəmədi. Sonradan dalğalar qəbri yuyub apardılar. Onun içində böyük sümüklər tapıldı. Mifoloji qəhrəmanın diz qapaqları atış diski ölçüsündə idi.

Platonun "Dövlət" kitabında müəllifin axirət həyatı ilə bağlı fikirləri, o cümlədən ruhların köçməsi ilə bağlı hekayələr təsvir edilmişdir. Bu qədim mənbəyə görə, Ayaksın ruhu vəfatından sonra insan yox, aslan bədənində yenidən təcəssüm etməyi üstün tutdu, çünki o, Axillesin döyüş paltarı mənsubiyyəti üstündə olan mübahisədən sonra hiss etdiyi ədalətsizliyi bir daha yaşamaq istəmirdi.

Böyük İskəndər Hellespont boğazını keçdikdən sonra Ayaksın ehtimal olunan məzarını ziyarət etmişdir.

Qədim yunan keramika işlərində Ayaks haqqında miflərin müxtəlif elementləri təsvir olunub, məsələn "Ayaksın Hektorla təkbətək döyüşü", "Axillesin döyüş paltarı üstündə mübahisə", "Ayaks Axillesin bədənini çıxardır", "Ayaksın intiharı" və s. Avropa təsviri sənətində, Ayaks ilə əlaqəli mifoloji süjetlər Nikola Pussenin "Flora aləmi", "Ayaks və Odissey arasında mübahisə", Antonio Kanovanın "Ayaks" heykəlləri, Mixail Kozlovskinin "Ayaks Patroklun cəsədini qoruyur" və s. əsərlərdə əks olunmuşdur.

Qəhrəmanın faciəli ölümü qədim müəlliflər arasında ən sevilən mövzu idi. Ayaksın ölümünü təsvir edən bütün qədim ədəbiyyat əsərləri içərisindən yalnız Sofoklun bu günə qədər tam olaraq saxlanmışdır. Burada afinalı tragediya müəllifi Ayaksın sevgilisi Tekmessanın riqqətli obrazın yaradır. Salamin padşahı qızın şəhərini dağıdır və hökmdarın qoşunu onun atası və anasınını öldürür, qadının özünü isə kölə edirlər. Eyni zamanda, o, Ayaksı, nəyin ki nifrət etmək, hətta daha çox sevməyə başladı. Sevgi bəxtsiz qızın itirilmiş valideynləri və məmləkətini əvəz etdi. Tekmessanın fonunda müəllif Ayaksın əzəmətini vurğulayır, hansı ki bu böyüklükdə sevgini bir kölə qadının beyninə yeritməyi bacardı. Əsərdə həmçinin, Sofoklun yaşadığı dövrünündə aktual olan Afina və Sparta arasındakı qarşıdurma öz əksini tapmışdır. Əsərdə Menelayın ancaq Sparta hökmdarı olduğu və onun əmrləri afinalılar üçün məna kəsb etmədiyi dəfələrlə xatırlanırdı və bu ictimai rəğbətin qazanmasına səbəb oldu.

Metaforik mənada "iki Ayaks" ifadəsi iki sadiq dost, "Ayaks ilə Odissey arasında münaqişə" isə gərgin qarşıdurma deməkdir.

Ayaksın adı bir neçə gəmisinə verilmişdir, bundan başqa 1936-cı ildə alman astronomu tərəfindən kəşf edilmiş Yupiter planetinin asteroidi onun şərəfinə adlandırılmışdır.

Qədim yunan eposunun bu qəhrəmanı Amsterdam şəhərini təmsil edən futbol klubunun eponimi oldu. Onun yarandığı dövrdə Troyanın Henrix Şliman tərəfindən kəşfi fonunda cəmiyyətdə qədim Ellada populyar idi. Klubun loqotipində Ayaks təsvir edilib.

Qədim

• Pindar. Немейские песни // / Пиндар;  ; изд. подг. М. Л. Гаспаров.. — М. : Наука, 1980. — 503 с. — (). — 50 000 экз.
• . . Л.: Наука. Перевод, заключительная məqalə, примечания, указатель В. Г. Боруховича. 1972.
• Herodot. . Л.: Наука. Перевод и примечания Г. А. Стратановского, под общей редакцией С. Л. Утченко. Редактор перевода Н. А. Мещерский. 1972.
• Hesiod. Полное собрание текстов. Античное наследие. М.: Лабиринт. Вступительная məqalə В.Н.Ярхо. Комментарии О.П.Цыбенко и В.Н.Ярхо. 2001. ISBN 5-87604-087-8.
• Higin. . Античная библиотека. СПб.: . Перевод с латинского, комментарий Д. О. Торшилова под общей редакцией . 2000. ISBN 5-89329-198-0.
• Homer. . Л.: Наука. пер. Н. И. Гнедича. Изд. подг. . 1990.
• Siciliyalı Diodor. . Античное наследие. М.: Лабиринт. Перевод, статья, комментарии и указатель О. П. Цыбенко. 2000.
• Likofron. // Вестник древней истории. Перевод с древнегреческого и комментарий И. Е. Сурикова. № 1—2. 2011.
• Ovidi. . М.: Художественная литература. Перевод с латинского С. В. Шервинского. Примечания Ф. А. Петровского. 1977.
• Pavsani. . СПб.: Алетейя. Перевод и примечания под редакцией Е. В. Никитюк. Ответственный редактор проф. Э. Д. Фролов. 1996. ISBN 5-89329-006-2.
• Sofokl. Аякс // Драмы. Литературные памятники. М.: Наука. В переводе Ф. Ф. Зелинского под ред. М. Л. Гаспарова и В. Н. Ярхо. 1990.
• Strabon. . М.: Ладомир. Перевод, məqalə и комментарии Г. А. Стратановского под общей редакцией проф. С. Л. Утченко. 1994.
• Ellada şairləri. Античная классика. М.: Ладомир. Издание подготовили М.Л. Гаспаров, О.П. Цыбенко, В.Н. Ярхо. Вступительная məqalə и составление В.Н. Ярхо. Примечания М.Л. Гаспарова, О.П. Цыбенко, В.Н. Ярхо. Ответственный редактор М.Л. Гаспаров. Оформление В.В. Истомина. 1999. ISBN 5-86218-237-3.
• Esxil. . Литературные памятники. М.: Наука. в переводе Вячеслава Иванова. Издание подготовили Н. И. Балашов, Дим. Вяч. Иванов, М. Л. Гаспаров, Г. Ч. Гусейнов, Н. В. Котрелев, В. Н. Ярхо. Ответственный редактор Н. И. Балашов. 1989.

Müasir

• Грейвс Роберт. . Антропология, этнография, мифология, фольклор. М.: Прогресс. 1992. ISBN 5-01-001587-0.
• Клейн Л. С. Анатомия Илиады. СПб.: Издательство Санкт-Петербургского университета. 1998. ISBN 5-288-01823-5.
• Козовик І. Я., Пономарів О. Д. Аякс // Словник античної міфології (2-е видання 57000 nüs.). К.: Наукова думка. відповідальний редактор А. О. Білецький. 1989. 50–51. ISBN 5-12-001101-2.
• История греческой литературы. I. Москва • Ленинград: Издательство академии наук СССР. под редакцией С. И. Соболевского, Б. В. Горнунга, З. Г. Гринберга, Ф. А. Петровского, С. И. Радцига. 1946.
• // . М.: Советская энциклопедия. Главный редактор . 1990. ISBN 5-85270-032-0.
• // . М.: Советская энциклопедия. Главн. ред. . 1990. 121–122.