Alban-Udi kilsəsi və ya rəsmi adı ilə Alban-Udi Xristian dini icması — 2003-cü ildə Azərbaycanda yaradılmış, udilərdən ibarət və özünü Alban Həvari kilsəsinin (IV–XIX əsrlər) varisi hesab edən kilsə. Alban-Udi kilsəsi tarixi Alban Həvari kilsəsinin Çar Rusiyası dövründə ləğv edilməsindən 167 il sonra bərpa edilmişdir. Kilsə 2013-cü ildə Alban Həvari Kilsənin yaradılmasının 1700 illiyini qeyd etmişdir. Alban-Udi kilsəsi Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı yeparxiyası ilə və Türkiyənin Mardin şəhərindəki Süryani kilsəsi ilə əlaqələrə malikdir.
 | |
| Rəsmi adı | Alban-Udi Xristian dini icması |
| Yaradılması | 2003-cü il |
| Sələfi | Alban Həvari kilsəsi Yerusəlim Pravoslav Kilsəsi |
| Mərkəzi | Müqəddəs Yelisey Kilsəsi, Nic, Qələbə rayonu |
| Fəaliyyət bölgəsi | Qəbələ və Oğuz rayonları, Şərqi Zəngəzur və Qarabağ iqtisadi rayonları |
| Rəhbəri | Robert Mobili |
Tarixi Alban Həvari kilsəsi IV əsrdə əsası qoyulmuş, bir müddət avtokefal (müstəqil) olaraq fəaliyyət göstərmiş kilsə quruluşu idi. 705-ci ildə, Ərəb Xilafətinin bölgədə nəzarəti gücləndirməsindən sonra, Alban Həvari kilsəsi Erməni Həvari kilsəsinin tərkibinə keçmişdir. Rusların Cənubi Qafqazı işğal etməsindən sonra, 1836-cı ildə Alban Həvari kilsəsi ləğv edilmişdir.[1]
2003-cü ildə mərkəzi Nic olmaqla, Alban-Udi Xristian dini icması dövlət qeydiyyatına alınmışdır.[2] Onun rəhbəri Robert Mobili icmanı tarixi Alban Həvari kilsəsinin yenidən dirçəlişi üçün təməl olaraq görürdü.[3] Tarixi Alban Həvari kilsəsi Azərbaycan ərazisinin Xilafətin nəzarətinə keçməsindən etibarən Erməni Həvari kilsəsinin tərkibində olmuş olsa da, Mobili yenidən dirçəldilmiş Alban-Udi kilsəsinin müstəqil olmasını, provaslavlığa keçməsini müdafiə etmişdir.[q 1][4] Müasir Alban-Udi kilsəsi Yerusəlim Pravoslav Kilsəsinin davamçısı hesab edilir,[4] Azərbaycan hökuməti tərəfindən maliyyələşdirilir.[5]
İcma kilsənin fəaliyyət göstərməsi üçün şərq kilsələrindəki təhsilə nail olmağa və din adamları yetiştirməyə çalışmışdır. Misir, Suriya, Türkiyə, Ukrayna kimi ölkələrə kilsə təhsili üçün məktub yazılmış və əsasən, müsbət cavablar alınmışdır. Təhsil üçün ilk seçim olaraq, Türkiyə nəzərdə tutulmuşdur. Buna səbəb dil birliyidir. Ancaq Mardin şəhərində dini təhsilin ərəb və süryani dillərində olması, İstanbulda isə dini təhsil kurslarının olmamasına görə, Ukrayna növbəti seçim olmuşdur. Ukrayna kilsəsi həm dil birliyi məsələsinə görə, həm də Alban-Udi kilsəsinə qarşı mötədil münasibətinə görə uyğun seçim olmuşdur. İcmanın rəhbəri Mobili Ukraynada təhsilini bitirəndən sonra, Süryani kilsəsində vəftiz edilməyi planlaşdırmış, buranın seçilməsi üçün səbəb olaraq, Süryani kilsəsinin qədimliyini, keçmişdə iki kilsənin yaxınlığını və kilsələrin inanc və ibadətlərinin bir-birini bənzəməsini göstərmişdir.[6]
Roma Papası Fransisk 2 oktyabr 2016-cı ildə Azərbaycana səfər edərkən Robert Mobili ilə görüşmüş, Alban-Udi kilsəsinin yenidən dirçəlməsində udilərə kömək ediləcəyinə söz vermişdir.[7] Udi kilsəsi həm də Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı yeparxiyası ilə əlaqələrə malikdir.[8][9]
Alban-Udi kilsəsi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləmişdir. Qarabağın erməni işğalındakı hissəsi və Şərqi Zəngəzur Azərbaycan nəzarətinə keçdikdən sonra, icma tərəfindən bu ərazilərə səfər təşkil edilmiş, buradakı kilsələrdə dini ayinlər həyata keçirilmişdir.[10][11] İcma Xocalı soyqırımının xatirəsini Laçının Ağoğlan məbədində (2021-ci il) və Hadrutun xristian məbədlərində (2024-cü il) qeyd etmiş, şam yandırılaraq ölənlərin xatirəsinə dua oxunmuşdur.[12][13]
4 dekabr 2020-ci ildə Alban-Udi kilsəsinin nümayəndələri Kəlbəcərin Xudavəng monastırını ziyarət etmiş və monastırın içərisində dini ayin keçirmişdir.[14] Həmin ilin 5 dekabrında udi xristian icmasının sədr müavini Rafiq Danakari Xudavəng monastırına vaiz təyin olunmuşdur.[15] Danakari Xudavəng monastırının kilsələrindən birində bazar günü xidməti təşkil etməyə başlamış, 2021-ci ildə Robert Mobilinin özü monastırda xristianlararası Pasxa süfrəsi təşkil etmişdir.[16] Azərbaycanın Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Mübariz Qurbanlı Xudavəng monastırının Alban-Udi icmasına verilməsini təklif etmişdir.[17][18]
Alban-Udi kilsənin fəaliyyəti nəticəsində, Luka incili udi dilinə tərcümə edilərək nəşr edilmişdir. Bundan başqa, udi uşaqlar üçün balaca kitabçalar da hazırlanmışdır. Udi xristianlarının rəsmi veb-saytı da istifadəyə verilmişdir.[6] Xristian udi uşaqları üçün dini təhsil Müqəddəs Yelisey Kilsəsində aparılır. Kilsənin həyətində uşaqlar üçün İncil dərsləri keçirilir. Dərslər udi dilində, Robert Mobili ve Rafik Danakari tərəfindən keçirilir. 2013-cü ildə kilsə əsasının qoyulmasının 10 illiyini, Qafqaz Alban kilsəsinin yaradılmasının isə 1700 illiyini[q 2] qeyd etmişdir. "On il dirilişdə" adlanan tədbir Nicdə keçirilmişdir.[7] Udi kilsəsinin rəhbərliyinin icazəsi ilə, Bakı yeparxiyasının rus pravoslav ruhaniləri udilərlə birlikdə, Müqəddəs Yelisey kilsəsi və Müqəddəs Məryəm Ana kilsəsində İlahi Litürgiyanı qeyd edirlər.[19] Nic udinləri ənənəvi olaraq, Pasxa və Kala Axsibay bayramlarını qeyd edirlər.[20][21]
Mobili və onun müavini Danakari özlərini Alban kilsəsinin ruhaniləri adlandırırlar və müvafiq ruhani paltarları geyinirlər. Buna cübbə, xalat və kamilavka (baş geyimi), həmçinin orijinal dizaynlı döş xaçları daxildir. Mobilinin və onun müavininin kim tərəfindən və nə vaxt keşişliyə təyin edildiyi bilinmir. 2013-cü ilə olan məlumata görə, icma nümayəndələri təyin olunmuş din xadimlərinin olmadığını və icma üzvlərinin vəftizinin Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı Yeparxiyasının din xadimləri tərəfindən həyata keçirildiyini bildirmişdir.[22]
Robert Mobili 2025-ci ildə qeyd etmişdir: "Mən İordan çayında vəftiz edildim və Atos dağını ziyarət edən ilk azərbaycanlı oldum. Burada Ksenofont monastırının arximandriti Aleksi öz xaçını mənə verdi. Biz Qüds kilsəsinə, eləcə də Efiopiya və Suriya kilsələrinə yaxınıq. Şərqli qardaşlarımızla əlaqə saxlaya bilməyərək keçirdiyimiz uzun illər liturgiyamız haqqında biliklərimizin çoxunu itirdik. Bu səbəbdən keşişlərimiz liturgiyamızı yenidən öyrənmək üçün qədim Suriya kilsəsinin olduğu Türkiyənin Mardin şəhərinə gedirlər. Mardində türkcə danışırlar və bunu başa düşmək bizim üçün çətin deyil. Bizi iki həftə qarşılayır və qədim kilsələrinin ayinlərini öyrədirlər".[23]
- Müqəddəs Yelisey Kilsəsi. Əsası 1823-cü ildə qoyulmuş, Nicdə yerləşən kilsədir.[7]
- Müqəddəs Məryəm Ana kilsəsi. 1890-cı ildə tikilmiş, Nic kilsəsidir.[19]
- Xudavəng monastırı. Əsas kilsəsi 1214-cü ildə, Dəfnə sülaləsinə mənsub olan Arzu Xatun tərəfindən tikilmişdir.[24]
- Robert Mobili. Azərbaycan dini xadimi, müasir Alban-Udi kilsəsinin rəhbəri (2003-cü ildən etibarən).[3]
- Rafiq Danakari. Azərbaycan dini xadimi, Alban-Udi kilsəsinin rəhbərinin müavini, Xudavəng monastırının vaizi.[15]
- ↑ Karny, Yo'av. Highlanders: a journey to the Caucasus in quest of memory. Macmillan. 2000. səh. 384. ISBN 978-0-374-22602-2 – Google Books vasitəsilə.
- ↑ Sergei Markedonov.Azerbaijan: an Islamist Threat to Religious Harmony. Memo.ru
- ↑ 1 2 Бочков, 2023. səh. 211—212
- ↑ 1 2 Бочков, 2023. səh. 212
- ↑ "Azərbaycanda dini qurumlara bu qədər pul ayrıldı - Siyahı". İstifadə tarixi: 2025-03-08.
- ↑ 1 2 Afandiyev, 2019. səh. 211-212
- ↑ 1 2 3 Afandiyev, 2019. səh. 213
- ↑ "Bakı yeparxiyanın ruhaniləri Qəbələ rayonunun Nic kəndində udi xalqının kompakt yaşadığı yerə tanışlıq səfəri etmişlər". İstifadə tarixi: 2025-03-08.
- ↑ "Yepiskop Aleksiy Alban-Udi xristian icmasının sədri ilə görüşüb". İstifadə tarixi: 2025-03-08.
- ↑ "Alban-udi xristian dini icması Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasını dəstəklədiyi barədə bəyanat yayıb". İstifadə tarixi: 2025-03-08.
- ↑ "Alban-Udi icması Qarabağa yeni səfər edəcək". İstifadə tarixi: 2025-03-08.
- ↑ "Xocalı soyqırımı Laçındakı «Ağoğlan» məbədində yad edilib". İstifadə tarixi: 2025-03-08.
- ↑ "Alban-Udi Xristian dini icması Hadrutda Xocalı soyqırımını anıb". İstifadə tarixi: 2025-03-08.
- ↑ "Между удинами и армянскими священниками возник спор в монастыре Худаванг Кельбаджарского района - ВИДЕО". Oxu.az (rus). 4 December 2020. 4 December 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 December 2020.
- ↑ 1 2 "Preacher appointed to Khudavan monastery in Azerbaijan's Kalbajar". AzerNews (ingilis). 5 December 2020. 6 December 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 December 2020.
- ↑ Бочков, 2023. səh. 214
- ↑ "Mübariz Qurbanlı: Xudavəng monastrında olan erməni keşişlər oranı tərk etməlidir". 2023-05-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-02.
- ↑ "Xudavəng monastrında olan erməni keşişlər oranı tərk etməlidir" — Mübariz Qurbanlı
- ↑ 1 2 "Божественная литургия в удинском храме селения Нидж" [Divine Liturgy in the Udi Church in the village of Nij]. pravoslavie.az (rus). 2024-03-09. İstifadə tarixi: 2024-06-08.
- ↑ Панчевидзе В. Н., Джейранишвили Е. Ф. — Удинский язык//Языки народов СССР. Т.4, Иберийско-кавказские языки М., 1967.
- ↑ Sevinc MÜRVƏTQIZI. "Qəbələnin Nic kəndindəki udinlər "Pasxa" və "Kala Axsibay"ı bayram ediblər". 525-ci qəzet. 2013. 2020-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-18.
- ↑ Бочков, 2023. səh. 213
- ↑ "İtaliya saytı Azərbaycandakı Alban-Udi xristian icmasından yazıb". İstifadə tarixi: 2025-03-08.
- ↑ Məmmədova, 2004. səh. 119
- Afandiyev, Nizami. "Geçmişten Günümüze Azerbaycan Alban Udi Halkının Hristiyanlık Serüveni". Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/22 (Haziran 2019), 197–216. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.542089.
- Məmmədova, Gülçöhrə, Зодчество Кавказской Албании, Bakı: Çaşıoğlu, 2004
- П. В. Бочков. К вопросу о конфессиональной идентичности христиан-удин в Армении, Азербайджане и России // Христианство на Ближнем Востоке. — 2023. — № 2. — doi:10.24412/2587-9316-2023-00180.