Urnayr problemi

Urnayrın 313–371-ci illərdə hakimiyyətdə olduğu, 313-cü ildə xristianlığı qəbul etdiyi, 371-ci ildə isə Dzirav çölündə döyüşdə xristianlara qarşı döyüşdüyü haqda məlumat vardır.^[1]

Arşakilər sülaləsinin Qafqaz Albaniyasında hakimiyyət gəlməsi ilə bağlı olaraq fikirlər müxtəlifdir. Kamilla Trever, Fəridə Məmmədova və başqalarına görə, Arşakilər eramızın I əsrində Albaniyada hakimiyyətə gəlib. Bu isə IV əsrdə hakimiyyət sürən və Dzirav döyüşündə iştirak edən, üçüncü Alban Arşaki hökmdarı Urnayr haqqındakı məlumatlarla uyğun gəlmir (3 hökmdar 3–4 əsr boyunca hakimiyyətdə qalmış ola bilməz). Moisey Kalankatlı ilk hökmdar I Vaçaqan ilə Urnayr arasında sadəcə I Vaçenin adını çəkir. Kalankatlının öz siyahısından kimisə sildiyini düşünmək üçün də bir səbəb yoxdur.^[2] Ola bilsin ki, I Vaçaqan eramızın I əsrində yox, 330-cu illərdə hakimiyyətə gəlib.^[3]

Urnayrın Dzirav döyüşündə iştirakı nəzərə alınarsa, onun hakimiyyətə gəlməsi 340-cı illərdən əvvəl ola bilməzdi. Urnayrın Sasani hökmdarı II Şapurun qızı ilə evləndiyi, II Şapurun uşaq vaxtında hakimiyyətə gəldiyi, qızınınsa Urnayrla evlənmək üçün müəyyən bir nikah yaşına çatmalı olduğu nəzərə alınarsa, Urnayrın hakimiyyətə gəlməsi üçün təqribi bir vaxt olaraq 350-ci il şərti olaraq götürülə bilər.^[3] Buna görə də Arşakilərin hakimiyyəti IV əsrin əvvəllərindən götürülməlidir.^[3][4] Bu yanaşma Alban Arşakilərinin maskut mənşəyini və əcdadlarının Sanatruk olmasını inkar edir. Sanatruk əsasən maskut hökmdarı Sanesanla eyniləşdirilirdi, hansı ki, doğru yanaşma deyil. Zadəgan (naxarar) Sanatruk və maskut hökmdarı Sanesan eyni dövrdə baş verən hadisələrlə əlaqədar olsa da, onlar arasında yaxın və birbaşa əlaqə olsa da, bu faktların istifadəsinə və ad bənzərliyinə görə eyniləşdirilmələri doğru deyildir.^[4]

359-cu il kimi erkən bir vaxtda II Şapurla müttəfiq olduğu fikirləşilən Urnayr 371-ci ilə qədər Sasanilərə sadiq qalmışdı. Bu, onun bu dövrdə paqan olduğunu göstərir və 313-cü ildə xristianlığa keçdiyi nəzərə alınarsa, bu məlumatlara görə, 50 il sonra yenidən dinini dəyişmiş (xristianlıqdan paqanlığa keçmiş) olmalıdır. İki ayrı Urnayrın mövcud olması da fikirləşilə bilər. Ancaq bu yanaşmada da paqan Urnayrın xristian Urnayrın nəslindən necə çıxması izah edilməlidir. Bundan başqa "Alban ölkəsinin tarixi"ndə sadəcə bir Urnayrın adı qeyd edildiyi də nəzərə alınmalıdır. Buna görə də Urnayrın 313-cü ildə vəftiz edilməsi hekayəsi tarixi nöqteyi-nəzərdən mümkün deyil, sadəcə bir əfsanədir. ^[1]

Urnayrın xristianlığa keçməsi Gəncəli Kirakosun əsərində də qeyd edilir. Kirakos bunu "Alban ölkəsinin tarixi"ndən, Mxitar Qoşun şagirdi Vanakandan və ya şifahi ənənələr vasitəsilə öyrənmiş ola bilərdi.^[5]

Azərbaycanda yaradılmış Alban-Udi kilsəsi 2013-cü ildə kilsənin əsasının qoyulmasının 10 illiyini, Urnayrın 313-cü ildə vəftiz edilməsini əsas götürərək Qafqaz Alban kilsəsinin yaradılmasının isə 1700 illiyini qeyd etmişdir. "On il dirilişdə" adlanan tədbir Nicdə keçirilmişdir.^[6]

• Afandiyev, Nizami. "Geçmişten Günümüze Azerbaycan Alban Udi Halkının Hristiyanlık Serüveni". Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/22 (Haziran 2019), 197–216. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.542089.
• Gadjiev, Murtazali. The Chronology of the Arsacid Albanians // Hoyland, Robert (redaktor). From Albania to Arrān: The East Caucasus between the Ancient and Islamic Worlds (ca. 330 BCE–1000 CE). Gorgias Press. 2020. 29–35. ISBN 978-1463239886.
• Gippert, J. & Dum-Tragut, J. (2023). Caucasian Albania: An International Handbook. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton. https://doi.org/10.1515/9783110794687