Rusiyadan Yaponiyaya miqrasiya etmiş tatarların və başqırdların ümumi milli kimlik məsələsi mübahisəli mövzudur. Onları bildirmək üçün "İdil-Ural türkləri", "türk-tatarlar" və ya sadəcə "tatarlar" adlarından istifadə olunur. 1930-cu illərə qədər Yaponiya hökuməti onları "keçmiş rusiyalılar" və ya "rusiyalı müsəlmanlar" adlandırmışdır. Özlərini Kazan tatarları kimi hesab edib "türk-tatar" adlandırsalar da, aralarında mişər, başqırd, özbək, uyğur, azərbaycanlılar da olmuşdur.

Tatar və başqırdlar XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində regionlarındakı daxili qarışıqlıqlar səbəbilə Uzaq Şərqdəki Mancuriya, Koreya və Yaponiya kimi ölkələrə miqrasiya etmişdirlər. Mancuriyada yerləşən Harbin şəhəri tatar və başqırdların miqrasiya etdikləri ilk əsas yer olmuşdur. Onlar burada "Harbin Cəmiyyəti" adlı təşkilatın əsasını qoymuşdurlar.

1919-cu ildən sonra tatar və başqırdların ən çox köçdükləri ölkə Yaponiya olmuşdur. Bu seçimin əsas səbəbləri arasında Yaponiyadakı həyat səviyyəsinin və iş tapmaq potensialının daha yaxşı olması yer alır. Bundan əlavə, Rus-yapon müharibəsindən qələbə ilə çıxan Yaponiya türk və müsəlman dünyasının simpatiyasını qazanmışdı. Tatarlar əsasən Yaponiyanın Yokohama, Tokio, Naqoya, Kumamoto və Kobe şəhərlərində məskunlaşmışdırlar. İlk dövrlərdə Yokohamada digər şəhərlərə nisbətən daha böyük tatar icması yaranmış, daha sonra digər şəhərlərdə tatarların sayı artmağa başlamışdır. Tokioda tatar icması 1921-ci ildə formalaşmağa başlamışdır. Əsasən subay kişilərdən ibarət olan ilk tatar qrupu Tokionun Şincuku bölgəsindəki hotellərdə yaşamağa başlamış, ticarətlə məşğul olub maddi vəziyyətlərini yaxşılaşdırdıqdan sonra öz yaxınlarını gətirməyə başlamışdırlar.

Yaponlarla əlaqə quraraq tatarlarla Yaponiya arasındakı münasibətlərinin möhkəmlənməsində aparıcı şəxs Əbdürrəşid İbrahimov olmuşdur. O, Rusiyada türklərə qarşı təzyiqlərin artmasından sonra Osmanlı dövlətinin dəstəyini alsa da, daha sonra Asiyanın yüksələn gücü olan Yaponiya ilə yaxınlaşmışdır. Yaponlar tatarlar vasitəsilə Rusiyadakı müsəlman türklərlə yaxın əlaqələr qurmağa və regionda nüfuz qazanmağa çalışmışdırlar. Əbdürrəşid İbrahimovun başçılığı altında bir çox tatar ailə Rusiyadan Yaponiyaya köçmüşdür. İbrahimov 1933-cü ildə dostlarının dəvəti ilə Yaponiyaya köçmüş və ömrünün axırına qədər orada yaşamışdır. Başqırd türklərindən olan başçılıq etdiyi qrupla 1924-cü ildə Tokioya gəlmiş, Yaponiyada yaşayan tatarların və başqırdların sayı daha da artmışdır.

Kurbanaliyev–İshaki münaqişəsi

Yaponiya tatarlarının bir qismi Kurbanliyevin icma daxilindəki despot xarakterindən və keçmişindən narahat olmuşdurlar. 1931-ci ildə təxminən 10 ailə Kurbanaliyev ilə əlaqəsini kəsmişdir. Uzaq Şərqdə yaşayan bütün türkləri bir araya gətirmək istəyən Ayaz İshakinin 1933-cü ilin oktyabrında Kobeyə gəlişini icmadakı gücünə təhdid kimi qəbul edən Kurbanaliyev onun fəaliyyətinə mane olmağa çalışmışdır. Tərəflər arasındakı ilk ciddi anlaşılmazlıq 2 dekabr 1933-cü ildə baş vermişdir. Tokioya təlim üçün gəlmiş türk zabit Cavit bəyin cənazəsi atatürkçü olduğu səbəbilə Kurbanaliyev tərəfindən boykot edilmişdir, lakin İshaki cənazəyə qatılmışdır.

İshaki Yaponiya türklərini bir araya gətirmək üçün Tokioda İdil-Ural Türk-Tatar Mədəniyyət Dərnəyini qurmaq istəmiş və iclas üçün məktəb binasını tələb etmişdir, lakin Kurbanaliyev onun tələbini rədd etmişdir. İshaki və onun Yaponiyadakı dəstəkçisi professor Okubo 11 fevral 1934-cü ildə Tokionun bölgəsindəki bir klubda iclas keçirmiş, lakin Kurbanaliyevin başçılığı altında olan Ağ rus zabitləri və ultramillətçi yaponlar iclasa basqın təşkil edərək İshakini və Okubonu döymüşdürlər. İnsidenti araşdırmaq üçün Kobe-Naqoya tatarlarından 11 nəfərlik komissiya təşkil olunmuşdur. İzumibaşi insidentindən sonra tərəflər arasındakı münaqişə kəskin hal almış, Yaponiyadakı tatar icması iki yerə bölünmüşdür. Kobedə yaşayan tatarlar və Hoten Türk-Tatar Komitəsi İshakini dəstəkləmişdirlər. İshaki Kurbanaliyevin fəaliyyəti barədə Yaponiya Xarici İşlər Nazirliyinə şikayət xarakterli məktub yazmışdır. Kurbanaliyev tərəfdarları isə İshakini kommunist, sosialist, sovet casusu və pan-Asiya idealının düşməni olmaqda ittiham etmiş, SSRİ-nin Yaponiyadakı səfiri ilə dost olduğunu iddia etmişdirlər.

Bütün manelərə baxmayaraq, İshaki Uzaq Şərqdəki tatarların böyük qismini öz dərnəyində bir araya gətirməyi bacarmışdır. 1934-cü ildə Tokio, Naqoya, Kobe və Kumamotoda dərnəyin şöbələri açılmışdır. Kurbanaliyev 1938-ci ildə həbs olunaraq Yaponiyadan deportasiya edilmişdir. Onun gedişindən sonra icma daxilindəki münasibətlər stabilləşmişdir.

Müasir dövr

1950-ci ildə başlamış Koreya müharibəsində yaralanmış türk əsgərlərinin bəziləri Tokio və Kobedə yerləşən xəstəxanalara göndərilmişdirlər. Yaponiyada yaşayan tatarlar onları ziyarət edərək dəstək olmuş, hətta bəzi tatar qızlar türk əsgərləri ilə evlənmişdirlər. 1953-cü ildən sonra Yaponiya tatarların çoxu keçmişdirlər. Türkiyə vətəndaşlığına keçən tatarların bir qismi Türkiyəyə, buradan da ABŞ, Finlandiya, Avstraliya kimi ölkələrə miqrasiya etmişdirlər. Bir neçə ailə ABŞ və Yaponiya vətəndaşlığına keçmişdir. Hazırda Yaponiyada 10–15 tatar ailə yaşayır. Onlar arasında 1–2 xristian tatar ailə də var.

Yaponiyada ilk tatar məktəbi 1927-ci ildə Tokioda açılmışdır. Belə ki, məktəbin açılması üçün Yaponiya hökumətindən icazə alınmış, 2 oktyabr 1927-ci ildə Şin-Okubo Hyakumin-ço 273 ünvanında yerləşən bina kirayəyə götürülərək "Məktəb-i İslamiyə" adlı məktəbə çevrilmişdir. İbtidai məktəb səviyyəsində fəaliyyətə başlayan və Kurbanaliyevin direktoru olduğu məktəbdə tatar uşaqlar həm oxuma-yazma, həm də milli və dini mövzuları öyrənirdilər. Kirayəyə götürülmüş bina həm də məscid və iclas otağı kimi istifadə olunurdu. Uşaqlar məktəbdə yapon, tatar, rus və ingilis dərslərini öyrənirdilər, Kurbanaliyev isə dini dərslərə girirdi.

Məktəb daha sonra ev sahibinin istəyi ilə bağlanmış, əvvəlcə Okuboya, daha sonra Kaşivaqi bölgəsinə köçürülmüşdür. Məktəbin tez-tez köçürülməsi təhsildə fasilələrə səbəb olmuşdur. Buna görə də ailələr pul yığmağa başlamış və 1931-ci ildə Yoyoqi-Tomiqaya bölgəsindəki 1461 nömrəli bina satın alınaraq məktəbə çevrilmişdir. Bina Kurbanaliyevin adına keçirilmişdir. Yeni məktəb binasına ancaq Tokiodan deyil, Yaponiyadakı digər şəhərlərdən, hətta Koreyadan olan tatar ailələrin uşaqları gəlirdi. Daha sonra Naqoya və Kobedə açılmış növbəti məktəblərdə təhsil başlamışdır.

Tokiodakı tatar qadınlar doğumlarını əsasən xəstəxanasında və ya Tokio Universitetinin xəstəxanasınında gerçəkləşdirirdilər. Oğlan uşaqları əvvəlcə Muhammed Şah Əfəndi Aqiff tərəfindən sünnət edilsələr də, onun ölümündən sonra oğlan uşaqları 3–5 yaşlarına gəldiklərində Keyo Universitetinin həkimləri tərəfindən sünnət edilməyə başlamışdırlar.

Nikahlar "Məktəb-i İslamiyə" binasında tatar ənənələrinə uyğun formada imam tərəfindən gerçəkləşdirilirdi.İkinci Dünya müharibəsinə qədər tatarlar içərisində əcnəblərlə evlənlərin sayı çox az olmuşdur. Lakin türkmənşəli şəxslərlə evliliklər olmuşdur.

Yaponiya tatarları və başqırdları milli kimliklərini qorumaq üçün Yaponiyada bir sıra cəmiyyətlər yaratmış, öz səslərini dünyaya çatdırmaq üçün nəşr işi ilə məşğul olmuşdurlar. Əvvəlcə kirayəyə götürdükləri yerlərdə toplansalar da, daha sonra varlı üzvlər və yerli rəsmilərin köməyi ilə icmanın adına bina almağa başlamışdırlar. Bu binalarda teatr tamaşası, konsert kimi mədəni tədbirlərlə yanaşı, toy, cənazə və dini-milli tədbirlər keçirmişdirlər.

Yaponiyadakı belə təşkilatlardan biri olan Tokio Cəmiyyətinin sədri Kurbanaliyev olmuşdur. Onun başçılığı ilə 1930-cu ildə Tokioda "" adlı nəşriyyat yaradılmışdır. Nəşriyyatın əsas nəşrlərindən biri 1931–1938-ci illərdə nəşr olunmuş və Yaponiyadakı İdil-Ural türklərinin həyatından bəhs edən "Yanı Yapon Muhbiri" jurnalı olmuşdur. Lakin Kurbanaliyevin Yaponiyadan xaric edilməsindən sonra mətbəə sahibsiz qalmış və 1938-ci ildə bağlanmışdır.

Din

Tokiodakı tatar-başqırd icması 1925-ci ilin yanvarından etibarən davamlı olaraq birlikdə cümə namazı qılmağa başlamışdır. 1938-ci ildə Yaponiya hökumətinin dəstəyi və tatarların səyləri nəticəsində Tokio məscidi tikilmişdir. Tokio məscidi hazırda Yaponiyadakı ən böyük məsciddir. 1935-ci ildə hind müsəlmanlar tərəfindən tikilmiş Kobe məscidinin tikintisinə Kobe tatarlarının da dəstəyi olmuşdur.