Bir çox istiqamətlər fəlsəfəyə, o cümlədən rasionalizmə qarşı günahkar müxalifəti güdürdülər ki, bu da qədim yunan mütəfəkkiri Sokratın fəlsəfəsindən qaynaqlanır, o inanırdı ki, insanlar dünyanı tanımadan əvvəl özlərini tanımalıdırlar. O, bunun yeganə yolunu rasional düşüncədə görürdü. Yunanlar hesab edirdilər ki, insan bədən və ruhdan ibarətdir, ruh isə öz növbəsində irrasional hissəyə (duyğular və istəklər) və yalnız faktiki insan şəxsiyyətini təşkil edən rasional hissəyə bölünür. Gündəlik reallıqda irrasional ruh fiziki bədənə daxil olur, onda istəklər yaradır və bununla da onunla qarışır, dünyanın hisslər vasitəsilə qavranılmasını məhdudlaşdırır. Rasional ruh şüurdan kənarda qalır, lakin bəzən görüntülər, xəyallar və başqa yollarla onunla təmasda olur. Filosofun vəzifəsi irrasional ruhu onu bağlayan zəncirlərdən təmizləmək və mənəvi nifaqı aradan qaldırmaq və varlığın fiziki şərtlərindən üstün olmaq üçün onu rasional ruhla birləşdirməkdir. Bu, mənəvi inkişafa ehtiyacdır. Ona görə də rasionalizm təkcə intellektual metod deyil, həm dünya qavrayışını, həm də insan təbiətini dəyişdirir. Rasional insan dünyaya mənəvi inkişaf prizmasından baxır və əşyaların təkcə zahirini deyil, həm də mahiyyətini görür. Dünyanı bu şəkildə tanımaq üçün ilk növbədə öz ruhunu tanımalısan.

Maarifçilik dövründən bəri rasionalizm adətən Rene Dekart, Qotfrid Leybnits və Benedikt Spinozanın riyazi metodların fəlsəfəyə daxil edilməsi ilə əlaqələndirilir. Bu cərəyanı Britaniya empirizmi ilə müqayisə edərək ona kontinental rasionalizm də deyilir.

Geniş mənada rasionalizm və empirizm qarşıdurulmaz, çünki hər bir mütəfəkkir həm rasionalist, həm də empirist ola bilər. Son dərəcə sadələşdirilmiş mənada, empirist bütün fikirləri təcrübədən götürür, ya beş duyğu vasitəsilə, ya da daxili ağrı və ya həzz hissləri ilə başa düşülür. Bəzi rasionalistlər bu anlayışa qarşı çıxırlar ki, təfəkkürdə həndəsə aksiomları kimi bəzi əsas prinsiplər mövcuddur və bunlardan deduktiv üsulla sırf məntiqlə bilik çıxarmaq olar. Bunlara, xüsusən də Leybnits və Spinoza daxildir. Buna baxmayaraq, onlar onun müstəsna tətbiqini praktiki olaraq qeyri-mümkün hesab edərək, belə bir idrak metodunun yalnız fundamental imkanlarını tanıdılar. Leybnitsin özünün Monadologiyada etiraf etdiyi kimi, "biz hamımız öz hərəkətlərimizdə dörddə üçü empiristik".

Rasionalizm fəlsəfəsi özünün ən məntiqli və sistemli təqdimatı ilə XVII əsrdə Spinoza tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. O, "Allahın ancaq fəlsəfi mənada var olduğunu" bəyan etməklə yanaşı, həyatımızın əsas suallarına cavab verməyə çalışıb. Onun fəlsəfi idealları Dekart, Evklid və Tomas Hobbs, həmçinin yəhudi ilahiyyatçısı Maymonid idi. Hətta görkəmli mütəfəkkirlər də Spinozanın "həndəsi metodunu" başa düşməkdə çətinlik çəkirdilər. Göte etiraf edirdi ki, "çox hissəsi Spinozanın nə haqqında yazdığını heç cür anlaya bilmirdi". Onun Etikasında Evklid həndəsəsindən qaranlıq keçidlər və riyazi strukturlar var. Albert Eynşteyn Spinozanın fəlsəfəsi ilə maraqlanırdı.

İmmanuel Kant həm də ənənəvi rasionalist kimi Leybnits və Volfun əsərlərini öyrənməyə başladı, lakin Yum əsərləri ilə tanış olduqdan sonra rasionalizm və empirizmi birləşdirməyə çalışdığı öz fəlsəfəsini inkişaf etdirməyə başladı. Buna transsendental idealizm deyilirdi. Kant rasionalistlərlə mübahisə edərək iddia edirdi ki, xalis ağıl yalnız dərketmə həddinə çatdıqda hərəkətə təkan verir və Allah, iradə azadlığı və ya ruhun ölməzliyi kimi hisslər üçün əlçatmaz olanı dərk etməyə çalışır. Təcrübə yolu ilə dərk etmək mümkün olmayan bu cür obyektləri o, "özlüyündə şey" adlandırdı və onların tərifinə görə ağıl üçün anlaşılmaz olduğuna inanırdı. Kant empiristləri tənqid edirdi ki, qazanılmış təcrübənin dərk edilməsində ağlın roluna məhəl qoymurlar. Buna görə də Kant hesab edirdi ki, bilik üçün həm təcrübə, həm də ağıl lazımdır.

Məhz belə insanlar dinin yox, elmin hər şeyi bacardığını düşünürlər. Orta əsrlərin fəlsəfəsində nominalizm (hissi təcrübəyə arxalanan) və realizm (əqlə arxalanan) arasındakı mübarizə yeni dövr fəlsəfəsində rasionalizm və onun əksi olan empirizm kimi özünü göstərir. Rasionalizm cərəyanı nümayəndələrinin, birinci növbədə isə Rene Dekartın apardığı tədqiqatlar bu dövürdə eksperimentin nəzəri əsasını təşkil edən ideal obyektlərin quraşdırılması probleminə yonəlmişdi. Dekart yeni təbiətşunaslığı əsaslandirmağa cəhd göstərirdi. O idrakda rasional əsasın əhəmiyyətini xüsusi qeyd edirdi. Onun fikrincə insan yalnız zəkanın koməyi ilə səhih və zəruri bilik əldə edə bilər. Yeni dövr fəlsəfəsində idrak problemləri diqqət mərkəzində dururdu. Mütəfəkkirlərin əksəriyyəti göstərirdi ki insan zəkası varlıgı dərk etmək iqtidarındadır. Elm həm də fəlsəfə dünyanın real quruluşunu, təbiətin qanunauyğunluqlarını aşkar edə bilər.

• Fəlsəfə tarixi
• Fəlsəfə ensiklopediyası