sözü, latınca "təməl" mənasını verən "fundamentum" kökündən törəmişdir. Bu anlayış ilk dəfə 1910–1915-ci illər də (XX əsrdə) Amerikada yevangelist protestantlar tərəfindən istifadə edilməyə başlanmışdır. Daha sonra The Fundamentals (əsaslar) adlı kitabça ardıcıllığı nümayiş başlayan yevangelistlər İncilin müasir şərhləri yerinə əsasını, gerçək mənasını ön plana çıxarmağa çalışmışlar. Zaman içərisində dəyişikliyə uğrayan bu anlayış, dini mətnlərin doğru oxunmasından daha çox dini-mədəni hərəkatların bir növü olaraq görülməyə başlanmışdır. Bu layihə əsas fikri Kitabi-müqəddəsə tənqidi metodla yanaşan modernist ilahiyyatçılara qarşı çıxıb, orada verilən bütün bilgilərin hərfi mənada doğruluğunu və yanılmazlığını isbat etmək idi.

20-ci əsrdə sekülerizmin mənimsənildiyi ölkələrdə dinin cəmiyyət üzərindəki fəaliyyəti azalmış , bununla birlikdə cəmiyyətin bəzi seqmentlərində əxlaqi pozulmalar görülməyə başlanmışdır. Kökdən dinçilik cəmiyyətdə , bu korlanmağa qarşı reaksiya olaraq ortaya çıxmışdır. Əxlaqi çöküntünün aradan qaldıracagını üçün dinin fəaliyyətinin artması lazım olduğu müdafiə olunmağa başlanmışdır.

İkinci səbəb müstəmləkəçilik və müstəmləkəçilik sonrası dövrdür. Müstəmləkəçi dövlətlərin müstəmləkə ölkələrdə öz mədəniyyətlərini yaymağa işləri və yerli mədəniyyətləri təzyiq altına almaları hətta onları aşağılamaları müstəmləkə sonrası dövrdə , Qərb mədəniyyətlərə olan bağlılığının azalmasına və Qərb fikirlərə qarşı cəmiyyətdə böyük bir müqavimət meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Ayrıca 70lərdən sonra sosializmin zəifləməsiylə birlikdə imperializm əleyhdarlığı da kökdən dinçilik ilə birlikdə yüksəlməyə başlamışdır.

Üçüncü səbəb olaraq qloballaşma göstərilməkdədir. Qloballaşmanın milliyyətçiliyin gücünü zayıflatmasından sonra din , cəmiyyətdə birləşdirici ünsür olaraq görülmüşdür və bu vəziyyət Fundamentalizm yüksəlməsinə səbəb olmuşdur. Ümumi xüsusiyyətləri

Fundamentalizm ən əhəmiyyətli xarakteristika xüsusiyyəti din və siyasət arasındakı ayrı-seçkiliyi rədd etməsidir. Ancaq 20-ci əsrdə dinin siyasət üzərindəki təsiri liberal mədəniyyətin yayılması və sekülerizmin inkişafıyla birlikdə yaxşıca məhdudlaşdırılmışdır. Sekülerizm dini yox etməyi amaçlamamıştır ; lakin dinə uyğun bir sahə və vəzifə verməyə , nəticə olaraq dini siyasətdən uzaqlaşdırmağa çalışmışdır. Cəmiyyət və xüsusi ayrı-seçkiliyini kəskin bir şəkildə müdafiə edən liberalizm isə fərdi azadlığı zəmanət altına almağa çalışarkən bir mənada dini də özelleştirmiştir . Halbuki kökdən dinçilik ictimai — xüsusi ayrı-seçkiliyini rədd etməkdədir. Cəmiyyətdə birləşdirici ünsür olaraq dini yerləşdirər və fərdlərə bir aitlik duyğusu qazandırmağı məqsədlər . Belə ki adam cəmiyyətdən ayrı tutulduğu zaman bir əskiklik hiss etməlidir. Dini fərdi bir məsələ halına gətirmək ictimai korlanma özü ilə gətirər. Fərdlərin cəmiyyətin xeyrini güdmədən hərəkət etməyə başlamasına səbəb olar və bu da ehtiras , cinayət və əxlaqsızlığa gətirib çıxarar. Yeni bir dünya üçün mövcud strukturlar , dini qanunlar üzərinə inşa edilən; hüquq , siyasət, cəmiyyət , mədəniyyət və iqtisadiyyatı saxlayan əhatəli bir sistem ilə iştirak dəyişdirməlidir.

Kökdən dinçilik ümumi mənasıyla təməl və qurucu olaraq görülən bəzi fikir və dəyərlərə bağlılığı izah edər. Bu təməl və qurucu fikirlər davamlı və dəyişməz bir quruluşa malikdir. Bu vəziyyət fundamentalist fikirlərin qaynağını , müqəddəs sayılan bəzi mətnlərdən almasının bir nəticəsidir. Ancaq kökdən dinçilik dini yazıtlarla bir saxlamaq və ya bunlardan ibarət olduğunu düşünmək doğru olmaz. Çünki əxlaqi və siyasi bir proqram olaraq istifadə edə bilmək üçün müqəddəs mətnlərin təməllərinə enmək lazımdır. Beləcə daha açıqlayıcı qanunlar əldə edilmiş olar. Bunun yanında harfiyen kitaba görə yaşamaq yerinə mətnləri daha aktivist bir dünyagörüşüylə , yəni tətbiqə istiqamətli şəkildə oxumağı seçmişlər. Ancaq bu vəziyyətin , davamlı və dəyişməz olması lazım olan fikirlər üzərində Şərh fərqinə səbəb olmaması üçün köktendinciler mətni kimin yorumladığına son dərəcə əhəmiyyət verməkdədir. Bu adam dərin inanca , əxlaqi təmizliyə sahib və mübarizənin içində tapılmış bir aktivist olmalıdır. Mətnlərin olduğu kimi alınması yerinə uyğun şəkildə şərh sayəsində Fundamentalizm siyasi eylemcilik və insanları hərəkətə keçirmə qabiliyyəti də böyük dərəcədə artmışdır . Fundamentalizm insanları hərəkətə keçirmə qabiliyyəti psixoloji və ictimai səviyyədəki funksiyalarından irəli gəlməkdədir. Psixoloji baxımdan baxıldığında kökdən dinçilik naməlum bir dünyada insanlara certainties təqdim edə bilməkdədir. Dini olaraq ən dərin problemlərə sadə və mütləq həllər təqdim edir. Ancaq bu qətilik Fundamentalizm kompleks problemlərə cavab tapmaqda məcburiyyəti da səbəb olmaqdadır. Sosial baxımdan baxıldığında isə iqtisadi olaraq kafi səviyyəyə çata bilməmiş insanların köktən dinçiliyə daha çox maraq duyduqları görülməkdədir. Sosial ədalət və ictimai nizam ümidi təqdim etməsi baxımından kökdən dinçilik , Sovetlər Birliyinin dağılmasından sonra sosializmin yerini almışdır.

Fundamentalizm ən diqqətə çarpan xüsusiyyətinin müasir dünyaya qəti olaraq kürək çevirməsi olduğu düşünülər. Köktendincilerin , cəmiyyətdəki çürümüşlüğün ancaq köhnənin mənəviyyat dolu "qızıl çağ " ına dönməklə giderilebileceğini düşündükləri doğrudur. Ancaq buradan onların modernizmə tamamilə qarşı olduqları ya da mürtəce olduqları nəticəsində çıxarılmamalıdır . Çünki köktendinciler yalnız müəyyən bucaqlardan kəskin şəkildə modernizmə qarşıdırlar. Buna ən açıq nümunə sekülerizm və fərdçiliyə olan qarşı dayanar. Ancaq müasir texnologiyadan , kütləvi informasiya vasitələrindən geniş faydalandıqları görülər. Ümumiyyətlə modernizmi din sərhədləri içində ələ alarlar və modernizmin dinə zidd olmayan istiqamətlərini təsdiqləyərlər.

Kökdən dinçilik özündə terrorist bir hərəkət deyil ; ancaq köktendincilerin bəzən şiddət ehtiva edən siyasi hərəkət tərzi mənimsədikləri görülməkdədir. Çünki din adına hərəkət edərlər və bu yolda atılan hər bir addımın tanrının razılığına səbəb olacağını düşünürlər. Bu vəziyyət köktendincilere çox yüksək bir motivasiya təmin edər və şiddət ehtiva edən hərəkətlərdən çəkinmirlər. Məqsəd dünyada tanrı iradəsini hakim etməkdir. Bu səbəblə özlərinə qarşı olanları yalnız fikir ayrılığı olan insanlar deyil , tanrının dünyadakı məqsədlərini maneə törətməyə çalışan kafirlər olaraq görərlər.

Kökdən dinçilik ilə mühafizəkarlıq bir-birlərinə yaxın görünsələr də ikisi arasında açıq fərqlər olur. Məsələn mühafizəkarlıq daha təvazökar , daha balanslı ikən Fundamentalizmte daha uc fikirlərə ya da iti çıxışlara rast gəlmək mümkündür. Mühafizəkarlıq mövcud olanı qorumağa daha uyğundur və davamlılığı müdafiə edər; ancaq kökdən dinçilik açıq şəkildə inqilabçı bir quruluşa malikdir. Mühafizəkarlar elitası qoruma və iyerarxiyanı müdafiə meylindədirlər ; amma köktendinciler bir az daha eşitlikçidirler .

xristianlıq Amerikada yevangelist-protestant qruplarda "təməl " Xristian inanclarına (söz mənasıyla anladıqları İncilin mütləq hatasızlığı , İsanın bakirə Məryəmdən doğumu , İsanın insanlığın günahlarının bağışlanması üçün çarmıxa çəkilməsi , İsanın yenidən doğuşu vs.) dönməyi müdafiə edən dini cərəyanları təyin etmək üçün istifadə edilər. Fundamentalizm dini bir cərəyan kimi, ilk dəfə Amerikada – yevangelist xristianlıqda meydana çıxmışdır. 1910–1915-ci illər arasında ABŞ-də bir qrup yevangelist ilahiyyatçı "Fundamentalizm layihəsi"ni başlatdılar. Bu layihənin əsas məqsədi Kitabi-müqəddəsə tənqidi metodla yanaşan modernist teologiyaya qarşı çıxıb, orada verilən bütün bilgilərin hərfi mənada doğruluğunu və yanılmazlığını isbat etmək idi. Fundamentalizm Protestantlığın beş inanc əsasının müdafiəsinə yönəlmişdi. Bu inanc əsasları aşağıdakılardır:

1)Müqəddəs Kitabın qüsursuzluğu və hərfi mənada (literal) doğru qəbul edilməsi,

2)İsanın bakirə Məryəmdən möcüzəvi olaraq doğulması

3) İsanın insanların günahlarını bağışlatmaq məqsədilə (kəffarə) özünü qurban etməsi,

4) Öldükdən sonra İsanın bədənən (həqiqi mənada) dirilməsi,

5) Kitabi-Müqəddəsdə qeyd olunan bütün möcüzələrin həqiqi mənada gerçəkləşdiyi, yəni möcüzələrin tarixi fakt olduğuna iman etməkdən ibarətdir.

Ana maddə : İslami kökdən dinçilik İslam bir dinin adıdır , bu səbəbdən aktyorlara yönümlü bir tərif olaraq müsəlman kökdənçiliyin anlayışını önə çıxarmaq lazımdır. kökdən dinçilik və ya Radikal İslam , İslami anlayışların uc dərəcədə mühafizəkar şərhi üçün istifadə edilməkdədir. İslami Fundamentalizmte Quranın və hədislərin şərhə yer buraxmadan , tam mənasıyla sözü sözünə tətbiq olunması əsasdır. İslami kökdən dinçilik yalnız İslamın fərdi tətbiqləriylə əlaqədar ola biləcəyi kimi , camaatlar və ya daha böyük sosial qruplar səviyyəsində də ola bilər. İslami kökdən dinçilik , əksəriyyətlə Müsəlman ölkələrdə iştirak edən çox sayda dini hərəkət və siyasi partiyanı təyin etməkdə istifadə edilməkdədir. Əl-Qaidə və Hizbullah kimi bəzi radikal İslamçı qruplar isə çox sayda ölkə tərəfindən terrorist olaraq təyin olunmaqdadır. İslami kökdən dinçilik termini zaman zaman İslami qaydaların Qərb ölkələrində dövlətin dünyəvi qanunlarının üstündə tutulması istəklərini əhatə edəcək şəkildə də istifadə edilər.

Fundamentalist terror , etdiyi dağıdıcı hərəkətləri bir dinə söykəyən terror növünə verilən addır. Terror hər nə qədər səmavi dinlərin təlimlərində birbaşa iştirak etməsə də müqəddəs mətnlərdə keçən müxtəlif təlqin edir terroristin özü tərəfindən və ya dində imtiyaz sahibi zümrələr tərəfindən , planlanan terrora alət olmaq üçün könüllü olan bir camaata pis məqsəd istiqamətində yorumlamasıyla ortaya çıxar.