Qazaxlar
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Qazaxlar (dəqiqləşdirmə).
Kazaklar ilə səhv salmayın.

Qazaxlar – Qazaxıstan Respublikasının yerli əhalisi. i qazax dilidir, türk xalqların Altay ailəsinə daxildirlər.

Qazaxlar
Özünüadlandırma
Қазақтар, Qazaqtar, قزاقتر
Ümumi sayı
20 000 000 (2020)
Yaşadığı ərazilər
Qazaxıstan Qazaxıstan 12 500 349 (2015)
Çin ÇXR 1 462 588 (2010)
Özbəkistan Özbəkistan 990 022 (2000)
Rusiya Rusiya 647 732 (2010)
Monqolustan Monqolustan 101 526 (2010)
Türkmənistan Türkmənistan 86 987 (1995)
Qırğızıstan Qırğızıstan 34 122 (2015)
Türkiyə Türkiyə 10 000 (2009)
Ukrayna Ukrayna 5 526 (2001)
İran İran 5 000 (2010)
Çexiya Çexiya 4 551 (2014)
Belarus Belarus 1 355 (2009)
İtaliya İtaliya 1 300 (2015)
Almaniya Almaniya 1 000
İspaniya İspaniya 1 000 (2015)
Tacikistan Tacikistan 595 (2010)
Polşa Polşa 80 (2002)
Finlandiya Finlandiya 64 (2011)
Dili

Qazax dili

İrqi
Monqoloid və Avropoid
Dini

Sünni İslam

Daxildir
Türk xalqları
Mənşəyi
Türk xalqları
Qohum xalqlar

Türklər(Qıpçaqlar daha yaxın)

Qazaxlara daha yaxın millət qaraqalpaqlardırlar. Qazaxların əcdadları türklər, hunlar, , usunlar, qıpçaqlardır .

Mənşəyi və tarixi

Qazax ekspertləri belə qənaətə gəliblər ki, həm autosomal markerlərin, həm də Y-xromosom polimorfizmi məlumatlarının etnogenomik təhlili əsasında qazax etnik qrupunun formalaşması XIII-XV əsrlər dövrünə (Qızıl Orda dövrü) təsadüf edir.

Erkən tarixi

Qədim dövrlərdən indiki Qazaxıstan ərazisinin etnik mənzərəsi müxtəlif olub, burada müxtəlif etnik mənşəli tayfalar və xalqlar məskunlaşıb və bu, sonradan müasir qazaxların etnogenezində öz izlərini qoyub.

Orta Asiyanın şimal çöl qurşağında dünya sivilizasiyasının ən erkən formalarından biri - çoban köçəriliyi tarixən inkişaf etmişdir.

Orta Asiya regionunda neolit ​​dövrünün mühüm nailiyyəti atın əhliləşdirilməsi idi.

Tunc dövrü eramızdan əvvəl XII—XVIII əsrlərə aid olan Andronov mədəniyyəti abidələri ilə təmsil olunur.


Qazaxıstanın indiki ərazisində məskunlaşan tayfalar haqda yazılı sübutları eramızdan əvvəl 1-ci minilliyin ortalarında meydana çıxdı.

Herodot “Tarix” əsərində sakları (e.ə. VII-III əsrlər) təsvir edir və onların Əhəməni İranı ilə qonşuluğundan, eləcə də onların fars işğalçıları, padşahlar II Kir və I Dara ilə mübarizəsindən bəhs edir.

Cənubi Sakların - massagetlərin kraliçası, Aral dənizi bölgəsində dolaşan Tomiris, eramızdan əvvəl 530-cu ildə Kiri edam etdi.

Eramızdan əvvəl II əsrdə Qazaxıstan ərazisində əsas rolu tayfa ittifaqları - Usun və Kanqyu oynamışdır.

Eramızdan əvvəl II əsrdə, təqribən eramızdan əvvəl 160-cı ildə Hind-İran və ya türk əsilli usun tayfası müasir Şərqi Türküstan ərazisinin şimalından, Semireçyadakı saka-tiqrahauda torpaqlarına köçmüşdür.

Təxminən eyni dövrdə aşağı və orta Sırdərya bölgəsində yarandı.

Güman edilir ki, bu tayfalar qazaxların etnogenezində öz izlərini qoya bilərdilər, çünki Ulu jüzdə oxşar adlarla - qanqlılar və Sarı-uysin tayfaları var.

Bundan əlavə, ulu jüzlərin əsas tayfaları - Alban, Dulat, Suan, Şapıraştı, Ystı və Oşaktı ümumilikdə uysunlar adlanır, yəni uysun tayfalarıdır.

Eramızdan əvvəl II-I əsrlərdə hunlar Çinin şimalındakı çöllərdən müasir Qazaxıstan ərazisinə doğru irəlilədilər (Hunların mənşəyi ilə bağlı elmdə ümumi qəbul edilmiş fikir yoxdur; monqol, iran, türk və başqa fərziyyələr irəli sürülür).

Çin tarixçisi Sıma Syanın (135-67) hekayəsinə görə, Orta Asiyada ümumi vəziyyətdə köklü dəyişiklik “döyüşən çarlıqlar dövründə”, yəni eramızdan əvvəl 403-221-ci illərdə baş verdi.

Bu dəyişikliklər Orta Asiyada xunnular və ya hunların tayfa birliyi tərəfindən yaradılmış ilk köçəri imperiyanın yaranması ilə bağlıdır.

Yazılı mənbələrdə xunnular haqqında ilk qeyd e.ə 822-ci ilə, xunnuların Çinə qarşı yürüş etdiyi vaxta təsadüf edir.

Təxminən eramızdan əvvəl 51-ci ildə imperiya iki hissəyə parçalandı: şərq xunnular Çin imperatorunun aliliyini tanıdı, qərbi xunnular isə müstəqilliyini qoruyub saxlasa da, Mərkəzi Asiyaya sıxışdırıldılar. 376-cı ildə Qərb mənbələrində hunlar kimi xatırlanan xalq Roma imperiyasının sərhədlərində idi.

Əvvəlki dövrlərdə Çin mənbələrində qeyd olunan hunların Orta Asiya xalqlarından olan xunnu xalqından gəlməsi ilə bağlı fərziyyə əksər alimlər tərəfindən qəbul edilir.

“Hunlar” şəklində olan ad 1926-cı ildə tarixçi K.A. İnostrantsev tərəfindən Avropa hunlarını Asiya xunnularından fərqləndirmək üçün elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir.

Orta əsrlər

Hun imperiyasının süqutundan sonra türklər Avrasiya çöllərinin tarixi arenasına çıxdılar və VI əsrin ortalarında bəşər tarixində Qara dənizdən Sarı dənizə qədər uzanan Asiyada ən böyük qədim dövlətlərdən birini yaratdılar.

Altaydan gələn türklər öz əcdadlarını hunlardan götürürdülər.

Çin salnaməçilərinin yazdığına görə, türklər “xalqların böyük köçü” zamanı Altayda məskunlaşan Qərbi xunnuların bilavasitə törəmələri idilər.

Çin mənbələri buna sübut kimi xunnu və türklərin adət və ənənələrin, ictimai-siyasi quruluşunu ortaqlığını göstərmişlər.

Türklərin yüksəlişi hökmdar Bumın xaqanın 534-cü ildə hakimiyyətə gəlməsi ilə başladı.

552-ci ilin yazında türklər əvvəllər vassalı olduqları Jujan xaqanlığını çinlilərlə ittifaqda sarsıdıcı məğlubiyyətə uğratdılar.

Türk xaqanlığı belə yarandı.

603-cü ildə Türk xaqanlığı Qərbi Türk xaqanlığına və Şərqi Türk xaqanlığına parçalandı.

Qərbi Türk xaqanlığının tərkibinə müasir Qazaxıstan ərazisi ilə yanaşı, Orta Asiya, Şimali Qafqaz, Krım, Ural və Volqaboyu da daxil idi.

Kaqanlığın etnosiyasi özəyi beş nuşibi tayfasından və beş tulu tayfasından ibarət “on tayfa” (on oxlu türklər) oldu.

Tulu etnonimi “Dulatlar” formasında sonralar qazaxların tayfa quruluşunda məlum olmuşdur..

Türgiş xaqanlığının mövcudluğu dövrü çinlilərlə davamlı müharibələr, eləcə də ərəblərin Orta Asiyaya genişlənməsinin başlanğıcı ilə xarakterizə olunur.

Ərəblərin buraya nüfuz etməsi ilə İslam dini tədricən Orta Asiya regionunda məskunlaşmış əkinçiliklə məşğul olan əhali arasında yayıldı.

Türklərin maddi mədəniyyətində böyük dəyişikliklər baş verdi.

Qədim türk yazısı ərəb yazısı ilə əvəz olundu, bir çox ərəb sözləri lüğətə daxil oldu, İslam təqvimi qəbul edildi, məişətdə dini bayramlar meydana çıxdı, dəfn müsəlman ayinlərinə uyğun olaraq həyata keçirildi.

Türgiş xaqanlığının süqutundan sonra bir neçə dövlət yarandı: Oğuz dövləti, Qarluq xaqanlığı və Kimək xaqanlığı.

VIII əsrin ortalarında türgiş mirası uğrunda qarluqlarla oğuzlar arasında müharibə baş verdi.

Oğuzlar bu mübarizədə uduzaraq Sırdəryaya getdilər və burada Oğuz dövlətini yaratdılar, qarluqlar isə Yeddisuda qalaraq erkən feodal dövlətini - Qarluq xaqanlığını yaratdılar.

Sırdərya vadisi, Aral dənizi və Şimali Xəzəryanı oğuz tayfaları qazaxların etnik tarixində nəzərəçarpacaq iz qoyublar.

Qarluqlar, türklərə qarşı “müqəddəs müharibə” elan edən ərəblər və Samanilərlə davamlı müharibələr aparırdılar.

940-cı ildə Balasağundakı sonuncu qarluk xaqanının Satıq Buğra xan tərəfindən devrilməsindən sonra Yedisuda yeni bir sülalə - Qaraxanilər hakimiyyətə gəldi. 932-ci ildə Satıq Buğra xan islamı qəbul etdi və Əbdül-Kərim adlandırdı.

Qaraxanilər dövləti İslamı dövlət dini kimi qəbul edən ilk türk dövləti oldu.

11-ci əsrin əvvəllərində polovtsılar Volqa bölgəsindən peçeneqləri və torkları sıxışdıraraq Qara dəniz çöllərinə doğru irəlilədilər.

Sonra polovtsılar Dneprdən keçərək Dunayın aşağı axarlarına çatdılar və beləliklə, Dunaydan İrtışa qədər Böyük Çölün ağaları oldular, o vaxtdan şərq mənbələrində Dəşt-i Qıpçaq, rus mənbələrində Polovtsı düzü adlandırılmağa başladı.

Təxminən əsr yarım ərzində (XI əsrin sonu - XIII əsrin ortaları) qıpçaqlarla rus knyazlıqları arasında bir sıra hərbi toqquşmalar (Rusiya-Polovtsı müharibələri) baş verir.

Qıpçaqlar Cənubi Rusiyaya davamlı hücumlar həyata keçirirlər: torpaqları viran qoyur, mal-qara oğurlayır, mal-mülk götürür, çoxlu əsir aparırdılar.

Onlar Rusiya sərhədlərində ilk dəfə 1055-ci ilə peyda olurlar.

Rus torpaqlarına ilk hücum 1061-ci ildə oldu..


Batı xanın 1236-1242-ci illər Avropa yürüşündən sonra polovtsılar müstəqil siyasi birlik kimi mövcud olmağı dayandırdılar, lakin Qızıl Ordanın türk əhalisinin əsas hissəsini təşkil edərək qazaxların formalaşmasına töhfə vermişlər.

1218-ci ildə Çingiz xanın oğlu Cuçi xanın başçılığı ilə monqol tayfalarının — konqırat, nayman, merkit və , Çölə və oradan da Mavəraünnəhrə hücumu başladı.

Qıpçaqlar əvvəlcə Cuçi qoşunlarına müqavimət göstərdilər, lakin sonra bəziləri könüllü, bəziləri isə məğlubiyyətdən sonra onlara qoşuldular.

Yerli qıpçaq zadəganları onların xidmətinə daxil oldu və adi köçərilər 1237-ci ildə Batı xanın başçılığı ilə Şərqi Avropanı fəth etmək üçün yürüş edən ordunun əhəmiyyətli hissəsini təşkil edirdilər.

Türk çölləri Çingiz xanın oğullarının başçılıq etdiyi üç ulusun tərkibinə daxil oldu.

Çingiz xanın nəvəsi Batı Volqanın aşağı axarında yeni Qızıl Orda monqol dövlətini qurdu.

Azsaylı elita çox tez Törə adlı tayfa birliyinə daxil olaraq yerli türk əhalisi arasında assimilyasiyaya uğradı.

Ordalıların əsas hissəsini türk tayfaları, əsasən qıpçaqlar, həmçinin qanqlılar və bir çox başqaları təşkil edirdi.

Papanın səfiri Qilom de Rubruk, ümumiləşdirərək, onların hamısını tatar adlandırdı.

Maraqlıdır ki, 1253-cü ildə Rubrukun təsvir etdiyi Orda adətlərinin çoxu hələ də müasir qazaxlarda mövcuddur.

Köçəri həyat normaları Çingiz xanın Yasa — yeni şəraitə uyğunlaşdırılmış adət hüququ toplusu ilə tənzimlənməyə başlandı.

Sonradan "Yasa" normaları müəyyən dərəcədə Qazax qanunlar məcəlləsinin (qaz. Жеті Жарғы) (Yeddi Kodeks) yaradılmasında istifadə edilmişdir.

Özbək xan (1313-1341) və oğlu Canıbəy xan (1342-1357) hakimiyyəti dövründə Qızıl Orda çiçəklənmə dövrünə çatdı.

1320-ci illərin əvvəllərində Özbək xan İslamı dövlət dini elan etdi.

14-cü əsrin altmışıncı illərindən, Böyük Qarışıqlıqlar dövründən bəri Qızıl Ordanın həyatında mühüm siyasi dəyişikliklər baş verdi.

Dövlətin tədricən süqutu başlandı.

Xan Kiçi-Məhəmmədin ölümündən sonra (1459) Qızıl Orda vahid dövlət kimi mövcudluğunu dayandırdı.

Demoqrafiya

 
Qazaxların milli geyimləri göstərilmiş poçt markası

Xarici keçidlər

İstinadlar

  1. Joshua Project. A ministry of Frontier Ventures. (ingilis). joshuaproject.net. 2016-02-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  2. Агентство Республики Казахстан по статистике. (rus). stat.gov.kz. 2015-01-01. 2016-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  3. 中华人民共和国国家统计局. (çin). www.stats.gov.cn. 2010-11-1. 2015-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  4. Этнические меньшинства. — Казахи, стр. 109. // Этнический атлас Узбекистана. Ответственный редактор Алишер Ильхамов. Ташкент: Совместное издание «ИООФС – Узбекистан» и ЛИА «Р. Элинина», 2002, 451 стр. ISBN 9785862800104
  5. Федеральная служба государственной статистики. (rus). www.gks.ru. 2016-01-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-10.
  6. Федеральная служба государственной статистики. (rus). "Российская газета" – Федеральный выпуск №5660 (284). 2011-12-22. 2016-02-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-10.
  7. Улсын бүртгэл, статистикийн ерөнхий газар. (PDF). Монгол Улсын хүн ам, орон сууцны 2010 оны тооллого (monqol). www.toollogo2010.mn. 2013-01-18 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  8. Государственный комитет Туркменистана по статистике. (rus). asgabat.net. 1995-01-10. 2012-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
  9. Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. (rus). www.stat.kg. 2015-01-01. 2015-11-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  10. Рахимбеков Арнур. (rus). www.inform.kz. 2009-10-26. 2012-12-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  11. State Statistics Committee of Ukraine. (ingilis). pop-stat.mashke.org. 2001-12-05. 2012-05-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-10.
  12. Есенгуль Капкызы. (rus). Радио Азаттык. 2009-11-12. 2012-07-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  13. Арнур Мухаметкарим. (rus). www.inform.kz. 2010-11-12. 2012-08-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  14. Czech Statistical Office. . www.czso.cz. Archived from the original on 2021-08-31. İstifadə tarixi: 2016-02-10.
  15. Национальный статистический комитет Республики Беларусь. (PDF) (rus). belstat.gov.by. 2012-02-03 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-01-16.
  16. Joshua Project. A ministry of Frontier Ventures. (ingilis). joshuaproject.net. 2016-02-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  17. Botschaft der Republik Kasachstan in der Bundesrepublik Deutschland. (alman). www.botschaft-kaz.de. 2017-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  18. Joshua Project. A ministry of Frontier Ventures. (ingilis). joshuaproject.net. 2016-02-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-09.
  19. Тақсимоти аҳолии Ҷумҳурӣ аз рӯи ҷинсият, миллатҳо ва забони модарӣ, саҳ. 12. // Барӯйхатгирии аҳолӣ ва фонди манзили Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2010. Ҳайати миллӣ, донистани забонҳо ва шаҳрвандии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Ҷилди III. Ҳайати таҳририя: Муҳаммадиева Б.З. – Раиси ҳайати таҳририя, Шокиров Ш.Ш., Асоев А.Р., Норов К.Д., Бойматов К.Ф., Гукасова Т.П., Абдуллоев М.А., Жданова Л.В. Агентии омори назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Душанбе, 2012, 536 саҳ.
  20. Central Statistical Office of Poland. (ingilis). pop-stat.mashke.org. 2012-07-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-10.
  21. Statistics Finland: [ölü keçid]
  22. . 2020-11-01 tarixində . //
  23. Кузьмина Е. Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. — , 1986.
  24. ↑ Пособие для подготовки к единому национальному тестированию (ЕНТ) по истории Казахстана (2000 nüs.). : «Зият Пресс». Омирбекова М., Касымхан Ж., Шаяхмет Г. 2006. 18. ISBN 5-7667-7905-4.
  25. Edwin G. Pulleyblank (1966). Chinese and Indo-Europeans. University of British Columbia, Department of Asian Studies.
  26. (1989). In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth. Thames and Hudson. ISBN 0-500-05052-X
  27. Michael Loewe, Edward L. Shaughnessy (1999). The Cambridge History of Ancient China: From the Origins of Civilization to 221 BC. Cambridge University Press. ISBN 0-521-47030-7
  28. Victor H. Mair (2013). The Shorter Columbia Anthology of Traditional Chinese Literature. Columbia University Press. ISBN 0-231-50562-0.
  29. Denis Sinor (1997). Aspects of Altaic Civilization III. Psychology Press. ISBN 0-7007-0380-2
  30. . . Encyclopædia Britannica. 2015-05-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-13.
  31. Зуев Ю. А. К этнической истории усуней.
  32. Зуев Ю. А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии.
  33. Сосанов Кошали. История Казахстана. Справочное пособие. — Алматы: Ол-Жас Баспасы, 2007. — 112 с. — ISBN 9965-651-56-6
  34. Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана. Алматы: Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования. Локотинова О. С., Гребенюк Ю. П. 2007. 12.
  35. 25 P. Pelliot. A propos des Comans. Journal Asiatique, апрель — июнь, 1920, стр. 138.
  36. 20 Н. А. Аристов. Указ. соч., стр. 17
  37. P.Pelliot и L.Ηambis Histoire де compagnes де Gengizkhan (П. Пелльо и Л. Хамбис, История походов Чингизхана). Том. 1, , 1951, стр. 72.
  38. Гавритухин И. О. Гунны // БРЭ. Т. 8. М., 2007. — С. 160.
  39. Иностранцев К. А. Хунну и Гунны, (разбор теорий о происхождении народа Хунну китайских летописей, о происхождении европейских Гуннов и о взаимных отношениях этих двух народов). — Л.: Издания Ленинградского ин-та живых восточных языков им. А. С. Енукидзе, 1926. — 152+4 с.
  40. Rein Taagepera «Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.», Social Science History Vol. 3, 115—138 (1979).
  41. Jonathan M. Adams, Thomas D. Hall and Peter Turchin (2006). «East-West Orientation of Historical Empires». Journal of World-Systems Research (University of Connecticut). 12 (no. 2): 219—229.
  43. Толочко П. П. Кочевые народы степей и Киевская Русь. — СПб.: , 2003. — С. 89—129.
  44. Каргалов В. Русь и кочевники. — М.: , 2004. — С. 43—46.
  45. Собственно монголов в войсках Джучидов было всего 4 тыс. чел. согласно завещанию Чингисхана.
  46. Тихвинский С. Л. Татаро-монголы в Азии и Европе. — М., 1977.
  47. . 2021-08-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-07-13.

Xarici keçidlər

Həmçinin bax


Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023