Próklus Diadóxus (; ən tezi 7 fevral 412 və ən geci 8 fevral 412, Konstantinopol, Bizans imperiyası – 17 aprel 485, Afina, Bizans imperiyası) — antik dövrün neoplatonçu filosofu, Platon Akademiyasının rəhbəri (skolarxı), neoplatonizm məktəbinin sonuncu ən tanınmış nümayəndəsi.
| Proklus Diadoxos | |
|---|---|
| yun. Πρόκλος ὁ Διάδοχος lat. Proclus | |
 | |
| Doğum tarixi | ən tezi 7 fevral 412 və ən geci 8 fevral 412 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 17 aprel 485 (73 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| İstiqaməti | Neoplatonizm |
| Əsas maraqları | fəlsəfə, teologiya |
| Təsirlənib | Plotin, Aristotel, Platon, Plutarx |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Onun öyrənciləri yazırdılar ki, o çoxlu tanınmış müəllimlərdən dərs almış, müdriklik məqamına çatmış, çoxlu ibadətlər etmiş, ailə qurmamış və abid həyatı sürmüşdür.
Əsərləri
"İlahiyyatın ilk əsasları" (yun. Στοιχείωσις θεολογική), "Platon ilahiyyatı" (yun. Περὶ τῆς κατὰ Πλάτωνα θεολογίας), "Fizikanın başlanğıcı" (yun. Στοιχείωσις φυσική) kimi kitabların, eləcə də Platonun "Timeus", "Parmenides", "Alkibiades", "Kratilus" əsərlərinə edilən şərhlərin müəllifi olmuşdur. Ancaq onun əsərlərinin çoxu bizim zamanımıza qədər gəlib çatmışdır.
Fəlsəfəsi
Digər neoplatoçular kimi Proklus da dünyanı Vahidin (tanrının) emanasiyası kimi təsəvvür edirdi. O, emanasiyanı triadik (üç mərhələli) inkişafda görürdü. Ancaq, bu inkişaf əslində tənəzzül demək idi, çünki o əks istiqamətdə inkişaf edirdi: kamildən naqisə, işıqdan qaranlığa olan kimi. Triadik hərəkətin birinci mərhələsi Vahiddə yerləşmişdir. Bu o deməkdir ki, törənən şey törədəndə olmuşdur. İkinci mərhələ o şeyin Vahiddən axaraq çıxmasıdır. Üçüncü mərhələ isə törənənin törədiciyə qayıtmasıdır.
Ümumiyyətlə, Proklus, üçlük ideyasını (triadanı) varlığın bütün aspektlərinə aid etmişdir. Onun tanrılaşdırdığı varlıq Vahid-Əql-Ruh üçlüyündən ibarətdir. O hər şeyin əvvəlidir, hər şeydən ucadır, dərk olunmaz və sözlə ifadə edilməzdir.
Vahiddən doğan emanasiyanın (işıqsaçmanın) sonu olaraq çoxluq yaranır. Bunlar da "henada" adlanan vahidlərdir. Bu henadalar tanrılar kimi təsəvvür edilir və ideal aləmdə olan ilk çoxluğun mərhələsini təşkil edirlər.
Proklusun ikinci üçlüyü olan Əql də üçə bölünür. Öncə o özü-özündə mövcuddur; bu düşünülən Əqldir (noetoy). Sonra əql özü-özündən çıxır və özü-özünü düşünür. Özü-özünü düşünən noeroy’dur. Sonda əqlin özü-özünə, noeroyun noetoya qayıdışı baş verir və sintez alınır. Bu mərhələdə daha sonra yeni üçlüklər yaranır. Onlar üçlüklərdən ibarət halqaları təşkil edirlər. Bu halqalar hebdomada (yeddiliklər) adlanır. Əqlin bu üçlüyü (triadası) yunan tanrıları Kronos, Zeus və Reya ilə eyniləşir. Hebdomadada olan üçlüklərin hər bir üzvü də bir tanrı ilə eyniləşir. Noetoy və noeroy da onlara tabe olan tanrılaşmış üçlüklərə bölünür.
Ruha da Proklus üçlük prinsipi baxımından yanaşırdı. Deməli, dünya triadasının üçüncü tərkib hissəsi olan Ruh öz növbəsində ilahi, demonik və insani üçlüyə bölünür. Onların hər birinin də öz bölgüsü vardır.
Bu dünya və materiya Proklusun fəlsəfəsində qaranlıqla (zülmətlə) eyniləşir. Onlar işığın (nurun) yoxluğudur. Ancaq, Plotindən fərqli olaraq Proklus materiyanı şər kimi təsəvvür etmirdi. Ona görə bu dünya nə şər, nə də xeyirdir. Şərin səbəbi materiyada yox, aşağıdakı dünyanın uca olan idealdan ayrılmasında və uzaqlığındadır.
İşığa (nura) qayıtmaq, ona qovuşmaq üçün insan tanrıya tərəf yönəlməlidir. Proklusa görə bu yolda da üçlük vardır. Bu Erot-Həqiqət-İman triadasıdır. Tanrıya qayıdışın qüvvəsi elmi bilik deyil, ekstaz halıdır. Erot (məhəbbət cazibəsi) insanı ekstaz halına hazırlayır, həqiqət onu tanrıya yaxınlaşdırır, iman isə tanrı ilə qovuşdurur. Ancaq, bu kimi ekstatik hallar çox nadir durumlarda baş verdiyi üçün tanrı ilə tam qovuşma yalnız ölümdən sonra baş verir.
Mənbə
- Aydın Əlizadə. (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 273-275. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.
Ədəbiyyat
- Aydın Əlizadə. (PDF). 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC. 2016. s. 273-275. ISBN 5-89968-061-X. 2016 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-08-16.
- Lloyd, A.C., The Anatomy of Neoplatonism, Oxford: Clarendon, 1990.
- Асмус В. Ф. Античная философия. — М.: Высшая школа, 1998.
- Лосев А. Ф. История античной эстетики. Последние века. Книга II. — М.: Искусство, 1988. — С. 14–336.
Xarici bağlantılar
- Helmig, Christoph; Steel, Carlos. . Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- Helmig, Christoph; Steel, Carlos. 2016-03-05 at the Wayback Machine. Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- The Six Books of Proclus, the Platonic Successor, on the Theology of Plato.
- Sallust. On the Gods and the World / The Hymns of Proclus.
Həmçinin bax
İstinadlar
- ↑ .
- ↑ . 1994.
- 2022-03-15 at the Wayback Machine / Translated by Kenneth S. Guthrie. London: Phanes Press, 1986.
- 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 17–18.
- 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 10.
- 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 33–38.
- The Journal of Speculative Philosophy. Vol. 3. Penn University Press 2013.
- 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 118–119.
- 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 131–149.
- 2015-11-17 at the Wayback Machine / Перевод А. Ф. Лосева. М.: Прогресс, 1993, s. 59–60.