Orxon əlifbası (həmçinin Qədim Türk əlifbası, Orxon-Yenisey əlifbası, Göytürk əlifbası) — VIII-X əsrlər arasında istifadə olunmuş türk əlifbası. Əlifba 1889-cu ildə tərəfindən təşkil olunmuş ekspedisiya Orxon vadisində keçdiyi üçün belə adlandırılmışdır. Orxon abidələrindəki yazıların mətni ilk dəfə Vasili Radlov tərəfindən yayımlanmış və 1893-cü ildə Vilhelm Tomsen tərəfindən deşifr olunmuşdur.
| Qədim türk əlifbası | |
|---|---|
 | |
| Yazı tipi | samit-sait |
| Qədim türk dili | |
| Yarandığı yer | Mərkəzi Asiya |
| Yaranma tarixi | VI əsr |
| Dövr | VIII-X əsrlər |
| Qohumluğu | |
| U+10C00–U+10C4F | |
| ISO 15924 | Orkh, 175 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Kökləri
Vilhelm Tomsen tərəfindən irəli sürülmüş və geniş olaraq qəbul olan fikir bu əlifbanın ndan törədiyidir. Tomsen həmçinin alternativ bir fikir olaraq bu əlifbanın Çin yazısından törəmiş ola biləcəyini irəli sürür.
Yazılı abidələri
200-ə yaxın yazılı abidə və bir miqdar əlyazma dövrümüzə gəlib çatmışdır. VII - X əsrlərə aid olan bu abidələr əsasən müasir Monqolustan, Cənubi Sibirdəki Yenisey hövzəsi, Altay dağları və Sintszyan bölgəsində yerləşir. Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsinə əsasən Orxon bölgəsində 54, Yenisey bölgəsində 106, Talas bölgəsində 15, Altayda 78 belə epiqrafik abidə mövcuddur. Əlyazma nümunələri isə ndə yazılmışdır. Irk Bitig bunlardan biridir.
Quruluşu
Qədim türk dili dil olduğu üçün qalın və incə saitlər ¹ və ² olaraq qeyd olunmuş hissələrə ayrılmışdır.
| İstifadəsi | İşarəsi / (varsa) Yenisey variantı | Latın hərfləri ilə alternativləri və IPA yazılışı | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Saitlər |
/ 𐰁 𐰂
|
A | /a/, /e/ | |||||
/ 𐰄 𐰅
|
İ | /ɯ/, /i/, /j/ | ||||||
|
O,U | /u/, /o/, /w/ | ||||||
/ 𐰈
|
Ö,Ü | /ø/, /y/, /w/ | ||||||
| Kar samitlər | Ahəng qanunu |
(¹) — Qalın, (²) — İncə saitlər ilə |
/ 𐰊
|
/𐰌
|
B¹ (ab) | /b/ | B² (eb) | /b/ |
/𐰒
|
|
D¹ (ad) | /d/ | D² (ed) | /d/ | |||
/𐰎
|
/𐰐
|
G¹ (ag) | /g/ | G² (eg) | /g/ | |||
/𐰟
|
|
L¹ (al) | /l/ | L² (el) | /l/ | |||
|
/𐰥
|
N¹ (an) | /n/ | N² (en) | /n/ | |||
/𐰻
|
|
R¹ (ar) | /r/ | R² (er) | /r/ | |||
|
|
S¹ (as) | /s/ | S² (es) | /s/ | |||
/𐱄
|
/𐱆
|
T¹ (at) | /t/ | T² (et) | /t/ | |||
/𐰗
|
/𐰙
|
Y¹ (ay) | /j/ | Y² (ey) | /j/ | |||
| Təkcə (¹) — /q/ Təkcə (²) — /k/ |
/𐰵
|
/𐰛
|
K (ak) | /q/ | K (ek) | /k/ | ||
|
Bütün cingiltililər ilə |
/𐰳
|
-Ç | /ʧ/ | |||||
|
-M | /m/ | ||||||
|
-P | /p/ | ||||||
/𐱂
|
-Ş | /ʃ/ | ||||||
/𐰕
|
-Z | /z/ | ||||||
/𐰮 𐰬
|
-NG (eñ) | /ŋ/ | ||||||
| Bitişik səslər | + Cingiltili | 
|
İÇ, Çİ, Ç | /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/ | ||||
/𐰷
|
IK, KI, K | /ɯq/, /qɯ/, /q/ | ||||||
/ 𐰹
|
/𐰝
|
OK, KO, UK, KU, K |
/oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/ |
ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K |
/øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/ |
|||
| + Kar |
/ 𐰩
|
-NÇ | /nʧ/ | |||||
/ 𐰫
|
-NY | /ɲ/ | ||||||
|
-LT | /lt/, /ld/ | ||||||
| 𐱇 | -OT | -UT | /ot/ | /ut/ | ||||
| 𐱈 | -BAŞ | /baš/ | ||||||
/ 𐰧
|
-NT | /nt/, /nd/ | ||||||
| Söz ayırması | 
|
yoxdur | ||||||
| (-) — Sadəcə söz sonunda | ||||||||
Fontlarda
Windows 8 əməliyyat sistemindən etibarən fontunda Orxon əlifbasında yazmaq mümkündür.
İstinadlar
- Sinor, Denis (2002). "Old Turkic". History of Civilizations of Central Asia 4. Paris: UNESCO. pp. 331–333.
- N. Ishjatms, "Nomads In Eastern Central Asia", in the "History of civilizations of Central Asia", volume 2, figure 6, p. 166, UNESCO Publishing, 1996, p. 165
- Erdal, Marcel. 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden, Brill. P.7
- . 2011-08-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-05-23.
Xarici keçidlər
- 2007-09-27 at the Wayback Machine (kyrgyz.ru)
- 2006-08-23 at the Wayback Machine (tonyukuk.net)
- (An online converter for Latin alphabet based texts to Orhun Abece.)
- (kokturukce.blogspot.com)