Mərkəzi Asiyanın köçəri cəmiyyətinə quldarlıq təsərrüfatı məlum deyildi. Burada ibtidai icma quruluşundan birbaşa feodalizm ictimai-iqtisadi formasiyaya keçilmişdi. Feodal münasibətləri ilə yanaşı burada mürəkkəb etnoqenez inkişaf edirdi. Bunun gedişində bir çox qəbilə və tayfalar qovuşaraq yeni və daha böyük etnik birliklər- xalqları təşkil edirdilər.

Monqol çölləri bir çox müasir türk, monqol, Asiya və Avropa xalqlarının təşəkkül tapdığı və formalaşdığı ərazidir.

Çin mənbələrindən məlum olur ki, VIII əsrdə Çinlə sərhəddə mövjud olub. Bu dövlətin əhalisi monqolları təşkil edirdilər və daima Sin imperiyasının narahat edirdilər. Tatarlar bu dövlətlə öyünərək qəhrəmanlıq göstərən əsgərlərə monqol adı ilə mürajiət edirdilər.

Monqol tayfaları köçəri həyat tərzi keçirirdilər. Tayfalarda mal-qara və otlaqlar ümumi mülkiyyəti təşkil edirdi. Qəbilə başçısı ətrafında salınmış məskənlər kuren adlanırdı. Lakin sonradan tayfa içərisindən adlı-sanlı adamların çıxmasından sonra kurenlər dağıldı və onları aillər əvəz etdi. Yeni patriarxal- feodal münasibətləri şəraitində aid kurenlərə nisbətən daha məqsədyönümlü köçəri təsərrüfatı təşkil edirdi. Lakin kurenlərdən ail təsərrüfat həyat tərzinə keçid uzun müddət ərzində baş verirdi.

Köçəri təsərrüfat şəraitində sinifli jəmiyyətə keçid dərhal olmur, qəbilə münasibətləri öz mövjüdluğunu saxlayır. Monqol tayfalarından qəbilə ijmasının izləri feodalizmin meydana gəlməsindən sonra da saxlanılmışdır. Feodalizm Monqol çöllərində bir çox jəhətlərinə görə digər ölkələrdən fərqlənirdi. Birinjisi feodal münasibətləri burada meydana gəlib və inkişaf etmişdi əkinçiliyə əsaslanmayaraq, o, köçəri maldarlıq təsərrüfatına söykənirdi. İkinjisi, feodalizmin Monqolustanda quldarlıq quruluşunun dağıdılması şəraitində yaranmamışdır, burada feodal münasibətləri ibtidai ijma quruluşunun dağılması nətijəsində yaranmışdır.

Bir çox ölkələrdəki kimi burada da feodalizmin əsasını natural təsərrüfatı təşkil edirdi. Təbii ki, köçəri-monqolların əkinçilik məhsullarına, sənətkarlıq mallarına, dəmir məmulatlarına və s. ehtiyajları vardır. Monqollar bu ehtiyajları Çin və Orta Asiya tajirləri vasitəsilə ödəyirdilər. Monqol çöllərində tijarətdə daha çox uyğur və müsəlman tajirləri fəal idi. Onlar monqolların tijarət mallarındakı ehtiyajlarını atlara və digər ev heyvanlarına mübadilə edirdilər. Lakin belə tijarət natural təsərrüfatını dağıtmaq iqtidarında deyildi və o, monqol jəmiyyətində daima əsas yer tuturdu. ²

Monqol jəmiyyətində qadınlar mühüm yer tuturdular və geniş azadlıq və hüquqlara malik idilər. Onlar at çapır, ox atmağı bajarırdılar. Qadınlar daima zəhmət çəkməli idi. Onlar mal-qaraya baxırdılar, paltar tikirdilər, yemək hazırlayırdılar və s. işlər görürdülər. ³

Monqol tayfalarının əksəriyyəti şamançılığa sitayiş edirdilər. Monqolların "kam" adlandırdıqları şamanlar təbiblik edir və baxıjılıqla məşğul olurdular. Ruhlara inam daha böyük idi. Monqollar arasında daha ehtiramla yad olunan ruh səma ruhu idi. Onu Tengri adlandırırdılar. Sonralar monqollar Çingizxanın ruhuna da sitayiş etməyə başlamışdılar.

Monqol qəbilələri yalnız ideya baxımından vahid Monqol əhalisini təşkil edirdilər. Qəbilə tərkibində daima ağsaqqallara qarşı çıxan sıravi insanlar vardı. Belə igidlər jəmiyyətin aşağı pilləsində olmaqdan imtina edərək çox vaxt qəbilə daxilindən uzaqlaşırdılar və "uzun iradəli adamlara" çevrilirdilər.

Bunları çin mənbələrində "babşen", yəni "ağsümüklər" adlandırırdılar. ¹ Bu insanların taleyi çox vaxt fajiəvi olurdu. Cəmiyyətin köməyindən məhrum olan bu insanlar meşə ovçuluğu ilə, balıqçılıqla, yığıjılıqla yaşamaq naminə məcbur olurdular. Anjaq bu amil də yaşamaq üçün kifayət etmirdi, çünki monqollar bir çox quşlardan və balıqlardan qida kimi istifadə etmirdilər. At və mal-qara əldə etmək üçün "jəmiyyətdən qovulmuşlar" oğurluqla, quldurluqla məşğul olmalı idilər. Lakin onların çoxu ələ keçirilərək öldürülürdülər. Vaxt ötdükjə belə insanlar birləşərək ayrı-ayrı dəstələr yaradıb özlərinə hərbi rəhbər seçirdilər və mütəşəkkil qaydada qəbilələrə müqavimət göstərirdilər. "Jəmiyyətdən qovulmuşlar"ın getdikjə sayı artırdı.

XII əsrdə monqollar geniş bir ərazidə məskən salmışlar. Baykal və Amur şərqdə, qərbdə İrıtş çayının yuxarılarına və Yeniseyə qədər, jənubda Qobi səhrası və Böyük Çin səddi, şimalda Jənubi Sibir¹. Monqollar əsasən çöllərdə tayfa-qəbilə halında yaşayır və köçəri maldarlıqla məşğul olurdular. Onların sərvəti böyük at ilxılarından, qaramal naxırlarından və qoyun sürülərindən ibarət idi. Çöl heyvanlarını ovlamaq yardımçı məşğuliyyət sayılırdı. Mal-qarası olmayan yoxsullar balıq ovu etmək, yeməli köklər qazıyıb çıxarmaq və qızılquşlarla quş ovuna çıxmaqla məşğul olurdular. "Monqolların nəsli haqqında qiymətli rəvayətlər"¹ əsəri monqolları "keçə alaçıqlarda yaşayan" adamlar nəsli adlandırır.

XII əsrdə monqollar arasında artıq qəbilə münasibətləri dağılmaqda idi. Qəbilələr içərisindən daha varlı maldar təsərrüfatlar ayrılmağa başladı ki, bunlar ailə şəklində köç salmağı üstün tuturdular. Bu monqol qəbilələrində təbəqələşmə əmələ gəldiyini göstərirdi. Qəbilələr dağıldıqja birləşmələr- ordular yaranırdı və müxtəlif qəbilələrin ayrı-ayrı hissələri bu birləşmələrə daxil olurdular. Belə birləşmələrin başında hərbi rəislər-bahadırlar və noyonlar dururdu. Xeyli köçərini öz hökmranlığı altında birləşdirə bilən noyonlar və bahadırlar xan titulu daşıyırdılar.

Noyonların tayfasına mənsub olan istehsalçılar xaraçular adlanırdı. Onlar noyonlara tabe idilər. Xaraçuların adı əsgərlərdən və ya azad adamlardan fərqi bunda idi ki, onlar noyonların xeyrinə bir sıra mükəlləfiyyətlər icra edirdilər. Noyonlara kumız verir, onların sürülərini otarır, qoyunlarını qırxır, basqınlarda və qarətlərdə iştirak edirdilər.

Monqolların sahib olduqları qullar tezliklə təhkimli rəiyyət və ya monqolji unaqan-boqol vəziyyətinə düşürdülər. Məğlub edilərək itaət altına alınan bütöv tayfalar da unaqan-boqollara çevrilirdilər. Monqolların ov məhsullarını və hərbi qəniməti noyonlarla bölüşdürən imtiyazlı bir zümrə- tarxan vardı.

Lion şəhərində keçirilən qurultaydan sonra monqollarla danışıqlar üçün Roma Papası tərəfindən göndərilmiş kilsə xadimi Jovanni del Plano Karpininin məlumatına görə Monqol adlanan torpaqlarda nə vaxtlarsa dörd xalq yaşayırdı: birinji Yekə-Monqol, ikinji Su-Monqol, onlar özlərini torpaqlarından keçən çayın adından fatar adlandırırdılar. Üçünjü merkit, dördünjü mekrit adlanırdı. Bütün bu xalqlar ayrı-ayrı ərazilərdə, ayrı-ayrı tayfalarda yaşamaqlarına baxmayaraq, eyni dil və eyni sifət quruluşuna malik idilər.

XII–XIII əsrlərdə monqol çöllərində tatar, toyçiut, kerait, noymon, merkit və s. tayfalar yaşayırdılar. Qonşu dövlətlər çox vaxt bu ərazidə yaşayan xalqları vahid bir adla-tatar adlandırırdılar, çünki onlar Böyük Çin səddi sərhədlərində məskən salaraq bir çox basqınlarda və qonşu ərazilərə yürüşlərdə şöhrətli idi. Orta əsrlərdə Çin tarixçiləri "tatar" anlayışını Avropada "barbar" anlayışı ilə eyni tuturdular. Çinlilər onlardan şimalda yaşayan, Monqol çöllərindəki bütün tayfaları tatar adlandırırdılar. ³

XIII əsrə kimi "monqol" anlayışı məlum deyildi. Rəsmi surətdə bu ad yalnız vahid Monqol dövlətinin yaradılmasından sonra ortaya çıxmışdır.

XII əsrin sonunda monqol tayfaları arasında vəziyyət kəskinləşmişdi. Bunun əsas səbəbi əyanların yaranması və onların daha geniş otlaq, çoxlu mal-qara və qul əldə etmək istəyi idi. Monqol tayfaları olan naymanlar, keraitlər, tayçiutlar, tatarlar və s. qənimət ələ keçirmək uğrunda kəskin mübarizə aparırdılar. Məğlub edilən tayfalar qaliblərdən asılı vəziyyətə düşürdülər. Artıq tarixi baxımından çöllüklərdə mərkəzləşdirilmiş dövlətin yaradılması zəruri idi.

  Əsas məqalə: Çingiz xan

XI əsrin sonunda bir çox tayfa ittifaqları vahid dövlət qurumları halında birləşməyə başladılar. Belə dövlət qurumlarından biri Onon və Kerulen çayları ətrafında yaranmış "Xamaq Monqol ulusu" idi. Sonqol tayfalarının nirun adlanan hissəsi öz yaranması tarixlərini, mənşələrini Alan-Qoa qəbiləsinə şamil edirdilər. Kiyat adlanan monqollar isə öz mənşəyini ilk monqol hökmdarı Xabul-xana bağlayırdılar və kiyat-borjiqinlər adlanırdılar. XII əsrin ortalarında kiyat-borjiqinlərin rəhbəri "Xamaq Monqol ulus" dövlət qurumunun ilk xanının nəvəsi Yesuqey-baatur idi.

  Əsas məqalə: Yesugey bahadur

Yesuqey monqol tayfalarını birləşdirən ulusun başçısı idi. Onun günü yürüşlərdə və dövlətlərdə keçirdi. Onun qorxusu altında bir çox ailələr və qəbilələr onun bayrağı ətrafına birləşirdilər.

  Əsas məqalə: Tatarlar

Tatarlara qarşı yürüşlərin birində əsirlər arasında tanınmış tatar qəbiləsi başçılarından biri Temurçin də vardı. Evə dönərkən Deliun-buldaq adlı yerdə, Onon çayının sağ sahilində Yesuqeyin arvadı Oelunun oğlu anadan oldu. oğlunun doğulmasını yaxşı hal hesab edərək tanınmış əsirinin adının şərəfinə oğlunun adını Temuçin qoydu. Temuçin türksoylu tatar dilində "dəmirçi" demək idi. 

Bu hadisə 1155-ci ildə baş vermişdir.

Temuçinin 9 yaşı olanda atası onu unqirat tayfasının başçısı Day-seçenin qızı Borte ilə nişanladı. Lakin elçilikdən geri dönərkən Yesuqey tatarlar tərəfindən zəhərləndi və üç gündən sonra evində öldü.

Yesuqeyin ölümündən sonra onun Onon çayı sahilində yaratdığı ulus dağıldı. İlk olaraq tayçiutlar getdi, sonra isə digər bütün tayfalar. Yesuqeyin ailəsi ağır vəziyyətə düşdü. Dul qalan Oelun balaja uşaqlarını ağır şəraitdə, ovçuluq, və balıqçılıq etməklə dolandırmalı oldu. beləjə "cəmiyyətdən qovulmuşlar" "uzunömürlü azad adamlara" çevrildilər.

Yesuqeyin uşaqları arasında baş vermiş ixtilafdan (Temuçin ögey qardaşı Bekteri öldürmüşdü) sonra tayçiut başçısı Tarqutay-Kiriltux "jəmiyyətdən qovulmuşlara" hüjum edərək Temuçini əsir apardı. Tayaiutların yurdunda Temuçin qula çevrilərək ağır dəmirçi işləri görməli olur. Lakin bu çox çəkmir. Temuçin gözətçini öldürərək əsirlikdən qaçır.

  Əsas məqalə: Tayciutlar

Az sonra Temuçin unqirat tayfasının başçısının- Doy-seçenin qızı Borte ilə evlənərək bu tayfanın köməyini qazanır. arvadının jehizini atasının qan qardaşı ("anda") kerait tayfasının başçısı Toğrul-xana öz adından hədiyyə kimi təqdim edərək onun şimayəsini qazanır. Bundan başqa Temuçin uşaqlıq dostu, andası, jadjirat tayfasının başçısı Jamuxa-seçenlə də yaxınlaşdı. Artıq Temuçin tayaiutlardan çəkinməyə bilərdi. Lakin yeni təhlükə merkit tayfası tərəfindən gəldi. Merkitlər Temuçinin keraitlərlə əlaqəsindən çəkinir, onun güjlənməsini istəmirdilər. Bundan başqa merkitlər Temuçini məğlub etməklə Yesuqeydən qisas almış olardılar (Yesuqey merkit Jiledunun nişanlısı Oelunu qaçırmışdı).

1176-cı ildə merkitlər hüjum edərək Temuçinin ailini talan edərək onun arvadı Borteni əsir apardılar. Əsir düşməkdən xilas olan Temuçin keraitlərdən kömək istədi. Kömək dərhal gəldi. Toğrul-xan, Camuxa və Temuçinin azsaylı qüvvələri 1177-ji ildə qəflətən merkitlər üzərinə hüjum edərək onları məğlub etdilər. Borte əsirlikdən xilas edildi. Çoxlu qənimət ələ keçirildi.

  Əsas məqalə: Merkitlər

Temüçin heç vaxt merkitlərin bu hüjumunu unutmayır. Hülakülər dövlətinin vəziri Fəzlullah Rəşidəddinin sözlərinə görə "o, əmr etmişdir ki, bütün merkitlər qırılsın, heç bir nümayəndəsi sağ qalmasın, çünki bu tayfa çox qiyamçı xalqdır".

Möhtəşəm qələbə və güclü müttəfiqlərin olması Temuçinin vəziyyətini kökündən dəyişdi. Onun yanına yeni ailələr gəldi, atasının müttəfiqlərinin oğulları, "jəmiyyətdən qovulmuşlar" və s. Temuçini kiçik ordanın başçısına çevirdi. Anjaq onun ordası tayfalardan deyil, "uzun iradəli adamlardan" ibarət idi. Onun yanına ilk dəfə gələnlər Boorçu və Jelme olmuşdu. Temuçin Jamuxa ilə dostluğu 1180-jı ilə kimi davam etdi.

Daimi daxili müharibələr, qarətlər və yürüşlər, xəyanətlər və s. monqolları taqətdən salmışdı. Bundan başqa xariji təhlükə (Çin tərəfindən) gözlənilməsi monqolları birləşməyə vadar edirdi. Lakin hansı yolla? Bunun üçün iki yol seçilmişdi. Birinjiyə görə qəbilə ağsaqqalları seçki yolu ilə seçilən vahid xanın başçılığı altında tayfaların konfederasiyasını irəli sürürdülər. Bu seçimə daha çox Jamuxa jan atırdı. Əgər bu yol baş tutsaydı "uzunömürlü azad adamlar" məhv olajaqdı. Ona görə də bu insanlar Temuçinin ətrafında birləşməyə üstünlük verirdilər. Buradan aydın görünür ki, Jamuxa monqol çöllərində demokratik jəmiyyəti təmsil edir, Temuçin isə aristokratik jəmiyyəti.

Artıq çevrilişə hazır olan Temuçin 1180-jı ildə 13 minlik qüvvə ilə Jamuxanı tərk etdi.

1180-jı ildə Xaara-Jurken dərəsində, Sanqur çayı sahilində, Kono-Nura gölü yaxınlığında Temuçini dəstəkləyən qəbilə və tayfalar onu xan seçərək ona "Çingiz adını verərək qarşısında and içdilər". ¹

Xan seçildikdən sonra Temuçin öz ordasına uyğun idarəçilik apparatı yaratdı. Hərbi qüvvələrin və bütün vəzifələrin başına onun ən sadiq nökərləri Boorçu və Jelme təyin olundu. Xanın mühafizə ordusunun başına "üç oxatanlar" seçildi. Dörd nukeri kəşfiyyatçı seçildi, onlar xanın şəxsi tapşırıqlarını yerinə yetirirdilər. Öz ətrafında noyon və nukerləri sıx birləşdirmək məqsədilə Temuçin darxan adlanan imtiyazlı silk yaratdı. Darxanlar bütün vergilərdən azad idi və öz hərbi qənimətlərini heç kimlə bölüşməmək hüququna malik idi. O, ilk doqquz səhvinə görə jəza almırdı və birbaşa xanın yanına azad keçmək hüququna malik idi.

Ayrıja jangüdənlər dəstəsi- keşik yaradıldı. Keşik iki hissədən ibarət idi. Kebtaul- axşam qoruyujuları və turxaud-gündüz qoruyujuları. Keşik monqol qvardiyasını təşkil edirdi.

Temuçinin yaratdığı bu idarəetmə aparatı köhnə qəbilə institutlarından fərqlənirdi. Bu aparat xanın iradəsi ilə yaradılmışdı, onun nukerləri, sadə xalqın- aratların üzərində ağalığını təmin edirdi. Bu dövlət qurumuna bənzəyən aparat xanın maraqlarını müdafiə edirdi.

Camuxa və Temuçin, hər ikisi "Xamaq monqol ulus" hakimiyyətinə jəhd edirdilər. "Xamaq monqol ulusu"nun hələ ki, ümumi başçısı yox idi. Nəhayət, bu iki namizəd arasında 1190-jı ildə münaqişə baş verdi. Buna bəhanə Jamuxanın qardaşını Temuçinin adamları tərəfindən öldürülməsi oldu. Temuçin açıq döyüşdə geri çəkilməli oldu. Buna baxmayaraq diplomatik addım işlədən Temuçin Jamuxaya tabe olan tayfaların çoxunu öz tərəfinə çəkərək 1190-jı ildə "Xamaq monqol ulusu"nun taxtını tutdu.

1198-ji ildə çcurçcen sərkərdəsi Vanyan Syan tatar tayfalarına qarşı yürüş etdi. Bu zaman Toğrul xan və Temuçin fürsətdən istifadə edərək geri çəkilən tatarlara zərbə endirdilər. Çoxlu qənimət ələ keçirən müttəfiqlər Çin sərkərdəsinə tatar tayfasının başçısı Mequçcin-Seultunun onlar tərəfindən öldürülməsini xəbər göndərdilər. Bu haqda xəbər tutan sərkərdə Vanyan Syan sevinir və Toğrul xana "van", Temuçinə isə "çautxuri" adını verir.

  Əsas məqalə: Toğrul xan

tərəfindən belə yüksək ad alması bu zamanlar böyük hadisə hesab olunurdu. Bu monqol çöllərində "yuxarıdan tanınma" demək idi. Lakin bununla keraitlərin Sin imperiyasından asılı vəziyyətə düşməsi açıq şəkildə görünürdü.

Temuçinin yürüşdə olduğu onun kureni (Aurux adlanırdı) çcurkinlər (onun yaxın qohumları) tərəfindən hüjuma məruz qalır. Temuçin buna javab olaraq çcurkinləri məğlub edir və Saça beki ilə Toyçunu edam etdirir.

1198–1199-ju illərdə Van-xan, Jamuxa və Temuçin naymanlar üzərinə yürüş edirlər. İki yerə b.lünmüş naymanlarda Buyurukun başçılıq etdiyi hissə məğlub edilir. Geri qayıdarkən naymanların ikinji qolu ilə rastlaşırlar. Qaranlıq düşdüyündən döyüş səhərə saxlanır. Gejə vaxtı Van xan Jamuxa Temuçinlə tələ quraraq döyüş meydanından qaçırlar. Lakin Temuçin vaxtında geri çəkilərək ordusunun bütövlüyünü saxlayır. Naymanlar tərəfindən təqib olunan keraitlər məğlub edilirdi. Köməyə yetişən Temuçinin dörd sərkərdəsi: Buqurji, Muxali, Jelme və Çilaun noymanları məğlub edirlər. Bunun javabında Van xan Temuçini öz varisi və oğlu elan edir.

1201-ji ildə Alxu-bulaq adlı yerdə Camuxanı müdafiə edən tayfalar: tatarlar, tayçiutlar, xunqaritlər, merkitlər, oyratlar və s. Jamuxanı "gur-xan" elan edirlər. Rəşidəddinin sözlərinə görə bu titul tayfalar konfederasiyasının "xanlar xanı" demək idi.

Yeni yaranmış birlik Kerulen çayından aşağı düşmənləri üzərinə hüjuma keçdilər. Koyton adlı yerdə Jamuxanın birliyi məğlub edildi. Van xan Jamuxanı, Temuçin isə taçiutları təqib etməyə başladı. Temuçinin şəxsən iştirak etdiyi döyüşdə tayçiutlar məğlub edildi. Temuçin isə ağır yaralandı. Əsir götürülmüş Temuçini yaralayan tayçiut əsgəri Xarxutay irəli çıxaraq onun Temuçini yaraladığını bildirmişdir. Buna javab olaraq Temuçin onu bağışlamış və onu Jebe adlandırmışdır.

1202-ci ildə Temuçin ilk dəfə təkbaşına tatarlar üzərinə yürüş etmişdir. Artıq Temuçin bu vaxtdan etibarən Monqolustanda təkbaşına hakimiyyət qurmaq iddiasına düşür.. Tatarlar ağır məğlubiyyətə uğrayır. Temuçinə Baykaldan Xinqana qədər ərazilər tabe edilir. Lakin Jamuxa Temuçinlə keraitlər ittifaqını pozmağa nail olur.

Məntiqi baxımdan Temuçinlə mübarizəsi labud idi. Keraitlərin Temuçinə qarşı sui-qəsdi baş tutmadığından, onlar qəflətən Temuçinin ulusuna qarşı hüjuma keçirlər. Lakin vaxtında xəbər tutan Temuçin Baljun gölünə doğru geri çəkilir, qüvvələrini səfərbər edir və bayram edən keraitlərin düşərgəsinə hüjum edir. Keraitlər tamamilə məğlub edilir.

  Əsas məqalə:

Van xan döyüşdən qaçmasına baxmayaraq, 1203-jü ildə naymanlar tərəfindən səhfən öldürülür. Jamuxa isə naymanların yanına qaçaraq Tayan-xanı Temuçinə qarşı birgə mübarizəyə çağırır və istəyinə nail olur.

  Əsas məqalə: Naymanlar

1204-cü ildə artıq Monqolustanda iki xan qalmışdı: Tayan xan və hələ də Çingiz xan adı şöhrətlənməyən Temuçin. Həmin ildə Temuçin Tamen-Ker adlı yerdə qurultay keçirərək naymanlara qarşı müharibə məsələsini həll etdi. 45 minlik ordu ilə Temuçin 55 minlik naymanlar üzərinə hüjum etdi. Xanqay dağının ətəyində Tayan xanın bir yerə topladığı tayfalar birliyi məğlub edildi. 1204-jü ilin payızında Temuçin merkitləri və onlara qoşulmuş Kuçuluğun başçılıq etdiyi döyüşdən qaça bilmiş naymanları məğlub etdi.

  Əsas məqalə: Kuçluk xan

Beləliklə, bütün monqol çöllərində tək bir hakim qaldı: keçmişi varlı əsilzadə nəslinə aid olan, qohumları tərəfindən tənhalığa sürgün olunan, bir vaxtlar əsirlikdə qul olan və belə əzablardan çətinliklə yaxa qutaran, qısa zamanda düşmənlərini məğlub edən və bütün Monqolustanı vahid bir dövlət halına gətirən Çingiz xan adı alan Temuçin.

1206-cı ilin yazında çayının sahilində monqol çöllərində bu günə kimi görünməmiş böyük bir qurultay çağırıldı. Bu qurultaya Monqolustanın hər bölgəsindən xanlar və noyonlar, Temuçinin köhnə və yeni tərəfdarları toplanmışdı. Qurultay iştirakçılarının üzərində doqquzquyruqlu müqəddəs bayraq dalğalanırdı. Bu bayraq monqol əsgərlərinin ruhunu himayə edən Sulde allahının işarəsi idi. ¹

Qurultayda həll olunajaq məsələ hamıya aydın idi. Vahid xanlığa namizəd yalnız bir nəfər idi- Temuçin. Temuçin formal surətdə hüquqi baxımdan yeni yaranmış monqol dövlətinin xaqanı seçildi. Tanınmış noyonlar Səma Tanrısına üz tutaraq Temuçini bir daha Çingiz xan elan edərək onu Monqolustanın vahid hökmdarı elan etdilər. ²

Beləliklə 51 yaşında qalib kimi qurultaya gələn və bütün monqolların xaqanı kimi qurultaydan gedən Temuçin dünyaya səs salajaq hökmdar kimi tarixə daxil oldu.

  Əsas məqalə: Böyük Monqol imperiyası

  Əsas məqalə: Yuan sülaləsi

Monqollar bütün Çini idarə edən ilk şimal xalqı olmuşlar. Uzaq qərbə qədər uzanan imperiya yaradan monqollar 1210-cu ildə çjurçjenlərin Tszin dövlətini fəth etdilər. 1215-ci ildə Çingiz xan Pekini ələ keçirdi. 1227-ci ildə monqollar Qərbi Syaya uğurlu zəfər yürüşü etdilər. Bu yürüşdən qayıdan zaman Çingizxan ölür. 1229-cu ildə monqolların böyük xanı Çingizxanın üçüncü oğlu Uqedey olur. İmperiyanın paytaxtı Qaraqorum olur.

Uqedey öz hakimiyyətinə Çinin əlində olan şimal vilayətlərinə yürüşlərlə başladı. Bu müharibədə Sonrakı Sun sülaləsi monqollarla ittifaq bağlayaraq ümid etdi ki, onların köməyi ilə çjurçjenlərin zəbt etdiyi torpaqlarını geri qaytara biləcək. Lakin bu ümidlər doğrulmadı. Monqollar 1235-ci ildə çjurçjenləri darmadağın edib Çinin cənubuna istilaçı yürüşlərə başladılar və bu da 1280-ci ildə müvəffəqiyyətlə nəticələndi.

Bu dövrdə hakimiyyətdə olan Çingizxanın nəvəsi Qubilay qaan monqolların paytaxtını Qaraqorumdan Daduya (indiki Pekin) köçürdü. O, özünü Çin imperatoru elan etdi və və bununla da "Əzəli" mənasını verən Yuan sülaləsinin əsasını qoydu. Bu ad monqolların dünyəvi hakimiyyətinin uzun bir erasının başlanğıcını göstərmək məqsədilə seçilmişdir.

Monqolların Çində hakimiyyəti yüz ildən az çəkdi. Monqolların ilkin planı Çin ərazisini böyük bir otlağa çevirmək idi. Lakin Xubilayın monqol olmayan müşavirləri onu ölkəni idarə etməkdə Çin metodlarından istifadənin səmərəlliliyinə inandırdılar. Monqollar inzibati idarəetmə aparatını öz əllərinə götürərək aşağı vəzifələri əcnəbilərə etibar edir, Çin aristokratiyasını isə hakimiyyətə buraxmırdılar. Ölkənin yerli əhalisi üçün hər cür qadağalar qoyulmuşdu. Onlara gecələr çölə çıxmaq və hər hansı bir yığıncaq keçirmək qadağan idi. Kəndli və sənətkarlara ağır vergilər qoyulmuşdu. Çin tacirləri böyük rüsumlar verməyə məcbur idilər. Hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikdən sonra monqollar bəzi güzəştlərə yol verirlər.

1315-ci ildə dövlət qulluğuna qəbul üçün imtahan sistemi tətbiq olunmağa başladı, burada da Çinli olmayanlar üçün çoxlu güzəştlər nəzərdə tutulmuşdu. Ənənəvi Çin elmləri arasında təbabətə üstünlük verilirdi ki, bundan da monqollar öz döyüşçülərinin sağlamlığını qorumaq üşün istifadə etmək istəyirdilər. Yuan dövründə avropalılar səyyah və tacirlərdən Çin haqqında məlumatlar almağa başladılar. Çin haqqında ən maraq doğuran məlumatlar Venesiyalı tacir Marko Poloya aiddir. Çinə 1275–1292-ci illərdə səyahətindən sonra Marko Polo evinə qayıdır və Çin adlandırdığı yüksək sivilizasiyalı ölkə haqqında kitab yazır. 1294-cü ildə Xubilayın ölümündən sonra gələn zəif və səriştəsiz hökmdarlar sırası monqolların mənfur hakimiyyətini daha da dözülməz etmişdi. XV əsrin ortalarında Çində bir çox gizli cəmiyyətlər meydana gəlir. Onlardan ən fəalı ölkənin şimalında yaranan və özünü budda Maytreyinin təcəssümü elan edən Xan Linerin rəhbərlik etdiyi "Ağ lotos" təşkilatı idi.

  Əsas məqalə: Qırmızısarıqlılar üsyanı

1356-cı ildə Xan Linberin davamçısı, Budda monaxı Çju Yuançanın başçılıq etdiyi kəndli ordusu Nankini tutur. On il ərzində Çju Yuançan Çinin mərkəzi vilayətlərini özünə tabe edir və Yantszı çayına gəlib çatır. 1368-ci ildə o, özünü yeni Min sülaləsinin ("Aydınlıq") imperatoru elan edərək tay-tszu titulunu götürür və Yantszı çayının aşağı axarı Nankini özünün paytaxtı təyin edir. Az sonra elə həmin il o, Yuanın paytaxtı Pekini tutur. Çinin qalan ərazilərini monqollardan təmizləmək üçün ona daha 20 il lazım olur.

  Əsas məqalə: Tzin sülaləsi

  Əsas məqalə: Monqolustan Xalq Respublikası

Monqolustan, əsasən dağlıq ölkə olub, ən böyük silsilələri -Monqol Altayı (4362 m), Qobi Altayı (3957 m), Xanqayı (3539 m) əhatə edir. Onun mərkəzi hissəsində Xentey yaylası yerləşir. Müasir Monqolustan ərazisi geoloji cəhətdən Ural-Monqolustan qırışıqlı geosinklinal qurşağının bir hissəsini təşkil edən Mərkəzi Asiya sisteminə daxildir.

Monqolustanın tarixinə nəzər saldıqda Aşağı Paleolit dövründən məskunlaşdığı məlum olur. Yuxarı Paleolit dövründə Monqolustanın qədim əhalisi arasında matriarxal-qəbilə quruluşu mövcud idi. Neolit dövründə əhalinin əsas məşğuliyyətinin ovçuluq və balıqçılıq olduğu sübut edilir. Neolitdən Eneolitə keçiddə isə, ölkənin cənub vəşimal rayonlarında əkinçiliyə keçid başlandı. Tunc dövrünün sonu – Dəmir dövrünün əvvəlində (e.ə. I minillik) monqol tayfaları köçəri maldarlığa keçərək patriarxal-qəbilə quruluşunu formalaşdırır. Tarixin axarında ölkənin ictimai-siyasi aləmində dəyişikliklər təzahür olunur: belə ki, e.ə. IV–III əsrlərdə xüsusi mülkiyyət yaranır, mübadilə başlanır, feodalizm münasibətləri formalaşır.

Aparılan tədqiqatlardan Monqolustanın qədim sənətkarlığından canlı sübutlar əldə edilir ki, bu da ölkənin keçmiş mədəniyyəti haqqında təəssüratın formalaşmasına səbəb olur. Xüsusilə, paleolit mərhələsinin tapılmış abidələri bu cəhətdən maraq doğurur.

Monqol ölkəsinin bu tarixi mərhələsinin ilk tədqiqatçısı olan N. K. Nelson 180 düşərgə, F. Berqman isə Qobidə 327 abidə aşkar etməklə, ölkənin daş dövrünü əhatə edən mədəniyyət haqqında bilik toplamışlar. Aşkara çıxarılmış düşərgələrdə insan cəsədlərinin nümunələri, heyvan skeletləri, silah, məişət, zinət əşyalarının nümunə və hissələri Monqolustanın qədim mədəniyyətinin özünəxas səciyyə kəsb etdirdiyini sübuta yetirir. Belə düşərgələrdən Ulan-Bator yaxınlığındakı Zaysan-tolço, Moyltın-am, Kobdo çayı ətrafındakı Bayan-nur və onlarla başqalarını nümunə göstərmək olar.

Paleolit dövrünün insanları iqlim və coğrafi şəraitdən çox asılı olduqlarına görə, bu amillər onların sənətkarlığında da güclü şəkildə hiss olunur. Tapılan düşərgələrin divar təsvirlərindəki rəsmlər yuxarı paleolitin zəngin flora və faunasını sübuta yetirir. Təsvirlərdəki mamont, tülkü, kərgədan, mağara şiri, bizonlar, maral, at, ceyran, balıq və quşlar o dövrün təbiəti haqqında dəyərli məlumatlar verir. Bu fauna təsvirləri Hoyt-Tsenheriynaquydakı mağarada da əks olunmuşdur. Təsvirlər qırmızımtıl, sarı-qəhvəyi, tünd qəhvəyi rəng çalarında ifadə olunmuşdu. Bu rəsmlərin öyrənilməsinə rus-monqol ekspedisiyasının 1966-cı ildəki tədqiqatları zamanı nail olunmuşdur. Tədqiqatçıların başlıca məqsədi bu unikal abidəlrin tarixi və dünya incəsənət xəzinəsindəki yerini müəyyənləşdirmək idi. Ekspedisiyanın rəhbəri A. P. Okladnikov və onun ardıcılları abidənin yuxarı paleolitə aid olduğunu iddia etdilər. Haqqında söhbət gedən Hoyt-Tsenheriyn-aquy mağarası Ulan-Batorun qərbinə doğru 1200 km məsafədə yerləşir. Mağaranın adı yaxınlıqda axan çayın – Hoyt-Tsenher (şimal mavisi) adından götürülmüşdür. Rəsmlər mağaraya girişdə aşkar olunur. Mağaranın arkasayağı girişi şimal-şərqə istiqamət götürərək 6–7 m hündürlükdə yerləşir. O bir iri zaldan və ondan şaxələnmiş çox da dərin olmayan mağaralardan ibarətdir. Divardakı oyuq və taxçalarda rəsmlər, hətta gündüz çətin hiss olunur. Taxçalardakı rəsm obrazları birbirindən müəyyən əlamətlərinə görə həm oxşar, həm də fərqlidirlər.

Birinci taxçadakı rəsmlər girişdən çox da uzaq olmayan sol tərəfdə yerləşir. Taxçanın dərinliyi və hündürlüyü bir metrə bərabər olsa da, qeyri-bərabər ölçüdədir. Belə təəssürat oyanır ki, paleolit "rəssam"ı tavandakı rəsmləri uzanmış vəziyyətdə çəkmişdir. Tavan rəsmləri qırmızı rəngli müxtəlif çalarları ilə işlənmişdi. ceyran və qoyun təsvirləri bir qədər parlaq çalarda verilmişdir. Buradakı təsvirlər canlı fiqurların qovuşmasını, xüsusilə buynuz, işarələrin, uzun xətlərin çarpazlaşmış şəkildə təzahürü spesifik məzmun kəsb edr. Bunların içərisində "buynuz", "ox", "bumeranq", ilanabənzər fiqur təsvirləri daha çox üstünlük təşkil edir. Bütün rəsmlər eni 5 və 14 mm həcmdə olan kontur xətlərlə həyata keçirilmişdir. Bəzi təsvirlər heyvanları əks etdirsələr də, onları insan obrazının timsalı kimi də qəbul etmək olar. Məsələn, antilopların kişi obrazını ifadə eməsini üç ayaq, buynuz, qulaqla verilməsi və hərəkətdə olması əlamətləri ilə dərk etmək mümkündür. Bu mağaradakı təsvirləri xüsusiyyətlərinə görə dünyanın digər qədim abidələrindəki təsvirlərlə də müqayisə edərək eyni cizgiləri müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, fiqurlardakı hərəkət və ekspressləri Lez Eyzidəki Fon de Qomp mağarasında rəngarəng öküzün rəsmində və ya qoyun təsvirlərini Fransanın Dordoni mağarasındakı maral təsviri ilə müqayisə etmək olar.

Haqqında təhlil apardığımız Hoyt-Tsenheriy Aquy mağarasının ikinci taxçası birinci oyuğun yanında yerləşir. O əvvəlkindən daha geniş olub, tavan və divarlarında rəsmlərinin çoxluğu ilə fərqlənir. Tavandakı rəsmlər daha çoxdur. Rəmzi işarə və nöqtələrdən əlavə, qoyun, keçi, at, fil, mamontların təsviri xüsusi yer tutur.

Buradakı bəzi heyvan təsvirləri (fil, mamont, dəvəquşu) Monqolustan təbiət və cəmiyyətinə yad olsa da, qədim monqolların bunlar haqqında təsəvvürlərinin olmasını sübut edir.

Üçüncü taxçanın rəsmlərinə ikinci oyuqdan adlamaqla şahid olmaq mümkündür. Buradakı ən maraqlı rəsm ikidonqarlı vəhşi dəvə təsviridir. Onun ətrafında aydın olmayan şaxələnmiş buynuzlar, qırıq-qırıq xətlər maraq doğuran təsvirlərdəndir. Bu işarələr arasında küknar budaqları təsvirləri də üstünlük təşkil edir ki, dünyanın digər mağaralarındakı bu eyni rəsmlər kişi timsalını verir. Bu təsvirlərdəki maraqlı detallardan biri dəvənin altında dağları bildirən xətlərin çəkilməsidir ki, bu da Qərbi Avropa təsvirlərindən məlum olan landşaft mənasını təcəssüm etdirir.

Dördüncü taxçadakı rəsmlər tacvari tavanda xaotik şəkildə yerləşdirilmişdi: rəsmlərin üst və aşağı hissələri məlum deyil. Bu təsvirlərdə də nöqtə, ox, əyilmiş xətlər, üçbucaqlar, ay şəkilli fiqur və quşlar üsiünlük təşkil edir. Bütün təsvirlər qırmızı və ya qəhvəyi rəngdədir. Buradakı rəsmlərin ölçüsü 34 x 35 sm-dən 60 x 65 sm-ə qədərdir.

Aparılan təhlillər göstərir ki, öz manera və texnikasına görə qədim monqol rəsmləri Ural və qərbi Avropa təsvirlərindən fərqlənir. Buradakı təsvirlər daha çox canlıların – heyvanların rəsmləridir. Vəhşi heyvanlar kompozisiyadankənar təsvir olunur. Kompozisiyanın bu cür tam sərbəstliyi qədim monqol təsviri sənətinin fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir. Apardığımız qısa ekskursdan məlum olur ki, monqol mağara təsviri sənətində yeni-yeni personajların üstünlük kəsb etməsi ən vacib əlamətlərdəndir: əvvəlcə fil, sonra dəvəquşu, nəhayət, dəvə təsvirlərinin üstünlüyü dediklərimizə sübutdur.

Qərbi Monqolustan mağara təsvirlərini paleolit Avropası təsviri sənəti ilə doğmalaşdıran, yaxın edən digər cəhət rəsmlərin daha çox görünən, hiss olunan məkanlarda deyil, məhz əlçatmaz yerlərdə – qaranlıq qalereyalarda, quyularda və s. Yerləşdirilməsidir. Bəzi fərqlərə (insan fiqurlarının olmaması, divarlarda relyeflərin zəif olması) baxmayaraq Hoyt-Tsenheriyn-aquy mağarası Monqolustan təsviri sənətinin Qərbi Avropa ilə müqayisəsində hələ ki təkdir.

Monqolustan mağaraları və buradakı təsvirlər qədim monqol dünyagörüşündən, fəlsəfə və mifologiyasından da dəyərli məlumatlar verir. Tədqiqatçı A. Lerua-Quranın fikrincə, paleolitin simvollar, işarələr sistemi təsadüfi hadisə deyil, onlar qədim əcdadların dünya, həyat, təbiət haqqındakı təsviri düşüncələri, təsəvvürlərinin əyani təzahürləridir. Dünyanın digər nöqtələrində olduğu kimi, qədim Monqolustanda da miflərin, əsatirlərin təşəkkülü bu zəmindəndir. Miflərdə dünya, kainat haqqında ilkin təəssürat Hoyt-Tsenheriynaquy mağara təsvirlərində öz təzahürünü tapmışdı. Məsələn: sirli aləm – quşların, yeraltı və sualtı dünya – ilan, balıq timsalında təmsil olunur. Paleolit adamının mağara təsvirlərində quş və ilanlarla yanaşı, dırnaqlı heyvanların da rəsmi həyat mübarizəsi – xeyir vəşərin antaqonist münasibətlərini ifadə edirdi.

Qədim Monqolustan incəsənətindən söhbət açarkən mezolit abidələrinin də adlarını çəkmək lazımdır. Xüsusilə Şərqi Monqolustanın Here-ull dağı ətrafındakı yaşayış məkanları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Burada silahlar, texniki ləvazimatlar tapılmışdır.

Hoyt-Tsenheriyn-aquy mağarasından 1500 km kənarda yerləşən bir ərazidə Arşan-had adlı dağda müqəddəs hesab edilən bir çox yerlər mövcuddur. Dağın bir çox qayalıqlarının səthi rəsmlərlə zəngindir. Bu həndəsi fiqur və ləkələr, cızılmış və həkk edilmiş təsvirlər qədim monqolların sənətindən xəbər verir. Bir daşın üzərində isə ərəb, tibet, çin və qədim monqol yazıları da açıq şəkildə hiss edilir. Belə bir təəssürat oyanır ki, bura müqəddəs yer hesab edildiyindən "qurbankəsmə" kimi dini ayinlər həyata keçirilib. Bu rəsmlərin mezolitə aid olduğu ehtimal edilir. Lövhələrdə heyvan və insan təsvirləri deyil, dairə, xaç, üçbucaq, nöqtəli çevrələr və s. üstünlük təşkil edir. İşarələr elə həkk olunmuşdur ki, biri digərinə maneçilik törətmir. Qədim insanların bunları xaotik şəkildə həyata keçirməklərində hansı məqsədə və ya qanunauyğunluqlara riayət etməsini ehtimal etmək çətindir. Arşan-haradakı heroqliflərdə ən geniş yayılan təsvir "dırnaqlı heyvan" təsviridir ki, ona 55 dəfə rast gəlinir. Bu təsvirlərə Tsaan-ayriqdəki Orta qobi qayalıqlarında da təsadüf olunur.

Neolit dövrü Monqolustanda insan cəmiyyətindəki inkişaf dəyişiklikləri ilə müşayiət olunurdu. Ovçuluqla yanaşı yığıçılıq və əkinçilik bir çox rayonlarda insanların oturaq həyat tərzinə səbəb oldu. Sənətkarlıqla bağlı əmək alətlərini, Yamat-nur gölü (Hovirq stansiyasının 10 km) ətrafındakı yaşayış məskənində məişət ləvazimatları tapılmışdır.

Erkən neolitə cənubi Qobidəki komplekslərin bir çox abidələri sübutdur. İlk abidə Sulanqhere-obanın şimalına 4 km yaxın yerdə yerləşir. Burada ilk emalatxananın izləri aşkar edilmişdir: bir çox məişət əşyaları tapılmışdır. Əşyaların hazırlanma materialı əsasən müxtəlif rənglərdə – sarı, tünd qırmızı, qəhvəyi, ağ və mavi yəşəm (yaşma) daşıdır. Abidələrin yaşı, təxminən b.e.ə. IV–III minilliyə aid edilir. Sənətkarlar get-gedə təkmilləşərək məişətdə işlənən gil qablar hazırlığına bayşalırlar. Bu cür məskunlaşma yerləri və emalatxanalar, demək olar ki, ölkənin hər yerində yayılmağa başlayır. Lakin bu zaman bir cəhəti xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, ölkə sakinlərinin yaşayış və fəaliyyətində yekcins həyat tərzi hökm sürmürdü: ölkənin bəzi rayonlarında təsərrüfatçı-yığıcılar, digərlərində isə, ovçular yaşayır və bu fəaliyyət sahələri ilə məşğul olurdular.

Arxeoloqların apardıqları tədqiqatlara əsasən Monqolustanın qədim abidələrini aşağıdakı təsnifat üzrə qruplaşdırmaq olar:

• Qobi neolit kompleksləri; Neolit düşərgələri;
• Şərqi Monqolustan məskunlaşma yerləri;
• Qərbi Monqolustan abidələri.

Adları qeyd olunan bu mənbələrin hər birində qədim monqol sənətinin incəliklərini bəyan edən məqamlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Mağara və qaya təsvirlərindəki heroqliflər təkcə incəsənət amili kimi deyil, həm də qədim insanların ideologiyasının elementi kimi çıxış edirdi.

Monqolustan heroqlifləri, xüsusilə, çuluut işarələri bu ölkənin qədim sakinlərinin mifoloji təsəvvürlərinin müəyyən edilməsinə kömək edir. Çuluut heroqlifləri fraqmentar və sxematik olsa da, qədim insanların dünya, həyat mənbələri, ölüm və əbədilik, kainatda insanın yeri kimi təsəvvürləri ifadə edirdi.

Monqolustanın ən qədim dini ayinlərinə — anaya nəsilartıran varlıq kimi yanaşma aid idi. Qadın obrazı divar kompozisiyalarında özünüməxsus yer tuturdu. Xüsusilə, qadını təcəssüm etdirən heyvan təsvirlərinin qırmızı, kişinin qara rəngli ifadəsi rəmzi məna verirdi. Paleolitin heykəltəraşlıq təsvirlərində də qadın əlamətlərinin qabardılması qadın heykəllərinə misal idi. Təsvirlərdə qadının "barvermə" başlanğıcı daha üstünlük təşkil edir. Şimali Monqolustanın qayalıqlarında eneolit dövrünə aid qadın təsvirlərində bu incəliklərə "qədim həkkak"lar diqqət yetirmişlər. Qadın-şaman obrazları da nəzərdən qaçılmazdır. Təsvirlərdəki quş rəsmləri isə, əsasən insan ruhunun ifadəçisi kimi təzahür tapır. Dünyanın bir çox xalqlarının mifoloji təsəvvürlərində "insanın quşa çevrilməsi" kimi anlam qədim monqollara da doğma olduğundan, qəddar Ele ruhunun quş görkəmində pislik, bədbəxtlik gətirməsi, digər şər ruh — Adanın göyə qalxaraq insanları qorxutması, xəstəlik gətirməsi mövzuları etnoqrafik və folklor mənbələrində öz bədii əksini tapmışdı. Çox zaman isə quş xeyirxah əməllər rəmzi kimi də çıxış edirdi.

Qədim Monqolustan dinlərində totem anlayışında maral obrazı müstəsnalıq təşkil edirdi. Maral obrazı ilahiləşdirilərək şərəfinə xüsusi ayinlər həyata keçirilmişdi. Bu ayinin ən qədim izləri Monqolustanın bir çox əsrlər boyu çuluut müqəddəs yerlərindəki təsvirlərdə müşahidə olunur. Sonrakı tarixi mərhələlərdə ana maralın başındakı buynuz rəsmi ritual mahiyyət kəsb etməyə başlayır. Uzun illər maral buynuzundan rəqs maskaları, şaman baş geyimləri elementləri də bu totemdən miras qalmış məqamlardır. Folklorda maral obrazının populyarlığı bu günədək qalmaqdadır. Nqanasanlılarda hətta yer üzünün yaradıcısı məhz vəhşi dişi maral və dişi sığın olması haqqında əfsanə də vardır. Çuluut rəsmlərində nqonun obrazı – vəhşi maralın timsalında təzahür edir. Bu varlıq, həm ana, həm ata, "sahib" adını daşıyan hər bir kəs ola bilər. Kollektiv yaz mərasimlərində nqasanların hər birinin evində maralı boğaraq "pay" şəklində əcdadlara – ana Yerə qurban verirdilər. "Pay"ın verildiyi yer, çox güman ki, müqəddəs yer hesab olunurdu.

Şimali, Mərkəzi Asiyada olduğu kimi qədim Msiqo mifologiyasının mühüm personajlarından biri "böyük vəhşi heyvan" olan sığındır. Amur nanaylarının miflərində "sığın" anlayışı kainatın yaradıcısı kimi təcəssüm tapmışdır.

Monqolustanın şərqində neolit dövründən öküz dini ayini özünüməxsus yer tutmuşdur. Bir qədər sonralar bu, Monqolustanda məskunlaşmış tayfaların əcdad toteminə çevrildi. Xanqay dağlarındakı heroqliflərdə səma öküzləri və inəklərinin obrazları təsvir olunmuşdur. Çuluutda da eyni rəsmlərə rast gəlmək olur. Çuluutun eneolit dövrünü əhatə edən təsvirlərində kosmik rəmzlər (günəş və ay), səma öküzü və inəklərinə də üstünlük verilir. Təsvirlərin birində yuxarı – səma aləmi – öküz timsalında, orta – yer aləmi – qoyun, aşağı mərtəbədə isə

– yeraltı aləm ilanlar obrazında təsvir olunur. Bu rəsmlərdə ən maraqlı elementlər qadın antropomorf fiqurlardır. Təsvirlərdə heyvanların hissələrə bölünməsi, yaxud dərisinin soyulması məqamları qədim Monqol tayfalarında mövcud olan "qurban kəsmə" ayininə birbaşa sübutdur.

Monqolustan tunc dövründə heyvandarlığın, metallurgiyanın inkişafı ilə əlamətdardır. Buradakı mədəniyyət karasuk (bu ad Karasuk çayının sahilləri ilə bağlıdır) mədəniyyətinə, incəsənət isə karasuk üslubuna mənsub idi. Çoban tayfalarının ayrılması – əməyin bölgüsündəki ilk böyük ictimai hadisə idi. Bu, çoxsaylı sürülərin təşəkkülünə, sərvətin çoxalması nəticəsində mülkiyyət müdafiəsi üçün hərbçinin rolunun artırılmasına başlıca səbəb oldu.

Qeyd etdiyimiz kimi, Monqolustanda tunc dövrü Karasuk mədəniyyəti ilə bilavasitə bağlıdır. Bu mədəniyyət Qobi Ordos ərazisindən cənuba — Krasnoyarskın şimalınadək böyük bir məkanı əhatə edirdi. Göründüyü kimi, karasuk mədəniyyəti Mərkəzi Asiya və cənubi Sibirin qədim xalqlarını əhatə edir. Karasuk mədəniyyəti b.e.ə. II minilliyin ortalarından Asiyanın mərkəzində skiflərdən öncə geniş vüsət tapmış bir mədəniyyətdir. Lakin bu mədəniyyətin özündən əvvəlkilərdən fərqli xüsusiyyətləri, spesifik cəhətləri və əlamətləri olmuşdur ki, bu da tunc dövrü mədəniyyətini müstəqil şəkildə qavramağa imkan verir. Xüsusilə, tünc materialından məişət avadanlıqlarının hazırlanması sənətkarlıq aləmində mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir. Tunc bıçaqlar, xəncərlər, orijinal zinət əşyaları bu qəbildən olan sənətkarlıq nümunələridir. Qablar və dolçalar üzərindəki ornamentlər də bu mədəniyyətin elementlərindəndir.

Qədim Qərbi Monqolustanda maral daşları kimi tanınan sütunlar mədəniyyətin ən aparıcı sahələrindəndir. Bu daşlarda maral təsvirləri üstünlük təşkil edərək, xüsusilə hündür dağlarda qorunaraq saxlanırdı. Bunlar qranit, mərmər və ya bazaltdan monumental heykəltəraşlıq nümunələri olub, 2–5 metr hündürlükdə, üzəri yonulma təsvirlərlə bəzədilmiş abidədir. Bu abidələrin üzərinin b.e.ə. II minilliyə gedib çıxması haqqında da bəzi dəlillər mövcuddur ki, bu da Monqolustanın qərb vəşimal-qərbinə aiddir. Ölkənin şərqində maral daşları qəbir daşları kimi təcəssüm tapırsa, qərbdə onlar memarlıq kompleksi rolunu oynayır. Bu daşlar Monqolustan peyzajının əsas tərkib hissələrindəndir. Bu abidələrin təsviri və ümumiyyətlə, digər səciyyəvi məqamları haqqında uzun illər mübahisə və diskussiyalar getsə də, onlar haqda bəzi təsnifat və nəticələri də vermək olar. Məsələn, bu daşlardakı təsvirlərə görə onları 3 tipdə təsnif etmək olar:

• I tip – maralların budaqlanmış buynuzlarına və dimdikli üzlərinə görə təsviri;

• II tip – maral, sığın və digər heyvanların "durmuş" halda təsviri. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, get-gedə maral obrazı at təsvirinə oxşadılmağa başlayır.

• III tip – sütunlarda heç bir heyvan təsvirinin olmaması. Burada başın mərkəz hissəsində silah və daşın hər dörd tərəfinin sonluqlarında at başının təsviri.

Maral daşlarının özünəxas simvolika və semantikası mövcuddur. Bunların əsas rəmzi mənası əcdada – marala (daha sonralar — ata), günəşə, totemə həsrolunmadır.

Abidənin bir çox elementləri, ötən dövrlərdən ən maraqlı və unikal cəhətləri özündə əks etdirmişdir. Əgər abidələri təsvirlərə görə hissələrə bölsək, onda onun yuxarı təbəqəsinin bəzək hissəsi ilə səmaya doğru istiqamətləndiyinin şahidi olarıq ki, bu da göy cisimlərinə, bir növ Allaha xitab rəmzi kimi təsəvvür oyadır. Daşın mərkəzi hissəsi isə, maral və digər dırnaqlı heyvanların təsvirləri ilə örtülür ki, bu da Yer həyatının, rəmzidir. Nəhayət, aşağı təbəqə, yeraltı dünyanı simvolizə edən döyüş silahlarını təzahür etdirir. Göründüyü kimi, maral daşlarının hər üç təsvirinin vahid tərkibi "həyat" anlayışını, yəni doğulan gündən ölənə qədər – bütöv bir müddəti çoxmənalı və obrazlı, rəmzi şəkildə təsvir edir. Daşın özü nəsillərə həyat verən əcdada abidə rolunu oynayır.

Haqqında söhbət gedən ilk memarlıq mədəniyyəti Şimali və Qərbi Monqolustanı əhatə edən karasuk tayfalarına aiddir.

Qədim Monqolustan mədəniyyətinin əsas abidələrindən birini də, xüsusilə, ölkənin şərqində mövcud olan qəbirlər təşkil edir. Bu qəbirlərin əsas "mədəniyyət" obyekti olması qəbir daşları üzərindəki qədim insanların həyatını əks etdirən təsvirlər, basdırılan cəsədin yanında məişət, hərbi ləvazimatların olması və s. faktlarıdır. Məhz bu faktlar əsasında Monqolustanın qədim sənətinə aydınlıq gətirmək mümkündür. Ulanqom qəbiristanlığında dediklərimizi sübut edən onlarla mənbəyə rast gəlmək olar. Bu mənbələrdə monqol tayfalarının təsərrüfat, həyat tərzi, peşəkarlıq və sənətkarlığı haqqında da informasiya əldə etmək olur. Məsələn, qəbirlərə əsasən bilmək olar ki, qədim tayfalar heyvandarlıqla, xüsusilə, maldarlıqla məşğul olmuşdur. At, öküz, qoyun, keçi sümükləri qəbirlərdən tapılmışəsas dəlillərdir. Bu mənbələrə əsasən belə bir fərziyyəni dəqiqləşdirmək olar ki, Mərkəzi Asiya, o cümlədən Monqolustanda köçəri maldarlıq daha çox üstünlük təşkil etmişdir.

B.e.ə. I minilliyin ortalarında köçəri monqollar heyvanların 5 növündən – at, iri buynuzlu mal, keçi, dəvə və qoçdan istifadə etmişdir. Ovçuluqda qədim insanlar kiçik heyvanlar və quşlara ətinə görə, iri heyvanlara isə, ətlə yanaşı, dəri və xəzinə görə meyil edirdilər. Bu ov səhnələrinə Kobdo və Arxançay heroqliflərində rast gəlmək olar. Eyni rəsmlərə Çuluut təsvirlərində də rast gəlmək mümkündür.

Qədim monqol mədəniyyətində, məişətində qadın, ailə məsələləri önəmli yer tutan amillərdəndir. Aparılan unikal tədqiqat və axtarışlar, Ulanqom qəbiristanlığındakı qəbirlərdəki vəziyyət b.e.ə. I minilliyin ortalarında Qərbi Monqolustan cəmiyyətinin strukturu haqqında zəngin və dəyərli informasiya verir. Məsələn, I qəbirdə əldə olunanlara əsasən yetkin yaşlı qadının yanında 25–30 yaşlarında gənc oğlanın dəfni, yaşa görə onun oğlu olması ehtimalını verir.

II qəbirdə uşağın yanında iki nəfər yaşlı kişinin basdırıldığı bilinir. cənazələrin düzülüş istiqaməti də maraq doğurur: belə ki, bunlar ya sağ, ya da sol tərəfə doğru basdırılmışlar. Bütün bunlar sözsüz ki, qədim monqolların dəfnetmə mərasiminin də xüsusi qaydalara malik olduğunu göstərir.

Qədim Monqolustan mifoloji dünyagörüşündə allah obrazlarında Ana Yer obrazı Etugen xeyir və şər başlanğıclarını tərənnüm edən və onlara vücudverəndir. Səma isə başqa vücuda – insana ruh verir. Varlığı yaradan Ana od məhsuldarlıq, uşaqların doğulması, illərin dəyişilməsi ilə əlaqədardır.

Qədim Monqolustan ayinlərini dərk etmək üçün od-ananın şərəfinə qurbanvermələrin keçirilmə prosesi əhəmiyyət kəsb edir. Bu ayinin mənşəyinin daha qədimlərə gedib çatması ehtimalı da var. Alman professoru V. Hayssiq qədim monqolların daş, qaya və dağlara olan mifik səcdəsinin kökünün daş dövrünə aid olması fərziyyəsini irəli sürür. Ona görə də uzun əsrlər monqol xalqında məhz daşda əcdadların ruhu olduğu ideyası qalmaqdadır.

Monqolustanın mədəniyyəti onun tarixi inkişafı ilə, hadisələrin ardıcıllığı ilə tam əlaqəli olduğuna görə, bu sahədəki durum şəraitlə birbaşa eyni məzmun kəsb edirdi. E.ə. IV–III əsrlərdə artıq xüsusi mədəniyyət yaranır, mübadilə başlanır, tayfa ittifaqları meydana çıxır. İbtidai icma quruluşu dağılmağa başlayır, feodalizm münasibətləri formalaşır. Monqolustan ərazisində ilk tayfa ittifaqı – hunkuların ittifaqı yaranır. O, 300 il yaşadıqdan sonra ardınca Syanbi, cucaney, Kidan dövlətləri, Türk, Uyqur xanlıqları formalaşır. Vahid Monqol dövləti, yalnız XIII əsrə təsadüf edir. Bu dövlətə Temuçin başçılıq edir. 1206-cı ildə monqol xalqlarının qurultayında Temuçin Çingizxan adı ilə "böyük xan" elan edildi. İstismar dairələrini genişləndirmək və digər ölkələrin sərvətlərini talan etmək yolu ilə varlanmağa cəhd göstərən feodalların mənafeyi naminə yaradılan hərbi-feodal dövləti tezliklə ilhaqçılıq və işğalçılıq müharibələrinə başladı.

Artıq orta əsrlərin başlanğıcında Monqolustanda şəhər tikintisi mədəniyyətin özünəməxsus inkişafında çox mühüm bir hadisəyə çevrildi. Əslində bu sahədə işin təşəkkülü, hələ vahid dövlət quruluşu yaranmazdan xeyli əvvəllərə təsadüf edir. Hələ VIII–IX əsrlərdə Uyğur xanlığı dövründə şəhər tikintisinə başlanılır. VIII əsrdə Ordubalıq xanlığının paytaxtı tikilir, hazırda bu yer Orxon-Hara-Balqasun adlandırılır. Burada xan sarayı, hərbi kazarmalar, ticarət köşkləri, sənətkar emalatxanaları yerləşmiş, Baybalıq şəhərini isə Ordubalıqdan bir qədər kənarda tikməklə monqollar onu mədəni mərkəzə çevirdilər.

Kidan hakimiyyəti çağlarında mənbələrin verdiyi məlumatlara əsasən sənətkarlıq və kənd təsərrüfatı inkişaf etməklə oturaq həyat tərzi başlıca yer tutmuş, bu isə şəhər və kəndlərin salınmağında ən başlıca amillərdən biri olmuşdu. Bu, xüsusilə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən tapıntılardan sübut olunur.

Vahid Monqol dövlətçiliyi epoxasında isə, sənətkarlıq istehsalı, şəhər tikintisi, ticarət geniş vüsət tapdı.

Qədim Monqol şəhər tikintisi və memarlığının ən gözəl nümunəsi Monqol dövlətinin paytaxtı Orxon sahillərində yerləşən Qara-Qorum (Hara-Hori, Qara Qayalar şəhəri) idi. Monqol xanları bu şəhəri bütün kainatın mərkəzi kimi görmək niyyətində olduğundan burada zəngin binalar tikdirmişlər: 9 budda, 1 xristian məbədi və 2 məscid şəhəri bəzəyirdi. Onun tikintisinə 1220-ci ildə hələ Çingizxanın dövründə başlanılmışdır. Şəhər özünün çiçəklənmə çağını Uqedey xanları hakimiyyətində yaşamışdı. Qara-Qorumda rəngarəng memarlıq üslubları təzahür olunurdu ki, bu da xarici ustaların, xüsusilə, qəsb edilmiş ölkələrdən sənətkarların cəlb olunmasını sübut edir. Lakin milli ənənəvi üslublar da inşaat-tikinti işlərində özünü təcəssüm etdirirdi. Bu şəhərdə ilk dəfə Avropa səfirləri sifətilə səyyahlar olmuş və təəssuratlarını yazılı şəkildə ifadə etmişlər. Fransız səfiri monax Qil (Vilhelm) Rubruk 1251-ci ildə Qara-Qorumu səyahət edərkən öz qeydlərində yazmışdır: "Şəhər gil divarlarla əhatələnmiş və dörd qapıya malikdir. Şərq qapısında buğda və taxıl satılır; qərb qapısında qoyun və keçi; cənub qapısında öküz, peyin, şimalda isə at satılır".

Qazıntı işləri zamanı əldə edilən məlumatlardan biri də rəngarəng bəzəklərlə müxtəlif qablar istehsal edən emalatxanaların olması haqqında faktlar idi.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Qara-Qorumda müxtəlif dinlərə xas olan 12 sayda kilsənin olması faktı da əldə olunmuşdu. Xüsusilə budda dininə həsr olunmuş bina öz füsunkarlığı ilə seçilir. Bina 1256-cı ildə tikilmiş və 1311–1346-cı illərdə bərpa olunmuşdu. Daş lövhə üzərində "1346" rəqəminin yazılması kilsənin böyük Uqedey xanının dövrünə təsadüf etdiyini sübut edir. Qeyd etmək lazımdır ki, buddizm əvvəlki çağlarda da Monqol dövlətçiliyində xüsusi yer tutan dinlərdən olmuşdur. Şəhərin digər əzəmətli bəzəyi Uqedey adan xan sarayı idi. O, 1235-ci ildə inşa edilmişdi. Rəşid-ad-Dinin yazdığına görə, Uqedey xanı Qara-Qorumda gözəl bina tikmək əmrini verərək memarlardan bu sarayın çox əzəmətli olmasını tələb etmişdi. Saray əsasən böyük və möhtəşəm sütunlardan ibarət oldu. Sarayı çox rəngli kirəmit dam örtüyü bəzəyirdi ki, bu da günəş şüaları altında gözü qamaşdırırdı. Sarayın daxili divarları çin sənətkarları tərəfindən təsvirlərlə bəzədilmişdi. Döşəmənin altı qızdırıcı sistemlə təchiz olunmuşdu. Sarayın mərkəzində tacqoyma məkanı tikilmişdi. Sarayın üç qapısı cənub tərəfə doğru istiqamətləndirilmişdi. Qapıların əks hissəsində Munke Xanın əsir düşmüş fransız ustası Vilhelm Buşyeyə sifariş verdiyi gümüş qapı yerləşdirilmişdi. Sarayın əlamətdar yerlərindən biri şir heykəllərinin ağzından kumıs içkisinin, ilan heykəllərinin ağzından isə südlü arağın fəvvarə vurması idi.

Quyukların hakimiyyəti çağlarında xanın yataq dəstini, möhürünü hazırlayan rus sənətkarı Kosma (Kuzma)da çalışırdı.

Çingiz xanın hakimiyyəti dövründə Monqolustan ərazisində şəhər-qalaların, qəsrlərin tikintisi çox böyük vüsət aldı ki, burada da monqollarla yanaşı, xaricilər də yaşayırdılar. Alınan məlumatlara görə, Tyan-Çcanhay (Çinçay) şəhər-qalasında Türküstandan 300 ticarətçi ailəsi, 300 çin toxucu ailəsi yaşayırdı. Bu şəhərin özü böyük ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri idi. Burada 10 min adam yaşayırdı. 1223-cü ildə Monqolustana səyahət etmiş səyyah Çan Çunun verdiyi məlumata görə Çinçay tez bir zamanda böyüyərək aparıcı şəhərlərdən birinə çevrildi və şəhərin kənarlarında torpaqla məşğulluq da üstünlük təşkil etməyə başladı. Yuan dövründə isə bu şəhər Monqolustan ölkəsinin qərbində ən aparıcı əkinçilik mərkəzlərindən birinə çevrildi.

Şimali Çində öz hakimiyyətini möhkəmlətmək məqsədilə monqol feodalları öz idarəetmə mərkəzlərini yaxşılaşdırmağı planlaşdıraraq 1255-ci ildə Munke-xan qardaşı Hubilaya Dolon-nora gölü ətrafında yeni şəhər tikilməsi haqqında əmr verdi. Kaytin şəhəri belə yarandı. Bir çox monqollar bu şəhəri Şandu-Balçasun (Şandu) adlandırdılar. Şəhərdə sənətkarlıq emalatxanaları, budda məbədləri, böyük bazarlar üstünlük təşkil etdi. Buradakı saraylar isə, öz milli memarlıq üslubuna görə digərlərindən seçilirdi.

Hubilay-xan özünün dörd şəhər-qərargahını yaratmışdır: Xanbalqasun (Pekin), Şandu, Çahan-nore (Şandu və Daydu arasında), Lantin (Erçul çayının başlancığı mənbəyində). Hyan dövründə Monqol imperiyasının Rara-Roruma keçilməsi ilə əlaqədar şəhər əyalət şəhərinə çevrildi.

Şəhər tikintisi mədəniyyətində yaşayış evlərinin inşası da özünəməxsus yer tuturdu. Belə ki, monqolların öz həyat tərzinə görə əsas yaşayış tipi yurtlar hesab olunurdu. Dördkünc bina və evlərdən başqa, dairəvi formalı yurtlar da orta əsr mədəniyyətinin əsas nümunələrindən hesab olunur. Monqol yurtlarının (çer) bir çox növləri mövcud idi: ordo (urqoo) çer, şilte-sutey çer, ebesun nembule çer, barqosun çer, modın çer, çer luq, çer terçen və s. Hər bir yurtun da öz xüsusiyyəti mövcud idi. Məsələn, ordo (urqoo) çer – xanların yaşayışı üçün nəzərdə tutulan dairəvi formaya malik bir məkandır. O, söyüd budaqlarından hörülmüş, ağac dayaq sütunlarından qurulmuş, bayır səthi qızılla, içərisi pambıqla, möhkəm parça ilə örtülmüş formaya malik idi. Şilte isəşüşə və daşdan istifadə edilərək yurt formasına malik olan yaşayış məkanı tipidir. Belələrində xanın yaxın adamları – tanınmış şəxslər yaşayırdı. Çer-terçen yurtu isə araba üzərində daşınan evcikdir.

Kalmık alim və memarı D. B. Pyürveyevin təsnifatına əsasən öz funksional təyinatına görə yurtlar 4 növə bölünür: 1) xar-çer – qara yer deməkdir və o, ailənin yaşayışı üçün nəzərdə tutulur; 2) urqoo çer – xan, knyaznoyonların yaşayışı üçün; 3) tsaqon (ağ) çer – fəxri qonaq və yeni evlənənlərin qəbulu üçün; 4) xurlın (dua) çer isə ibadət üçün nəzərdə tutulurdu.

Memarlıqda saray və məbədlərin tikintisi xüsusi yer tuturdu. Onların ölçüsündəki dəyişmələr sarayın görkəminə təsir edən amillərdən idi. XIII əsrdə digər saraylr da tikilməyə başladı. Lakin onların ömrü uzun olmadı. Belə ki, XIV–XV əsrlərdə ölkədə gedən müharibələr bu dövrdə böyük həcmli tikililərin aparılmasında fasilə yaratdı. Paytaxt köçərilərin əlində oldu. Monumental memarlıq ölkədə XVI əsrin axırlarında vüsət tapmağa başladı ki, buna da əsas təkan verən amil buddizmin yayılması hadisəsi oldu. Bu, çoxsaylı dini məbədlərin inşasını sürətləndirdi. İlk böyük monastır Qara-Qorum yaxınlığında 1585-ci ildə Tibet nümunələrinə oxşar Erdeni-Dzu idi. Monastır 3 məbəddən ibarət olub, yüksək ağ, mərmər platforma üzərində tikilmiş, dam örtüyü isə kənarı yuxarı olan kirəmitlə örtülmüşdür. Digər monastır isə İh-Hure adlanaraq XVII əsrin abidəsinə çevrilmişdir. Hazırda o, paytaxt olan Ulan-Batorun tarixi görkəminin nişanəsidir.

Orta əsrlərdə Monqolustanda buddizmin yayılması ilə əlaqədar məbədlərin tikintisində interyerin heykəltəraşlıq nümunələri ilə bəzədilməsi əsas tərtibat elementinə çevrilmişdi. Budda ilahələrinin ağac, tunc, gil, kağız, qızıldan hazırlanması və parlaq boyalarla rənglənməsi mühüm yer tuturdu. Bu incəliklər məbədin işıqlanmasına şərait yaradırdı.

Monqolustanda tunc heykəltəraşlığının çiçəklənməsi XVII əsrə aiddir. Bu, monqol ruhanilərinin başçısı olan Dzanabadzaranın adı ilə bağlıdır. Yaşıl Tara adlı ilahənin (ruhların himayəçisi) şəfqəti onun formaca dəqiqlik və incəliklə işlənməsində, yonulmasında özünü göstərir. Gənc ilahənin şanagüllə çiçəyinin tağı ilə təsviri onun həqiqət, təmizlik, saflıq rəmzinin ifadəsidir. XVI əsrdə tikilən Abatay-xan sarayında 300 adam yerləşə bilərdi. Tsaqanhurada (Ağ monastır, 1647) 150-dən 200-ə qədər adam yerləşirdi. Göründüyü kimi, orta əsrlər monqol mədəniyyətində tikinti, inşaat işləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Orta əsrlərdə Monqolustan mədəniyyətində inkişaf edən sahələrdən biri də riyaziyyat elmi idi. Monqolların riyazi biliklərinin kökləri hələ lap qədimlərə, xüsusilə, onluq say sisteminin təşəkkülü çağlarına gedib çatır. Qədim monqolların ən ibtidai sadə say sistemi barmaq hesabından başlanmışdı. Məsələn, sağ və sol əlin baş barmağı 1 (10), nişan barmağı 2 (0), orta barmaq 3(9), dördüncü barmaq 4 (7), çəçələ barmaq isə, 5(6) rəqəmlərini ifadə edirdi.

Riyaziyyatın inkişafının lap erkən mərhələsində birinci onluq dini-mistik rəmzə malik idi. Bunlar qədim monqolların təsəvvüründə təkcə rəqəm deyil, həm də ətraf aləmin mahiyyətini ifadə edirdi. Rəqəmlər həyat hadisələrinin, şeylərin ekvivalentini əks etdirən fəlsəfi xarakter kəsb edirdi. Məsələn, monqolların təsəvvürlərinə görə "4" (dorov) – "okeanı", "15" (arven tav) – bədirlənmiş ayı, "32" (qruçin xoyer) "diş"ləri və s. ifadə edirdi. Bəzi hallarda rəqəmlər ulduz toplularını ifadə edirdi. Bürclərin adı da ulduzların toplusunu əks etdirən saya əsasən müəyyən olunurdu.

Monqolların riyazi biliklərində ölçü vahidləri də xüsusi yer tuturdu: Uzunluq ölçüləri – ald, delim, toxoy, xuruu; çəki ölçüsü – cin, lan, tsen; həcm ölçüsü – suulça, duu, şim; sahə ölçüsü – dorvolcin ald, uuden am; zaman ölçüsü – xonoq, tsaç, moç, xuv, çinluur, amsçal, eqşin, densen. Bu biliklər içərisində ən xırda ölçü vahidləri də mühüm yer tuturdu: məsələn, delnş xyalqas — at tükünün ölçüsündə olan 0,5 mm; tarianı orqon buğdanın diametri olan 3 mm; temeeni utasnı orqon — dəvə yunundan olan sapın ölçüsünü əks etdirən 3,2 mm göstərirdi.

XIII əsrdən başlayaraq Monqolustanda yazılı riyaziyyatın inkişafına təkan verildi. Bu, ilk növbədə vahid Monqol dövlətlərinin yaranması ilə əlaqədar ümummonqol yazısının üzə çıxmasına səbəb oldu. Yazılı riyaziyyatın vüsətinə dair mənbələrə isə yalnız XVII–XVIII əsrlərdə rast gəlinir. Bunlar aşağıdakılardır: "Qədim müdriklərin beşiyi" ("Merqed qaraxın oron"), "Çalışmaların həllinə dair tövsiyələr" ("Bodloqın usqmyq taylan yalçasan taylbar biçiq").

Aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, Monqol riyaziyyatı Hind, Tibet, Çin, Orta Asiya ölkələrinin riyaziyyatı ilə sıx əlaqəli olub. Orta əsrlərdə monqol riyaziyyatının inkişafı XI–XVIII əsrlərdə Şizixutaha, Tatatunqa, Quuşinha, Myanhata kimi riyaziyyatçı alimlərin meydana çıxmasına səbəb oldu. Görkəmli riyaziyyatçı Myanhatanın "Riyazi qanunların detallı şəkildə işlənməsi", "Dairənin kəsişməsi ilə Pi-nin müəyyən edilməsinin qısa metodu" adlı elmi əsərləri göstərmək olar. İkinci əsərini riyaziyyatçı alim Ç. Nyutonun (1643–1727), C. Qreqorinin (1638–1675) riyazi tədqiqatlarını dərindən öyrəndikdən sonra yazmışdı.

53 cilddən ibarət olan "Riyazi qanunların detallı şəkildə işlənməsi" əsərini müəllif 1712-ci ildə yazmağa başlayaraq 10 ildən sonra – 1722-ci ildə yekunlaşdırmışdır. Əsərin I hissəsi (II–IV cild) "Həndəsənin başlanğıcı" adlandırılır. Bu hissədə Myanhat Evklid nəzəriyyəsini təkrarlayır. "Həndəsənin başlanğıcı" əsəri 12 fəsildən ibarətdir. Birinci fəsil 24 paraqrafı əhatə edərək bucaq, dairə, paralel xətlər, üçbucaq, dördbucaq, teoremlər və d. mövzulara aiddir.

Myanhat həm də astronomik əsərləri ilə məşhurdur. Onun bu sahədə ən məşhur əsəri "Təbiət hadisələrinin yoxlanılması və dərk edilməsi haqqında oçerklər" adlanır. Bu kitabda müəllif səma cisimləririnin hərəkəti, düzülüşü, Günəş və Ay sisteminin vəziyyəti, kainatın quruluşu haqqında elmi məlumat verir. O, Qərbi Avropanın məşhur alimləri Kopernik, Kepler, Tixo Braqenin heliosentrik nəzəriyyəsini rəhbər tutaraq öz fikirlərini əsaslandırmışdı. Bu elmi kitab Yaponiyada da məşhur idi. Belə ki, Kansenin məşhur yapon astronomik təqvimi Myan hatanın bu əsəri əsasında tərtib edilmişdi.

Orta əsrlərdə digər elmlərin inkişafı da özünəxas formada vüsət tapmaqda idi. Xüsusilə, monqol fəlsəfəsində dini təfəkkür buddizm üzərində vüsət etdi. Budda rahiblərinin fəlsəfi traktatları yayıldı. Bu qəbildən ilk əsər "Dərk edilənin izahı" adlanaraq XIII əsrdə Loda caltsan tərəfindən yazılmışdı. XVI–XVII əsrlərdə isə bu din lamanizm formasında rəsmi dövlət dini kimi ad qazandı.

Rocamba Sodnom Vancal məntiq və dialektikaya dair "Günəş ziyası" adlı dərslik yazdı. XVIII əsrin I yarısında Çan-Ça-Xu-tuq-tu "müdriklər lüğəti"ni tərtib etdi.

Orta əsrlərdə ədəbiyyatda dünya şöhrətli yeni-yeni bədii əsərlər yaranmağa başlayır: "Monqolların dəruni dastanı" (1240), Lubsan Dandzanın "Altun dastan"ı (XVII əsr), Saqan Setsenin "Sarı hekayət" dastanları belələrindəndir. Xüsusilə, orta əsrlər poeziyasının nümunələri XVII–XVIII əsrlərə aid salnamələrdə mühafizə olunmuşdur.

Monqol musiqisinə gəldikdə isə, onu söyləmək lazımdır ki, incəsənətin pentatonikaya əsaslanan bu növündə mahnı, epik dastan və instrumental musiqi başlıca yer tutur. Mahnılar zəngin ornament, geniş diapozonlu, asta templi (urt duu) və sadə quruluşludur (bogino-duu). Epik dastanlar xurçi (xurçalan), uligerçi (dastançı), duuçi (solist müğənni), xoqcimçilərin (instrumentalist) yaradıcılığında təmsil olunurdu. Musiqi alətlərinə limba (fleyta növü), morinxur və xuçir, şaiz (simli), yooçin (simba) növü və s.

Monqolustan teatrının kökü də qədimlərə gedib çıxır. Belə ki, qədim rəqslərdə və məişət mərasimlərində – toy, məhsul bayramları və s. teatr ünsürləri formalaşır. Daha sonralar bunlar misteriya tamaşalarına, dünyəvi məzmunlu saray teatrlarına keçmişdi.

Mədəniyyətin qədim ənənələri müasir gündə də yaşamaqdadır. Qədim kökə əsaslanmış müasir monqol mədəniyyətinin bu gün inkişaf tendensiyası mövcuddur. Xüsusilə, Monqolustan Xalq Respublikası yarandıqdan sonra (1924-cü il) mədəniyyət xeyli inkişaf etməyə başladı. Monqolustanda kütləvi savadlanma məqsədilə dövlət xalq maarifi sistemi formalaşaraq ibtidai məktəbdə 3 il, natamam məktəbdə 8 il, tam orta məktəbdə isə 10 il təhsilə qərar verildi. Monqolustanın paytaxtı olan Ulan-Batorda Dövlət Kütləvi Kitabxana, Mərkəzi Uşaq kitabxanası və onlarla profilli kitabxana şəbəkəsi təşkil olundu. Təhsil və maarif sisteminin inkişafı monqol elminin dinamik yüksəlişi ilə müşahidə olunurdu. Artıq ötən əsrin 50–60-cı illərində Monqolustanda elmitədqiqat institutlarının sayı gündən-günə artaraq öz tədqiqat yeniliklərinə görə dünyada əhəmiyyət kəsb etdi. Hidrometereoloji tədqiqatları 60-dan artıq elmi laboratoriya və stansiyalar yerinə yetirir. Əsas elmi mərkəz isə MXR-nın EA-dır.

Monqolustan Xalq Respublikası yarandıqdan sonra incəsənətin bütün sahələrində — musiqi, teatr, memarlıq və kinoda yeniliklər başladı. 1960–70-ci illərdə inşaatda sənaye üsulları geniş yayıldı. Təsviri sənəti inkişaf etdirən bir çox rəssamların — Yadamsurep, Senketsoxno, Damdinsurenin mövzu dairəsi xeyli genişləndi, yağlı boya ilə işləyən boyakarlar — Çaydoq, Seveqcav, Qava, Sultem, Amqalanın əsərləri dünya miqyasında tanındı.

1935-ci ildə Ulan-Batorda kinostudiya yaradılır, 1937-ci ildə "Dünyanın o başında" adlı ilk monqol bədii filmi çəkilir. Bunun ardınca bir çox kino əsərləri meydana gəlir: "Monqolustanın oğlu" (1936, rej. Ç. Trauberq), "Onun adı Suxe-Batordur" (1942, rej. A. Xarxi və Ç. Xeyfqts), "Səhra qəhrəmanları" (1945, rej. U. Taric) və s. filmləri sovet rejissorları ilə birgə lentə alınmışdı. Hazırda Ulan-Batorda fəaliyyət göstərən kinostudiya hər il onlarla müxtəlif mövzularda kino əsərləri lentə alır.

Bu gün Monqol mədəniyyətinin aparıcı sahələrindən birini təşkil edən musiqinin inkişafında burada 1964-cü ildən təşkil olunan Bəstəkarlar İttifaqı, 1972-ci ildə yaranan Dövlət Filarmoniyasının rolu böyükdür. 1963-cü ildən ayrıca bir qurum kimi fəaliyyət göstərən Dövlət Opera və Balet teatrında milli musiqili səhnə əsərlri ilə yanaşı dünya, avropa klassik və müasir əsərləri də tamaşaya qoyulur. Milli musiqinin görkəmli nümayəndələri S. Qonçiksumdı, B. Damdinsuren, L. Murdorc, D. Luvsaşnarava, E. Çoydoqanın yaratdıqları musiqi əsərləri dünya bəstəkarlıq məktəbində tanınmaqdadır. Monqolustanın paytaxtı Ulan-Batorda musiqinin inkişafı məqsədilə müxtəlif tipli musiqi məktəbləri və orta-ixtisas müəssisələri fəaliyyət göstərməkdədir.

Beləliklə, Monqol mədəniyyətinin tarixinə qısa ekskursiya belə bir təsəvvür yaradır ki, dünya mədəniyyətinin inkişafı axarında onun özünəməxsus yeri və rolu vardır. Bu mədəniyyət bütövlükdə monqol xalqının tarixi inkişaf xüsusiyyətlərinin məntiqi davamı olmuş və olmaqdadır.