Reç Pospolitanın 1795-ci ildə üçüncü dəfə bölünməsindən sonra Litvanın böyük bir hissəsi Rusiya İmperiyasına birləşdirilərək quberniyalara bölünüb, Litva general-qubernatorluğu adlanmağa başladı. Bölgənin əhalisi (polşalılar, litvalılar və belaruslar) bir neçə dəfə Rusiyadan ayrılıb müstəqil olmağa cəhd göstərmişdilər. 1830-cu ildə olan Polşa üsyanından sonra Litva və Belarus ərazilərində rusifikasiya siyasəti aparılmağa başlandı. Böyük Litva Knyazlığının Əsasnaməsi ləğv edildi və burada Rusiya İmperiyasının Şimal-Qərb diyarı yaradıldı.

1863–1864-cü illərdə Rusiya İmperiyasının Şimal-Qərb diyarında baş verən üsyandan sonra general-qubernator M.Muravyov tərəfindən 1964-cü ildə litva dilində əlifbanın, rəsmi nəşrlərin və eləcə də oxumaq üçün kitabların çap edilməsi qadağan edildi. Onun əvəzində isə İ.Kornilov tərəfindən kiril əlifbasının əsasında hazırlanmış əlifba istifadəyə verildi. Muravyovdan sonra onun vəzifəsini tutan K.Kaufman nəşrlərə qadağanı daha da artırdı. 1865-ci ilin oktyabr ayında daxili işlər naziri Pyotr Valuyev tərəfindən göndərilmiş sirkulyara əsasən litva dilində latın əlifbası ilə yazılmış istənilən nəşrin Rusiyaya gətirilməsi qadağan edildi. 1874-cü ildə bu qadağa litva dilində qotik əlifba ilə çapa da şamil olundu. Milli kimliyin itirilməsi təhlükəsi ilə üzləşən litvalılar əsasən Şərqi Prussiyadan böyük sayda kitabı qaçaqmalçılıq yolu ilə bura gətirməyə başladılar.

Litva dilində latın əlifbası ilə kitablar əsasən Şərqi Prussiyada (Kiçik Litva) və Amerika Birləşmiş Ştatlarında çap edilirdi. 1867-ci ildə yepiskop Mateyus Valançyus litva dilində kitabların kütləvi çapını və onların Litvada yayılmasını təşkil etməyə başladı. O, Yurgis Belinis vasitəsilə Tilzitdəki keşiş Yonas Zabermana yeni mətbəənin açılması üçün pul və çap olunacaq 8 broşürun mətnini yollamışdır. Əldə olan məlumatlara əsasən 1865–1904-cü illərdə Prussiyada Rusiyada yayılmaq üçün 1830 nəşr çap edilmişdir. ABŞ-da isə 1874–1904-cü illərdə litva dilində 701 nəşr işıq üzü görmüşdü ki onların da bəziləri Litvaya gəlib çatmışdı. Şərqi Prussiyada və ya Kiçik Litvada Rusiya Litvasında yayılmaq üçün çap edilən nəşrlər yaranan kimi kitab daşıyanlar da yarandılar. Onlar həm kitabları sərhəddən qaçaqmalçılıq yolu ilə keçirib həm də kitabları Litva daxilində yayırdılar.

Kitabların oxuculara çatdırılması çox çətin olduğu üçün 1860-cı illərin sonunda litva dilində kitabların çapını və onların yayılmasını özünə məqsəd qoymuş gizlin təşkilatlar yaranmağa başladı. Belə təşkilatların sayı 1890-cı illərdə daha da artdı. Nəşriyyatçı Martinas Yankus Rambinas dağının ətəyində Bitenay kəndindəki bağ evində mətbəə və böyük anbar yerləşdirmişdi. Bu bağ evinə çox vaxt "kitab daşıyanların Məkkəsi" deyirdilər. İllərlə davam edən bu hərəkata görkəmli xadimlərin də qatılması onların arasında əlaqə yaradaraq milli hərəkatın əsasını qoydu.

Çap edilən kitablarda Yankus məcburi tətbiq edilən pravoslavlığa qarşı çıxaraq, litvalıları rusofikasiyaya qarşı mübarizə aparmağa, uşaqlara litva dilində duaların öyrədilməsini, öz ana dilində yazıb oxumağın öyrədilməsini təbliğ edən çağırışlar etmişdir. Onun təşkilatı 1868–1870-ci illərdə fəaliyyət göstərmişdir. Gizli təşkilat ifşa edildikdən sonra 17 nəfər həbs olunsa da yepiskopun özü həbsdən yayına bildi.

Kitab daşıyanlara qarşı ilk cinayət işi 1865-ci ildə açıldı. Hökumət qüvvələri bu qadağanın kütləvi mübarizəyə səbəb olacağını gözləmədikləri üçün ilk vaxtlar tutulmuş qaçaqmalçılarla nə edəcəklərini bilmirdilər. 1870-ci ildən etibarən hərbi vəziyyət ləğv edildikdən sonra latın əlifbası ilə litva dilində kitab yayanları general-qubernatorun əmri ilə 25 rubl məbləğində cərimə edirdilər. Məhkəmə işlərinin bir hissəsi baxılmaq üçün uyezd məhkəmələrinə, 1876-cı ildən nahiyə məhkəmələrinə, 1883-cü ildən isə dairə məhkəmələrinə göndərilirdi. Cərimə 250 rubla qədər artdı və ya hər xarici nəşrə görə 7.5 rubla. Latın əlifbası ilə kitabın çapı rəsmi qanunvericilikdə qadağan edilmədiyi üçün kitab daşıyanları çox vaxt hökumət əleyhinə nəşrləri yaymaqda ittiham edirdilər.

Polis departamenti məhkəmələrə güvənmədiyi üçün 1890-cı ildə hökumət əleyhinə nəşrlərlə bağlı işlərə məhkəmələrin baxışı qadağan edildi əvəzində bu işlər administrasiyaya yönəldilirdi. Bu mövzuda baş vermiş cinayəti qeydə alan polis, gömrük və digər qurumlar cinayətlə bağlı Vilensk və ya Varşava məhkəmə palatasının prokuroruna və müvafiq quberniyanın jandarma idarəsinin rəhbərinə xəbər verməli idilər. Jandarma zabitlərinin keçirdikləri dindirmələrdə dairə məhkəmə palatasının prokuroru və ya onun köməkçisi iştirak edirdi. Məhkəmə bitdikdən sonra dairə məhkəməsinin prokuroru işi baxılması üçün Vilensk və ya Varşava məhkəmə palatasına göndərirdi. Burada isə general-qubernatorla razılaşdırılmış qərar qəbul edilirdi. Sonra isə bu qərar ədliyyə nazirinə göndərilirdi. O isə xarici işlər naziri ilə birgə təqsirləndirilən şəxsin hökmünü hazırlayıb ona veriləcək cəzanı da qeyd edib təsdiqlənməsi üçün çara göndərirdilər. Təklif edilmiş qərara baxdıqdan sonra çar bu hökmü təsdiqləməklə yanaşı cəzanı dəyişə də bilirdi. Son qərarı çar verirdi.

Kitab daşıyanlarda və ya qadağan edilmiş kitabları evində saxlayanları müəyyən edəndə ələ keçirilən kitablar arasında hökumətə qarşı nəşr edilmiş kitablar olmadığı təqdirdə şəxslərin təqsirləndirilməsi və cəza alması daha asan başa gəlirdi. Müsadirə edilmiş sübutları və onların siyahısını eləcə də gömrük və polis protokolunu qubernatora göndərirdilər. Qubernatorun təklifini gözdən keçirən general qubernator yekun cəzanı müəyyən edirdi. Nəşrin hökumət əleyhinə olub olmamasını isə çox vaxt ya Vilensk xarici senzura üzrə senzoru və ya Quberniya Jandarma İdarəsinin tərcüməçisi ekspert qismində çıxış edərək müəyyən edirdi.

Çar hökuməti sərhədçilərə müsadirə olunan nəşrlərə görə hər kitaba 10 qəpik, hər pud qəzet və ya digər nəşrlərə görə isə 10 rubl mükafat təyin etmişdi. Tutulan kitab daşıyanlara müxtəlif cəzalar verilirdi. Məsələn 30 dekabr 1894-cü ildə qadağan edilmiş ədəbiyyatla tutulan Vinças Yuşka 2 il həbsə və 3 il Voloqodsk quberniyasına sürgünə məhkum edilmişdi.

Kitab daşıyanlara qarşı həm də alman rəsmiləri mübarizə aparırdılar. Prussiya polisi kitab daşıyanları izləyərək onlardan 6 nəfəri həbs edib Rusiyaya təhvil vermişdi. 1897-ci ildə alman kayzeri II Vilhelm və Rusiya çarı II Nikolay Peterburqdakı danışıqlarda rus-alman sərhəddində ortaq işlərin görülməsi ilə bağlı planları müzakirə etmişdilər.

Bu hərəkatda cəmiyyətin müxtəlif qrupları təmsil olunurdular. Ümumilikdə təqiblərdən 1584 kitab daşıyan əziyyət çəkib. Onlardan 52 nəfəri Sibirə və Rusiyanın Avropa hissəinin şimal quberniyalarına sürgün ediliblər. 89 nəfər həbs edilib, daha sonra isə qonşu quberniyalara sürgün olunublar. 866 kitab daşıyan həbs olunub və yerli həbsxanalarda eləcə də polis şöbələrində öz cəzalarını çəkiblər. 21 nəfər cərimə olunub, 478 nəfərin sonradan günahsızlığı sübuta yetirilib, 78 nəfəri isə çar müxtəlif əfv qərarları ilə həbsdən azad edib.

Hərəkatın miqyasını çar dövründə aparılmış statistik göstəricilərdə də görmək olar. Vilensk general-qubernatoru Pyotr Svyatopolk-Mirski 1902-1903-cü illə bağlı yazdığı hesabatında bunları qeyd edib:

Latın əlifbası ilə Litva dilində kitab nəşrinin qadağan edildiyi müddətdə ümumilikdə müxtəlif kitablara aid 6 milyon nüsxə kitab çap edilib. (Orta hesabla əlifba kitabları 10.000, təqvimlər 8.000, dua kitabları 7.500, populyar dünyəvi ədəbiyyat isə 2.500 tirajla çap edilirdi).

Hərəkat nəticəsində qanunsuz kitabları sərhəddən keçirib yaymaq üçün geniş şəbəkə yaranmışdı. Bu işi uzun müddət görənlər artıq bu işdə professionallaşırdılar. Kitab qaçaqmalçılığı çox riskli və az gəlirli bir iş idi. Kitab daşıyanlar çox vaxt kitabları samanlıqda, odunların arasında və hətta iki hissəli tabutlarda gizlədirdilər. Müasir hesablamalara əsasən hökumət tərəfindən Litva sərhəddindən kənarda çap edilib oraya gətirilmiş kitabların yalnız 8–10 faizi müsadirə edilmişdi. Kitab qaçaqmalçılığı ilə bağlı 2.900 nəfər məsuliyyətə cəlb edilmişdi. Onların aralarında bəziləri bir neçə dəfə tutulmuşdular. Tutulan kitab daşıyanlar ağır cəzalara məruz qalsalar da öz yollarından dönmürdülər. Onlardan biri olan Yurgis Belinis 5 dəfə jandarma qüvvələrinin əlindən qaça bilmişdi.

Latın əlifbası ilə litva dilində kitab çapına qoyulmuş qadağa yalnız 1904-cü ildə götürüldü.

Əsasən kəndlilərin iştirak etdiyi kitab daşıyanlar hərəkatı XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində baş tutmuş və milli kimliyi qorumaq uğrunda aparılan Litva milli azadlıq hərəkatının tərkib hissəsi idi.

1939-cu ildə Kaunasda heykəltaraş Yuzas Zikaras tərəfindən düzəldilmiş naməlum kitab daşıyana həsr edilmiş heykəl quraşdırılıb.

Litvalı yazıçı Daliya Giniuviene tərəfindən latın əlifbası ilə litva dilində kitab çapının 100 illiyi münasibətilə "Paşeşuplu kitab daşıyan" adlı kitab yazıb. Kitab üçün illüstrasiyaları rəssam Yolita Biçkene çəkib.

2011-ci ildə Litvada "Knygnešystė" (Kitab daşıyan) adlı bədii film işıq üzü görüb. Filmin yaradıcıları öz əməllərində də informasiyanın azad yayılmasına dəstək olublar. Beləki onlar filmi kinoteatrda təqdim etməklə yanaşı eyni zamanda hər kəsə açıq internet resurslarında da bölüşüblər.

• Litva milli hərəkatı