İkinci dünya müharibəsinin başlanması ilə formalaşan Azərbaycan legionları çətin şəraitdə olmalarına baxmayaraq, Azərbaycanın mülli müstəqilliyinin qazanılmasına, Almaniya hökuməti tərəfindən tanınmasına çalışmışdır. İkinci dünya müharibəsi illərində Almaniyada fəaliyyət göstərən Azərbaycanın ayrı-ayrı siyasi xadimlərinin və nüfuzlu hərbçi-legionerlərinin köməyi ilə minlərlə yurddaşının həyatı xilas edilmişdir.Müharibənin gedişində və Hitlerin ilk aylardakı qələbələrində alman təbliğatının əhəmiyyəti silahın gücündən az olmadı. Təbliğat Nazirliyi bu sahədəki işini gücləndirmək, kitabça və plakatlar hazırlamaq üçün öz fəaliyyətini “Vineta” təşkilatı ilə genişləndirdi.

1941-ci ilin 22 iyunundan bir həftə əvvəl on ikiyə qədər rus, ukraynalı, qafqazlı və türk-tatar bir yerə toplanaraq Qızıl Ordu əsgərlərini fərariliyə dəvət edən çağırışlar hazırladılar. Bu heyət Yozef Gebbelsin tabeçiliyində olaraq Eberhard Taubert tərəfindən istiqamətləndirilirdi.

Təbliğat Nazirliyi əl elanları və radio yayımlarından istifadə etməklə yanaşı, partiya natiqlərinin danışıqlarından, filmlərdən və toplantılardan da bəhrələnirdi. Elanların təyyarələrlə sovet bölgələrinə yayılması işi “Vermaxt təbliğat” dairəsi ilə birgə aparılırdı. Müharibənin başlanğıcında sovet əsgərlərini komandirlərini öldürüb almanların tərəfinə keçməsinə çağıran səkkiz milyon ədəd vərəqə çap olunub cəbhə bölgələrinə atılmışdı. Vərəqələrdə göstərilirdi ki, bu hərəkətin qarşılığında almanlar sovet əsgərlərinə yaxşı münasibət bəsləyəcəklər.

Qeyd edək ki, müharibənin ilk aylarında bir çox Qızıl Ordu zabitləri bu vərəqələrdən istifadə edərək sərbəst şəkildə almanların tərəfinə keçmişdilər. Müharibənin zamanı uzandıqca vərəqələrin də məzmununda dəyişikliklər yaranırdı. Belə ki, vərəqələrdə xalqın dini hisslərinə müraciət olunur, kilsə və məscidlərin yenidən açılacağı vəd edilirdi. Çərkəzlərin, gürcü və azərbaycanlıların yaşadığı bölgələrə atılan vərəqələrdə isə kəndli və fəhlələr kolxoz və fabriklərin Qızıl Ordu tərəfindən dağıdılmasına qarşı mane olmağa çağırılırdı. Bilavasitə vərəqələr hazırlamaqla məşğul olan “Vineta” təşkilatının şefi Taubert Şərq Nazirliyinə tabe olsa da, bu sahəyə rəhbərliyi Təbliğat Nazirliyi aparırdı. Bundan əlavə, vərəqələrin hazırlanmasına sonradan Xarici İşlər Nazirliyi də cəlb olunmuşdu. Taubertin 1943-cü ilin iyulunda Göbbelsə yazdığı bir məlumatda iki il ərzində Şərq Nazirliyi üçün təyyarələrdən atılmaq məqsədi ilə 500 milyon vərəqə və kitabça hazırlandığı, 60 milyon ədədin isə çapda olduğu göstərilirdi. Bundan əlavə, türküstanlıların, azərbaycanlıların və gürcülərin öz dillərində “Almaniya hürriyyət gətirir” məzmunlu kitabçalar da yayılırdı.

“Vineta” təbliğat şöbəsi Göbbelsin başçılıq etdiyi Təbliğat Nazirliyində yaradılmışdı və Berlində yerləşirdi. Şöbənin üç xidmət növü vardı: 1.Fəal Təbliğat, 2.Helman bürosu, 3.Radioverilişlər redaksiyası. Fəal təbliğat xidməti əsasən sovet hərbi qulluqçularının almanlar tərəfinə keçməsinə kömək göstərən çağırış vərəqələri, plakatlar, qrammofon valları hazırlayırdı.

Helman bürosu işğal bölgələrindən Almaniyaya gətirilmiş SSRİ vətəndaşları arasında kütləvi tədbirlər hazırlanması ilə məşğul olurdu. Radioverilişlər xidməti isə SSRİ xalqları dillərində gündəlik verilişlər hazırlayıb yaymlayırdı. Radioverilişlər xidməti rus, ukrayna, belorus, Pribaltika və Qafqaz redaksiyalarından ibarət idi. Radioverilişin Qafqaz redaksiyasına professor Şayber, sonralar Qafqaz almanı Lents rəhbərlik etmişdir. Qafqaz redaksiyası da milli redaksiyalara bölünürdü: Azərbaycan, gürcü, erməni, Şimali Qafqaz, türkmən, tatar və kalmık. Hər bir redaksiyada rəhbərdən əlavə, hərbi əsir və mühacirlərdən olan beş nəfərə qədər tərcüməçi və diktorlar işləyirdilər. Onlar öz dilində radio ilə hər gün Vermaxtın Ali komandanlığının cəbhə xidmətindəki vəziyyətlə bağlı məlumatlarını, alman qəzetlərinin icmalını, tarix, mədəniyyətlər haqqındakı verilişlərini səsləndirirdilər.

Radioverilişin Azərbaycan redaksiyasına əvvəllər Şamaxı rayonundan olan, sovetləşmədən sonra Türkiyəyə mühacirət etmiş, Tuğay Məmmədov başçılıq etmişdir. Sonradan Azərbaycan redaksiyasına rəhbərlik Şəki rayonundan olan Ənvər Qazıyevə tapşırılmışdı. Redaksiyada çalışanlar 300 marka əmək haqqı, hər çıxışa görə əlavə 10 marka müəllif haqqı alırdılar. Redaksiya proqramları sırasında “Anaya məktub”, “Milli müstəqillik”, “Azərbaycan nə uğrunda döyüşür” adlı verilişlər də vardı.

Almaniya dövləti vərəqə və kitabçalardan başqa türk-tatar və Qafqaz xalqları üçün, siyasi parçalanma məqsədi daşıyan radio təbliğatından da istifadə edirdi. Taubertin məlumatlarına görə, Təbliğat Nazirliyinin xətti ilə, Sov. İKP-nin Stalinə qarşı olan “Leninçi” qrupunu müdafiə xarakteri daşıyan “Leninçi” radiostansiyası da qurulub fəaliyyət göstərirdi. Bu radionu işlətməkdə məqsəd Sov. İKP-ni bölmək, qruplar yaratmaq, qrapları bir-birinə qarşı qoyub sovet dövlətini zəiflətmək idi. Belə saxta “Leninçi” proqramlar sonradan Sovetlər Birliyində danışılan hər dildə yayımlanır, ehtiyaca görə gündə bir və ya iki dəfə efırdə verilirdi. Ümumilikdə isə, nasistlər həmin illərdə yeddiyə qədər radiostansiyadan istifadə edirdilər.

1942-ci ildən başlayaraq hərbi əsirlərin yerləşdiyi düşərgələrdə və legionlarda poçt işi təşkil edilmiş, qəzetlər nəşr olunmağa başlamışdı. Düşərgələrdə “Kliç”, “Zarya” adlı qəzetlər nəşr edilir, həm də siyasi təbliğat xarakteri daşıyırdı.

Ayrı-ayrı xalqların təmsilçiləri, legionerləri öz dillərində qəzetlər, jurnallar, kitablar nəşr edirdilər. Məsələn, ruslar “Könüllü” (“Dobrovoleç”) qəzetini nəşr edib legionerlər arasında yayırdılar.

Azərbaycan legionerlərinin yayımladığı “Azərbaycan”, “Hücum” qəzetləri, “Milli Birlik” dərgisi Vermaxt tərəfindən maliyyələşdirilir, Azərbaycan legionerlərinin fəallığı ilə çap edilirdi. Bundan əlavə, legionerlər arasında yayılan “Siqnal” jurnalı rus dilində çap edilsə də, azərbaycanlıların döyüş qəhrəmanlığından bəhs edən çoxlu yazılar nəşr olunurdu. “Azərbaycan” qəzeti isə 1942-ci ilin may-iyun aylarından Berlində nəşr edilməyə başladı. “Azərbaycan” qəzeti Şərq Nazirliyinin xüsusi himayədarlığı ilə nəşr edilirdi. Qeyd edək ki, qəzetin ilk saylarında türk-osmanlı şivəsinə üstünlük verən mühacirlərə azərbaycanlı legionerlər etiraz etmiş, onun müasir Azərbaycan dilində, latın əlifbası ilə nəşrinə nail olmuşdular. Sonradan isə qəzet Təbliğat üzrə Baş İdarənin himayəsinə keçirilmişdi. Qəzet Berlində nəşr edilirdi, 6-8 səhifədən ibarət idi və tirajı 10 mindən 20 minə qədər qalxırdı. Qəzetdə Məcid Musazadə (Qarsalanlı) redaktor, Cəmil İsgəndərli redaktor müavini, Əliheydər Süleymanov arxiv işçisi, Mövsüm Babayev təlimatçı, Xaliq Babayev mətbəə işləri üzrə texniki əməkdaş, Zahid Ağayev icraçı katib, Əli Adıgözəlov korrektor vəzifəsində çalışırdılar. Bəzi məlumatlara görə Sovet Azərbaycanında sonralar “Mixaylo” kimi məşhurlaşmış Mehdi Hüseynzadə də legioner olmuş və “Qürbətzadə” təxəllüsü ilə həmin mətbuat orqanlarında çıxış etmişdir. Qəzet 1945-ci ilin mart ayına qədər nəşr edilmişdir.

Qəzetdə milli istiqlalımız, milli tariximiz, adət və ənənəmiz, ədəbiyyatımız, folklorumuzla bağlı çoxlu yazılar çap edilirdi. Qəzetin 1942-ci ildəki 20 dekabr tarixli sayında “Milli Azərbaycan” başlıqlı bir məqalədə yazılırdı: Taburlarımızın başları üzərində dalğalanan üçrəngli bayraq - bu Azərbaycanın bayrağıdır. Milli Azərbaycan bayrağı”. “Milli Azərbaycan bütün xalqın Azərbaycanıdır”, “Siniflər yox, millətlər var” kimi milli Azərbaycan ideolojisinin əsaslarını anladan məqalələr çap olunurdu.

Keçmiş legioner, Azərbaycan Milli Mərkəzinin Başqanı M. Kəngərli “Azərbaycan” qəzetinin fəaliyyəti ilə bağlı yazırdı: “3 yanvar 1943-cü ildə “Müqəddəs arzu, böyük ümid” məqaləsində: “23 illik əsirlikdən sonra istiqlalçı azərbaycanlıların yeni il arzularını əlimizdə silah olaraq həqiqiləşdirmək şərəfi biz legionerlərə nəsib olmuşdur” yazılırdı. Eyni nüsxədə Qurban bayramı münasibətilə yazılan “Qurbanlarımız qəbul olsun” məqaləsində “Biz milli Azərbaycanın qurbanlarıyıq” deyilirdi. 1943-cü ilin 10 yanvarındakı sayda “Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!” məqaləsində bu sətirlər vardı: “Eyni ilin 28 Mayısında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin istiqlalını elan etmiş olan Milli Azərbaycan Şurasının rəisi Rəsulzadə Məhəmməd Əmin Millət Məclisinin iclasını açırdı. Natiq Milli hökumət və Milli Məclis üzvlərindən başqa, izdihamlı əhali tərəfindən dəxi diqqət və həyəcanla dinlənilən sözlərini, üzünü milli bayrağa çevirərək, bu cümlə ilə bitirmişdir: - Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz!”. Bu tarixi xatirələri nəql etdikdən sonra qəzet legionerlərə xitabla bunları əlavə edir: “Əziz arkadaşlar! Baxınız, 23 il sonra, eyni bayraq, türklüyümüzün, müsəlmanlığımızın, əsri (müasir) adamlar olduğumuzun, bir sözlə, hürr və müstəqil bir millət olduğumuzun əlaməti olan bu müqəddəs bayrağı biz legionerlər, biz millət və vətən yolunun canfədaları indi başlarımızın üstündə və qollarımızda daşıyırıq!..” 24 yanvar 1943-cü il tarixli nüsxədə Milli Azərbaycan Komitəsi haqqında dərc olunan bir informasiyada Milli Azərbaycan Komitəsinin alman hökumət məqamlarının məlumatı ilə fəaliyyətə başladığı xəbər verilir. Bu xəbərə görə, “Adlon” otelində azərbaycanlıların bir toplantısı olduğu və bu toplantıda möhtərəm Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təfsilat verdiyi bildirilir. Milli Komitənin Proqramı: “Azərbaycanın milli haqlarını qorumaq, vətənin xilas və istiqlalı üçün mübarizə etmək, Qafqaziyalı millətlərin dostluqları və siyasətcə bir yerdə yaşamaları üçün çalışmaq və Almaniya ilə sıx surətdə işbirliyi təmin etməkdən ibarətdir”-qeyd edilir.

Berlində Azərbaycanın Milli Birlik Məclisinin orqanı olaraq “Milli Birlik” jurnalı da nəşr edilirdi. Aylıq olaraq çap edilən jurnalda (1000 nüsxə tirajla) rəsmi məlumatlarla yanaşı, Azərbaycanın tarixi, müstəqilliyi ilə də bağlı yazılara rast gəlmək mümkün idi. Jurnalın redaktoru Cəlil İsgəndərli, aparıcı müəllifləri Ənvər Qazıyev, Cabbar Məmmədov və Lətif Kərimov idi.

“Siqnal” jurnalı 1940-cı ildən, Berlində ayda bir dəfə rus dilində nəşr edilirdi. Jurnalın baş redaktoru Vilhelm Reets idi. Jurnalın 1944-cü ildə çap olunmuş 12-ci sayında aşağıdakı başlıqlı yazılar vardı: 1) “Şəhərdə döyüş. Azərbaycan könüllüləri şərqdəki gizli təşkilatlarla mübarizə aparırlar”. 2) “O biri tərəfə. İngilis, Amerika qəzet və jurnallarından”. 3) “Xırdalanmayan rubl” - N. S. Leskovun hekayəsi. 4) “Böyük imperiya - Alman dövlətinin taleyi”. 5) “Leyli və Məcnun” - Nizami Gəncəvininnin əsərlərindən”. 6) “Naperekor vraqam - Alman dəmiryolçularının həyatı və mübarizəsi”. 7) “Orqanın səsi - Emmanuiel Reyndlyayın məqaləsi”. 8) “Öz torpağında” – “Xüsusiyyətçi kəndçi - ölkənin çiçəklənməsinin girovudur”. 9) “Volqa oğlu” - Könüllü öz döyüşçü yoldaşı haqqında”.

Jurnalın 4-cü səhifəsində mayor Əbdürrəhman Fətəlibəyli Düdənginskinin qəhrəmanlığı, döyüş şücaəti haqqında məqalə və onun zabit formasında fotosu verilmişdir. Mayor haqqındakı məqalə bu sözlərdə yekunlaşır: “Mayor döyüşən və öz xalqının inamlı oğludur. Belə insanların yolu bir dəfə və həmişəlik müəyyənləşir. Xaraktersiz siyasi opportunizmi inkar edən mayor deyir: “Biz türk mənşəli xalqıq, belə olmuşuq və həmişəlik də qalacağıq”.

Avropanın yaşayıb qalması uğrunda Almaniyanın apardığı mübarizədə böhran yaranmış və bəzi müttəfiqlər inamlarını dəyişdilər, nəticədə cəbhələrdəki ordu hissələri geri çəkildilər. Lakin heç zaman, bir saniyə belə, mayor Fətəlibəylinin və onun döyüşçülərinin qətiyyətində tərəddüd yaranmadı. Azərbaycan dağlarında “inam” sözü müqəddəsdir və bundan ötrü öz canlarını belə əsirgəmirlər.

Jurnaldakı işarələnmiş 3-cü fotonun izahı belə təsvir olunurdu: “Bütün ölkədə xalq dəstələri yaratmağa çağrılmışdır. Bu foto Adolf Hitlerin çağırışından sonra çəkilmişdir. Yaxınlarda formalaşmağa başlamış dəstələr öz faydasını verməyə başlamışdır”.

Beləliklə, Almaniyada fəaliyyət göstərən, vətənlərini bolşevik istilasından xilas etməyə çalışan azərbaycanlılar həm öz dillərində mətbu orqanlar çıxarır, qəzet, jurnallar, kitablar çap edirdilər, həm də başqa qəzet və jurnallarda onların qəhrəmanlığı və uğurlu döyüşləri haqqında məlumatlar dərc olunurdu.

Azərbaycan İrtibat qərargahına verilmiş məhdud səlahiyyətlərə baxmayaraq, Ə. Fətəlibəylinin zəkası və tükənməz enerjisi sayəsində qısa bir zamanda, o zaman Azərbaycan legionunun orqanı olaraq nəşr edilən “Azərbaycan” qəzeti yanında sivillər məsələləri ilə məşğul olan “Mittelsteile”, yəni təltif, tərcümə və nəşriyyat işlərinə nəzarət edən elmi şöbə könüllülərin milli tərbiyə işləri ilə uğraşan “Milli Birlik” məcmuəsi nəşrə başlamış və fəaliyyət göstərmişdi. Bütün bu fəaliyyətlər qısa bir zamanda müsbət və fəxr olunacaq nəticələr verməyə başlamış, Azərbaycan legionuna daxil olan birliklərdə yüksək bir milli ruhun yaranmasına təkan vermişdi.

“Azərbaycan” qəzetinin saylarında belə maraqlı yazılar tez-tez dərc olunurdu. Qəzetin 1943-cü ilin 14 noyabrında çap edilmiş 46-cı sayında isə Berlin də keçirilən Milli Azərbaycan Qurultayı haqqında geniş məlumatlar dərc olunmuşdur. Qəzetdə qurultaya göndərilən təbriklərin mətni və çıxış edənlərin məruzələri ilə də tanış olmaq mümkündür. Bundan əlavə, çıxışçıların fotoları da verilmişdir ki, bu da həmin şəxsləri tanımaq, öyrənmək baxımından maraqlıdır.

Qəzetin 46-cı sayının 1, 2, 3, 4, 5-ci səhifələrində Milli Azərbaycan Qurultayının materialları verilib.

Qəzetin “Cəbhələrdə vəziyyət” başlığındakı yazılar, məlumatlar 6-cı, sonuncu səhifədə verilmişdir. “Almaniya silahlı Qüvvələri Baş Komandanlığının məlumatı”nda bildirilirdi: "2 noyabr - Düşmən Krımda, Kerç şəhərinin hər iki tərəfinə çıxmaq istəmişdir. Düşmən mühasirə edilmiş, dar bir sahəyə sıxışdırılmışdır. Başqa yerlərdə düşmənin cəhdi, ona böyük itki verilməklə puça çıxarılmışdır. Sahilə çıxmış qoşunlar məhv edilmişdir. Dneprin aşağı axımından cənuba doğru, Noqay səhralarından Dneprə tərəf soxulmuş düşmən motorlu hissəsi ilə döyüşlər davam edir. Bolşeviklərin alman hissələrini ayrı salmaq və mühasirə ciddi-cəhdləri məğlubiyyətə uğramışdır. Dnepropetrovskinin cənubi-qərbində Dnepr dirsəyində düşmənin hücumu olmuşdur. Bu zaman hücum edən 40 sovet tankından 28-i məhv edilmişdir.

Krivoy-Roqun şimalında qoşunlarımızın əks-hücumları müvəffəqiyyətlə nəticələnmişdir. Müdafiəmizə soxulmuş düşmən arxasından kəsilmiş və məhv edilmişdir. Təxmini hesablamalara görə, oktyabrın 27-dən sonra 5000 əsir tutulmuş, 357 tank, 378 top və 500-dən artıq avtomaşın ələ keçirilmiş və ya məhv edilmişdir. Kəskin müqavimət göstərən düşmən hissələri xüsusilə ağır itki verməyə düçar olmuşlar. Cənubi İtaliya cəbhəsinin cənub-qərbində düşmən böyük qüvvətlə qoşunlarımızın mövqelərinə hücum etmişdir. Alman bombardmançıları dünən Cənubi İngiltərə sahilində olan bir neçə limanlar üzərinə axın etmişdir.

Krımın şimal girişində, Xersonun bir məntəqəsində və Dneprin böyük düşərgəsində düşmənin güclü tank və piyada qüvvətlərilə döyüşlər gedir. Sovet qoşunları ağır itkilər verir.

Bir bölgədə hücum edən 40 sovet tankının 23-ü məhv edilmişdir. Kiyev altında və onun şimalında sovet qoşunları tankların yardımı ilə hücumlarını davam etdirmişlər. Onlar bir neçə yerdə cəbhəni yarmağa müvəffəq olmuşlar. Ağır döyüşlər davam edir. Veliki Luki altında 32 sovet tankı məhv edilmişdir.Sovetlər Kiyevdən şimalda döyüşə yeni qüvvələr gətirmişlər. Təcili məlumatlarda deyilir ki, alman hava qüvvələri Aralıq dənizinin qərbində düşmən yığnaqlarına ağır bir zərbə vurmuşdur. Bombardman təyyarə birləşmələri Şimali Afrika sahilində düşmənin qoşunla dolu olan 22 nəqliyyat və onlan mühafızə edən 8 qırıcı gəmisinə hücum etmişlər."

• Azərbaycan legionu
• Legion ədəbiyyatı
• İkinci dünya müharibəsində döyüşmüş legionların siyahısı

• Nəsiman Yaqublu, Azərbaycan legionerləri, Bakı, 2005

• ^{[ölü keçid]}