Bəni-Amir tayfasından olan gənc bədəvi-şair Qeys ibn Muləvvəh həmin sülalədən olan Leyli əl-Amiriyyə adlı qıza aşiq olur. Qeys Leyliyə sevgisini ifadə edən şeir və nəğmələr yazır. Qeys Leylinin atasından qızını ona ərə verməyi xahiş etdikdə, ata bunun qəbilə qaydalarına zidd olmasına əsaslanaraq,buna razı olmur və etiraz edir. Bundan sonra Leylini başqa bir adama ərə verilir.

Leylinin ərə verilməsini öyrənən Qeys qəbiləsini tərk edərək səhrada yaşamağa başlayır. Yaxınları onu evə qayıtmağa razı sala bilmədikdə, səhraya yemək aparmağa başlayırlar. Bəzən Məcnunu səhrada özü-özünə Leyli haqqında şeir oxuyan, bəzən də qum üstündə yazan görürlər.

Əri ilə İraqa köçən Leyli, qısa müddət sonra burda vəfat edir. Bi neçə il sonra (688-ci ildə) Məcnunu da naməlun qadın məzarı üstündə ölmüş vəziyyətdə tapırlar. Qəbir daşı üzərində Məcnun son üç beytini yazmış olur.

Rəvayətdə Qeysin səhrada yaşamağa başlamasından sonra başına gələn hadisələr də təsvir olunur. Qeys şerlərin böyük bir hissəsini hələ ağlını itirməmişdən əvvəl yazmışdı. Sevgidən ağlını itirən Qeysi, insanlar "Məcnun Leyli" (ərəb. مجنون ﻟﻴﻠﻲ‎ — "Leyli tərəfindən dəli edilmiş") və ya sadəcə "Məcnun" adlandırmağa başlayırlar.

İki gəncin nakam məhəbbəti haqqında dastanın süjet motivləri hələ qədim zamanlardan ərəb şifahi ədəbiyyatında mövcud olmuşdur. Həmin rəvayətlər toplu halda olmasa da, təzkirə müəllifləri tərəfindən yazıya köçürülmüşdür. Sovet alimi akademik İ.Y.Kraçkovski onları geniş təhlil və şərh etmişdir. Prof. Y.E.Bertels bu süjetin şərq xalqları folklorundakı variant və motivlərinin bütövlükdə öyrənilmədiyini qeyd edir. Professor isə qeyd edir ki, Bertels "Hicazinin məşhur məlumatına əsaslanaraq rəvayətin ərəblərdən əvvəl başqa xalqlarda olması"nı nəzərdə tutmuşdur. Akademik H. Araslı "Leyli və Məcnun" mövzusundan bəhs edən bir çox ərəb alimlərinin fikirlərini tədqiqata cəlb edərək, Leyli və Məcnun haqqında rəvayətlərin xalq poeziyasında yaranıb müxtəlif variantlarla intişar etdiyini göstərir. H. Araslı Hicazi və Dunayevskinin "Leyli və Məcnun" süjetinin hələ e.ə. VI əsrdə Babilistanda geniş yayılması fikrinə ehtiyyatla yanaşaraq, bu kitabələrlə yaxından tanış olan alimlərin belə bir abidəyə təsadüf etmədiklərini göstərir. Alim, dastanın Əməvilər dövründə yarandığı fikrinə haqq qazandırır.

Rəvayət ərəb folklorundan fars ədəbiyyatına keçmişdir. Leyli və Məcnun mövzusunda ilk müstəqil əsər yaradan şair Nizami Gəncəvi olmuşdur. Bu əsəri ilə fars dilli ədəbiyyata ciddi təsir etmiş Nizamidən sonra, bir çox şairlər rəvayəti öz baxışlarına uyğun müxtəlif variantlarda qələmə almışlar.

Nizaminin təsvirində Leyli və Məcnun məktəbdə bir-birini görərək aşiq olurlar. Lakin ailələri arasında olan düşmənçiliyə görə vüsala çata bilmirlər və Leyli başqa bir adama ərə verilir.

Ərəb ənənəsində Leyli və Məcnunun eşqi "bakirə" adlandırılır, yəni, sevgililər heç vaxt bir-biri ilə nigaha girməmiş və bir yatağı bölüşməmişlər. Bu motiv, "Qeys və Lübna", "Qutair və Azza", Mərvə və Məcnun əl-Faransi", "Əntər və Abla" kimi başqa rəvayətlərin də süjeti üçün əsas rol oynamışdır.

• Leyli və Məcnun — Nizami Gəncəvinin poeması.
• Leyli və Məcnun — Əmir Xosrov Dəhləvinin poeması.
• Leyli və Məcnun — Əbdürrəhman Caminin poeması.
• Leyli və Məcnun — Əlişir Nəvainin poeması.
• Leyli və Məcnun — poeması.
• Leyli və Məcnun — poeması.
• Leyli və Məcnun — Həqiri Təbrizinin poeması.
• Leyli və Məcnun — Məhəmməd Füzulinin poeması
• Leyli və Məcnun — Əndəlib Qaracadağinin poeması.
•  — Şəkərim Kudayberdiyevin poeması.
• Leyli və Məcnun — Mirzə Məhəmməd Hadi Rusvanın dramı.
• Leyli və Məcnun — Xurşidin poeması.
•  — Nəcatinin romanı.
• Leyli və Məcnun (roman) — Vahid Məmmədlinin romanı.

• Leyli və Məcnun — Üzeyir Hacıbəyovun operası.
•  — Qara Qarayevin simfonik poeması (1947).
• Simfoniya № 24 ("Məcnun"), Op. 273 (1973), solo tenor, skripka, xor və kamera orkestrı üçün — simfoniyası.
•  — musiqisi əsasında trəfindən hazırlanmış balet (1964).
• Leyli və Məcnun — Qara Qarayevin baleti (1969)

•  — 1936-cı ildə çəkilmiş İran filmi.
•  — 1960-cı ildə çəkilmiş Tacikistan SSR filmi.
• Leyli və Məcnun — 1961-cı ildə çəkilmiş Azərbaycan SSR filmi.
•  — 1976-cı ildə çəkilmiş Hindistan filmi.
• Leyli və Məcnun — 1996-cı ildə çəkilmiş Azərbaycan filmi.

"Leyli və Məcnun" mövzuları Bakı metropoliteninin Nizami metrostansiyası (bax: Nizami metrostansiyasının mozaikaları) və Daşkənd metropoliteninin interyer tərtibatında istifadə edilmişdir.

Sevgi əfsanəsi Erik Kleptonu albomuna daxil olan "Layla" mahnısının yazılmasına ilhamlandırmışdır. Mahnı və albomun adı "Leyli" adından götürülmüşdür.

• Azərbaycan ədəbiyyatı
• Fars ədəbiyyatı
• Ərəb ədəbiyyatı

• Sasanian, Çingiz. Nizaminin "Leyli və Məcnun" poeması. Bakı: Elm. 1985. səh. 120.
• Крачковский, И.Ю. Ранняя история повести о Меджнуне и Лейли в арабской литературе (Избр. соч., том II). Москва-Ленинград. 1956.
• Araslı, Həmid. Şərqdə Leyli və Məcnun əsərləri (“Nizami” (I kitab)). Bakı: Azərnəşr. 1940. 222.