Əsas məqalələr: Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri , Birinci Qarabağ müharibəsi, və İkinci Qarabağ müharibəsi

1980-ci illərin sonlarında başlamış Azərbaycan–Ermənistan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi 1990-cı illərin əvvəllərindən 1994-cü ilin mayına qədər Birinci Qarabağ müharibəsinə səbəb olmuşdur. Müharibə zamanı Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionu və onun ətrafında olan yeddi rayon Ermənistan silahlı qüvvələri və erməni hərbi dəstələri tərəfindən işğal edilmişdir. İşğal nəticəsində bir milyondan çox azərbaycanlı qaçqın düşdü, münaribə zamanı isə həm Azərbaycan, həm də Ermənistan tərəfində ümumi olaraq 16–18 min insan öldürüldü, mindən çox insan itkin düşdü.

1994-cü ildən aparılan sülh danışıqları nəticə verməmiş, 1994–2020-ci illərdə ara-sıra Dağlıq Qarabağ təmas xəttində və Azərbaycan–Ermənistan sərhədində silahlı toqquşmalar baş vermişdir.

2020-ci ilin sentyabr–noyabr aylarında Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin başladığı hərbi əməliyyatlar nəticəsində 26 ildən çox dondurulmuş olan münaqişə yenidən alovlanmışdır. 44 gün ərzində Azərbaycan Ordusu yeddi bölgəni – Cəbrayıl, Füzuli, Zəngilan, Qubadlı, Ağdam və Laçın rayonlarını, həmçinin Şuşa şəhərini tamamilə, Xocavənd və Kəlbəcər rayonlarının geniş hissəsini, Xocalı və Tərtər rayonlarının isə bir hissəsini işğaldan azad eləmişdir. Hərbi əməliyyatlar 10 noyabr 2020-ci ildə Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya liderləri arasında imzalanan üçtərəfli bəyanatla başa çatmışdır.

Bununla belə müharibədən sonra Azərbaycan–Ermənistan sərhədində böhran başlamışdır. 2021-ci ildə Azərbaycan və Ermənistanda sərhəd delimitasiyası üzrə işçi qruplar yaradılmışdır. Danışıqlar böhran və bölgədə ara-sıra baş verən silahlı toqquşmalarla müşahidə olundu. 2021-ci ilin noyabrında sərhəddə birinci silahlı toqquşmalar baş vermişdir. Müharibədən sonra əl qanlı toqquşma 2022-ci ilin sentyabrında sərhəddə baş vermişdir və ümumi olaraq həm Azərbaycan, həm də Ermənistan tərəfdən 300-dən çox insanın ölümünə səbəb oldu. 2023-cü ildə isə tərəflər əvvəlcə , sonra isə apreldə və mayda sərhəd istiqamətində toqquşdu.

Üçtərəfli bəyanatda Ermənistan öz qoşunlarını Azərbaycan ərazisindən tam şəkildə çıxarmaq öhdəliyini öz üzərinə götürmüşdü. Lakin Ermənistan xüsusilə 2020-ci ildən sonra istehsal edilmiş silah-sursatı, o cümlədən minaları qanunsuz yollarla Qarabağın Rusiya sülhməramlılarının nəzarətində olan ərazilərinə daşıyıb, 480 kilometrədək təmas xətti boyunca yeni minalanmış ərazilər, 500-dən artıq döyüş mövqeyi və möhkəmləndirilmiş uzunmüddətli atəş nöqtəsi, müxtəlif tipli artilleriya qurğuları üçün 350-dən artıq atəş mövqeyi, kəşfiyyat-müşahidə vasitələri quraşdırıb. Bundan başqa Ermənistan ərazidə hücum əməliyyatlarını yerinə yetirə bilən hərbi qüvvələr cəmləşdirib.

2023-cü il aprelin 23-də Azərbaycanın Dövlət Sərhəd Xidməti 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanata zidd olaraq Ermənistandan Azərbaycan ərazisində olan qeyri-qanuni erməni silahlı dəstələri üçün canlı qüvvə, silah-sursat, mina, eləcə də digər hərbi təyinatlı vasitələrin daşınmasının qarşısının alınması məqsədilə və Ermənistan tərəfindən 22 aprel tarixində birtərəfli qaydada Azərbaycan ilə sərhəddə Laçın–Xankəndi yolunun girişində nəzarət buraxılış məntəqəsinin qurulmasına cavab olaraq aprelin 23-ü saat 12:00-da Dövlət Sərhəd Xidmətinin bölmələri tərəfindən Azərbaycanın suveren ərazilərində, Ermənistan ilə sərhəddə, Laçın–Xankəndi yolunun başlanğıcında "Laçın" Nəzarət-Buraxılış Məntəqəsinin qurulduğunu bildirmişdir.

Azərbaycanın Daxili İşlər Nazirliyi sentyabrın 19-da saat 01:00 radələrində Füzuli rayonu ərazisində ağır yol-nəqliyyat hadisəsi baş verdiyini bildirmişdir. Daxili İşlər Nazirliyinin (DİN) mətbuat xidmətindən məlumatına əsasən avtomobilinin aşması nəticəsində DİN-in 3 polisi hadisə yerində həyatını itirmiş, 6 polis isə müxtəlif dərəcəli bədən xəsarətləri almışdır. Gecənin növbəti saatlarında Daxili İşlər Nazirliyinin (DİN) mətbuat xidməti sentyabrın 19-da saat 04:00 radələrində Xocavənd rayonu ərazisində avtomobilinin minaya düşməsi barədə məlumat vermişdir. Məlumata görə, Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyinə məxsus "Hovo" avtomobilinin minaya düşməsi nəticəsində sürücü və sərnişini hadisə yerində həyatını itirmişdir. Hadisə zamanı həyatını itirənlərin Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi (AYDA) 43 saylı idarəsinin işçiləri olan şəxslər 02.05.1965-ci il təvəllüdlü Quliyev Fərhad Hüseynağa oğlu və 21.11.1970-ci təvəllüdlü Sadıxov Samir Sabiroviçin ölməsi müəyyən olundu.

Səhər saatlarında Azərbaycanın Baş Prokurorluğu, Daxili İşlər Nazirliyi və Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin mətbuat xidmətlərinin birgə məlumatla çıxış eləmişdir. Məlumatda sentyabrın 19-da Daxili İşlər Nazirliyinin (DİN) polislərinin olduğu "KamAZ" nəqliyyat vasitəsinin həmin gün Əhmədbəyli-Füzuli-Şuşa yolunun Xocavənd rayonunda, 58-ci Kilometrliyində Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi (AAYDA) işçilərinin öldürülməsi ilə nəticələnmiş terror hadisəsinin baş verdiyi yer istiqamətində olan zaman saat 04:30 radələrində Xocavənd rayonunun Tağaverd yaşayış məntəqəsinin ərazisində yeni inşa olunan tunel yolunda sülhməramlıların müvəqqəti yerləşdiyi ərazidə fəaliyyət göstərən qanunsuz erməni silahlı birləşmələrinin təxribat-diversiya qrupu tərəfindən yerləşdirilmiş minaya düşməsi nəticəsində partlamış olduğu qeyd edilmişdir. Hadisə zamanı Daxili İşlər Nazirliyinin (DİN) polisləri olan 05.02.1994-cü il təvəllüdlü Camalzadə Asim Knyaz oğlu, 08.07.1987-ci il təvəllüdlü Şirinov Ramil Arif oğlu, 12.07.1991-ci il təvəllüdlü Mahmudov Seymur Elsevər oğlu və 21.07.1998-ci il təvəllüdlü Zamanov Xəzər Azər oğlu hadisə yerində həyatını itirmişdir.

Həmçinin Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi sentyabrın 18-də saat 23:50 radələrində Rusiya Sülhməramlı Kontingentinin müvəqqəti yerləşdiyi Azərbaycan ərazisində olan qeyri-qanuni erməni silahlı dəstələrinin üzvləri ordunun Ağdam rayonu istiqamətində yerləşən mövqelərini atıcı silahlardan atəşə tutduğunu bildirmişdir. Məlumatda bölmələr tərəfindən qeyd olunan istiqamətdə cavab tədbirləri görüldüyü də qeyd edilmişdir.

Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi sentyabrın 19-da saat 02:40-da Ermənistan silahlı qüvvələrinin bölmələri Krasnoselo rayonunun Cil yaşayış məntəqəsi istiqamətində yerləşən mövqelərindən Azərbaycan Ordusunun Gədəbəy rayonunun Novoivanovo yaşayış məntəqəsi istiqamətində yerləşən mövqelərini atıcı silahlardan bir neçə dəfə atəşə tutulduğunu bildirmişdir. Məlumatda bölmələr tərəfindən qeyd olunan istiqamətdə cavab tədbirləri görüldüyü də qeyd edilmişdir.Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi növbəti məlumatında isə Azərbaycanın hava sahəsindən uçuşlar yerinə yetirən sərnişin təyyarələrinin GPS naviqasiya sistemlərinə qarşı Rusiya Sülhməramlı Kontingentinin müvəqqəti yerləşdirildiyi ərazilərimizdə olan qeyri-qanuni erməni silahlı dəstələri tərəfindən növbəti dəfə radiomaneələr tətbiq edildiyi bildirilmişdir. Məlumata əsasən sentyabrın 18-i Tbilisi-Bakı marşrutu üzrə uçuş yerinə yetirən "Azərbaycan Hava Yolları"nın E-190 tipli sərnişin təyyarəsinə saat 20:28-dən 20:34-ə qədər radiomaneələrin tətbiqi nəticəsində GPS naviqasiya sistemlərində fasilə yaranmışdır.

Daha sonra Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi sentyabrın 19-u saat 11:45 radələrində Azərbaycan Ordusunun Ağdam rayonu istiqamətində yerləşən mövqelərinin Rusiya Sülhməramlı Kontingentinin müvəqqəti yerləşdiyi Azərbaycan ərazisində olan Ermənistan silahlı qüvvələrinin birləşmələri tərəfindən minaatanlardan və müxtəlif çaplı atıcı silahlardan atəşə tutulduğunu, nəticədə Azərbaycan Ordusunun 2 hərbi qulluqçunun yaralandığı bildirilmişdir.

Saat 13:00-da isə Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi bəyanat yayaraq Azərbaycanın Konstitusiya quruluşunun bərpa edilməsi məqsədilə Qarabağda antiterror tədbirlərinə başladığını bildirmişdir. Bəyanatda "Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin dəfələrlə 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanmış üçtərəfli bəyanatın müddəalarına zidd olaraq Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində olan Ermənistan silahlı qüvvələrinin birləşmələrinin mövcudluğunu davam etdirməsi regional sülh üçün ciddi təhdid mənbəyi" olduğu qeyd edilmişdir. Elə həmin dəqiqələrdə Müdafiə Nazirliyi növbəti məlumatında Ağdam rayonu istiqamətində yerləşən mövqelərinin artilleriya qurğularından atəşə tutulduğunu bildirmişdir.

Döyüşlərin intensiv olduğu saatlarda Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi bəyanat yayaraq dinc əhalinin hədəf alınmadığını və dəqiq silahların tətbiqi ilə yalnız legitim hərbi hədəflər sıradan çıxarıldığı qeyd eləmişdir. Həmçinin Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi yaşayış yerlərinin yaxınlığında atəş vasitələrinin Ermənistan silahlı qüvvələrinin birləşmələri tərəfindən yerləşdirilməsini nəzərə alaraq, ərazidə olan dinc əhalini hərbi hədəflərdən uzaq durmağa çağırmışdır. Həmin gün baş brifinq zamanı Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəisi Anar Eyvazov son bir neçə ayda Azərbaycan Ordusunun mövqelərinin atəşə tutulmasının gərginliyin artmasına səbəb olduğunu bildirmişdir və hərbi əməliyyatlardan əvvəl Rusiya Sülhməramlı Kontingentinin Komandanlığı və Rusiya-Türkiyə Birgə Monitorinq Mərkəzinin məlumatlandırıldığını bildirmişdir. Həmçinin brifinqdə hərbi əməliyyatların birinci günündə Ermənistan silahlı qüvvələrinin 60-dan çox döyüş mövqeyinin nəzarət altına alındığı, 90-dan çox hərbi təyinatlı avtomobil, artilleriya qurğusu, minaatan və hərbi təyinatlı digər vasitələri zərərsizləşdirildiyini bildirilmişdir.

Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi sentyabrın 20-də gecə saatlarında da hərbi əməliyyatların aparıldığını bildirmişdir. Sentyabrın 20-də səhər saatlarında brifinq zamanı Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi mətbuat xidmətinin rəisi Anar Eyvazov brifinqdə çıxış edən zaman Ermənistan silahlı qüvvələrinin birləşmələrinə məxsus 7 ədəd hərbi nəqliyyat vasitəsi, 4 ədəd minaatan, 2 ədəd piyadanın döyüş maşını (PDM) və xeyli sayda silah-sursatın Azərbaycan Ordusunun bölmələri tərəfindən qənimət olaraq götürüldüyünü bildirmişdir. Həmçinin Azərbaycan növbəti dəfə Ermənistan silahlı qüvvələrinin birləşmələrini silahı yerə qoymağa və təslim olmağa çağırmışdır. Hərbi əməliyyatların aparıldığı bölgədə Azərbaycan tərəfindən erməni dilində məlumat vərəqələri paylanmışdır və səsgücləndiricilərlə həm silahlılara, həm də dinc əhaliyə müraciətlər edilmişdir.Anar Eyvazov həm də Ermənistan silahlı qüvvələri birləşmələrinin tərtibləndiyi 90-dan artıq döyüş mövqeyi, eləcə də bir neçə strateji əhəmiyyətli nöqtələrin Azərbaycan Ordusunun nəzarəti altında olduğunu bildirmişdir.

Sentyabrın 20-də, saat 13:00-da Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi hərbi əməliyyatların dayandığı ilə bağlı məlumat yaymışdır. Məlumatda Qarabağın erməni əhalisinin nümayəndələrinin Rusiya Sülhməramlı Kontingenti vasitəsilə müraciətini nəzərə alaraq 2023-cü il sentyabrın 20-də saat 13:00-da qeyd olunan şərtlər altında antiterror tədbirlərinin dayandırılması barədə razılıq əldə olunduğu bildirilmişdir. Şərtlərə əsasən Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində yerləşən Ermənistan silahlı qüvvələrinin birləşmələri, qeyri-qanuni erməni silahlı dəstələri silahı yerə qoymalı, döyüş mövqelərindən və hərbi postlardan çıxmalı, Ermənistan silahlı qüvvələrinin birləşmələri Azərbaycan ərazilərindən çıxmalı, qeyri-qanuni erməni silahlı dəstələri buraxılmalı, paralel formada bütün silah-sursat təhvil verilməli və bütün bu proseslər Rusiya Sülhməramlı Kontingenti ilə əlaqələndirilmiş formada aparılması təmin edilməlidir.

Azərbaycan Prezidentinin Administrasiyası isə məlumat yayaraq sentyabrın 21-də Qarabağın erməni əhalisinin nümayəndələri ilə Yevlaxda görüşün baş tutacağını bildirmişdir.

Sentyabrın 20-də hərbi əməliyyatların dayandırılması barədə razılıq əldə olunsa da sentyabrın 21-də də Dağlıq Qarabağda atəş davam elədi. Dağlıq Qarabağın İnformasiya Qərargahı sentyabrın 21-də səhər saat 12:00 radələrində Xankəndi şəhərinin atəşə tutulduğunu bildirdi.

Həmin gün DQR-in insan hüquqları üzrə ombudsmanı Artaq Beqralyan Azərbaycan Ordusunun Kəlbəcər rayonunun Həsənriz (Aterq) yaşayış məntəqəsini (əvvəl Ağdərə rayonu) atəşə tutması nəticəsində bir dinc insanın öldüyünü bildirdi.

Azərbaycan Ordusu ən böyük irəliləyişi gün ərzində şimal-şərq istiqamətində əldə etdi. Azərbaycan qüvvələri Qozlukörpü və Çərəkdar kimi iri kəndlərə doğru irəlilədilər. Ağdərə şəhəri artilleriya və tanklardan davamlı atəşə tutulurdu. Cənub-şərq istiqamətində Azərbaycan Ordusu İkinci Qarabağ müharibəsindəki ssenari üzrə bir neçə dərədən keçərək Xocavənd şəhərinə doğru irəlilədilər. Yol üzərində mis-molibden mədəni, həmçinin IV əsrə aid Amaras monastırı da azad edildi. Xankəndi və Əsgəranın atəşə tutulması daha çox xaotik xarakter daşıyırdı və mülki əhali arasında itkilər ilə nəticələnirdi. Eyni zamanda Qarabağ ermənilərinin arxa cəbhə infrastrukturu da dağıdıldı. Azərbaycan qüvvələri döyüşlərdə əsasən raket qoşunlarından və top artilleriyasından istifadə edib. Cəbhənin bir neçə hissəsində erməni qüvvələri müqavimət təşkil etməyə cəhd göstərmiş və hətta Xocavənddə Azərbaycan qüvvələrinə müəyyən qədər itkilər versələr də, ümumilikdə bu, hadisələrin gedişinə ciddi təsir göstərməmişdir. Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyan axşam saatlarında açıqlama verərək Ermənistanın bu münaqişəyə qoşulmayacağını bildirməsindən sonra Qarabağ erməniləri gecə saatlarında təslim olmaq şərtləri barədə Azərbaycan tərəfi ilə danışıqlara başladı. Danışıqların başa çatmasından sonra səhərisi gün 20 sentyabr saat 13.00-da döyüşlərin dayandırılmasına qərar verildi.

  Əsas məqalə: Qarabağda Rusiya sülhməramlılarının ölümü

Rusiya Federasiyası Müdafiə Nazirliyi sentyabrın 20-də Rusiya Sülhməramlı Kontingentinə məxsus UAZ Patriot avtomobilinin Ağdərə rayonunun Canyataq yaşayış məntəqəsi istiqamətində atəşə tutulması nəticəsində sülhməramlı hərbi qulluqçularının həyatını itirməsi barədə məlumat vermişdir. Hadisənin başvermə səbəblərini araşdırmaq üçün Azərbaycan və Rusiyanın istintaq orqanları hadisə yerində çalışmalar aparmışdır. Baş verən hadisə ilə bağlı Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi Rusiya tərəfinə başsağlığı vermişdir.

Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisi Mariya Zaharova baş verən hadisəni şərh edən zaman "regionda sülh naminə zərbəni üzərinə götürən, həyatını itirən Rusiya sülhməramlılarının xatirəsinin əbədi yaşayacağını" bildirmişdir.

Sentyabrın 21-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin arasında telefon danışığı oldu. İlham Əliyev sentyabrın 20-də Qarabağda Rusiya Sülhməramlı Kontingentinin hərbi qulluqçularının ölümü ilə bağlı üzrxahlıq ifadə elədi və dərin hüznlə başsağlığı verdi. Başverənlərlə bağlı hərtərəfli araşdırma aparılacağı və bütün günahı olanların layiqli cəzalarını alacağı vurğulandı. Azərbaycan Prezidenti, həmçinin ölənlərin ailələrinə maddi yardım göstərilməsinə hazır olduğunu bildirdi. Ölənlər arasında Sülhməramlı Kontingenti Komandirnin hərbi-siyasi işlər üzrə müavini İvan Kovqanın da olduğu qeyd edildi. Rusiya Müdafiə Nazirliyi məlumatında hadisə zamanı 5 nəfərin öldüyünü və hadisənin baş verdiyi əraziyə cavabdeh olan Azərbaycanın Ordu Korpusunun Komandirinin tutduğu vəzifədən azad edildiyini bildirdi. Məlumatda həm də hadisəni törədən hərbçilərin də saxlandığı qeyd edildi. Azərbaycan tərəfi bu iddialarla bağlı rəsmi açıqlama vermədi.

Hadisədən dərhal sonra Yeni Müsavat qəzeti 1-ci Ordu Korpusunun Komandiri tutduğu vəzifədən azad edilməsi ilə bağlı xəbər tirajlasa da, bir müddət sonra həmin məlumat Azərbaycan KİV-lərdən silindi.

Sentyabrın 21-də səhət saat 9:00 radələrində Qarabağın erməni əhalisinin nümayəndələri görüş üçün Yevlax şəhərinə gəldilər. Görüşdə Azərbaycan tərəfini Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində yaşayan erməni əhali ilə təmaslar üzrə məsul şəxs təyin edilən Ramin Məmmədov, Qarabağ iqtisadi rayonuna daxil olan işğaldan azad edilmiş ərazilərdə (Şuşa rayonu istisna olmaqla) Azərbaycan Prezidentinin xüsusi nümayəndəsinin müavini və xüsusi nümayəndəliyin üzvü təmsil elədi. Qarabağın erməni əhalisinin nümayəndələrini isə Sergey Martirosyan və David Melkumyan təmsil elədi. Həmçinin görüşə Rusiya-Türkiyə Birgə Monitorinq Mərkəzinin Rusiya tərəfinin rəhbəri Kontr-admiral Oleq Semyonov da qatıldı. Görüş saat 11:30 radələrində başladı və təxminən 2 saat davam edəndən sonra 13:30 radələrində başa çatdı. Görüş zamanı Azərbaycanın Konstitusiyası və qanunları əsasında Qarabağın erməni əhalisinin reinteqrasiyası və digər məsələlər üzrə danışıq aparıldı. Ramin Məmmədov tərəfindən reinteqrasiya üzrə planlar təqdim edildi.Dağlıq Qarabağın İnformasiya Qərargahı məlumatında görüş zamanı bir sıra məsələlərin danışıldığını qeyd elədi. Görüş zamanı Qarabağın erməni əhalisini təmsil edən nümayəndə (Ermənistan tərəfi onu Dağlıq Qarabağın təmsilçisi adlandırır) danışıqlar zamanı heç bir nəticə əldə edilmədiyini qeyd elədi.Azərbaycan Prezidentinin xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri Elçin Əmirbəyov isə müsahibəsində bir görüşlə nəticəyə varmağın çətin olduğunu bildirdi.

Tərəflər arasında növbəti görüş sentyabrın 25-də Xocalı şəhərində baş tutdu. Görüşə Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində yaşayan erməni əhalisi ilə təmaslar üzrə məsul şəxsi Ramin Məmmədov və Qarabağ bölgəsinin erməni əhalisinin nümayəndələri qatıldı.Prezident Administrasiyasının məlumatına əsasən görüşdə sentyabrın 21-də Yevlax şəhərində danışılan məsələlərin həlli istiqamətində atılan addımlardan, xüsusilə qısa müddətdə humanitar yardımın təminatı, yanacaq təchizatı və enerji verilişinin bərpasından razılıq ifadə olundu. Ramin Məmmədov növbəti mərhələdə aparılacaq tədbirlər haqqında məlumat verdi. Bəzi yaşayış məntəqələrində tənha vəziyyətdə müəyyən edilmiş erməni əsilli yaşlı insanlara tibbi yardım göstərildiyi və onların tibb işçilərinin nəzarəti altında saxlanıldığı qeyd edildi. Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin nümayəndələrinin həmin şəxslərlə görüşünə şərait yaradılması, onların ailə üzvlərinə və ya müvafiq tibb müəssisələrinə təhvil verilməsi danışıldı. Azərbaycan Baş nazirinin müavini Şahin Mustafayevin sosial-humanitar, iqtisadi məsələlərin həlli üzrə rəhbəri olduğu işçi qrupun üzvlərinin cari fəaliyyət istiqamətlərini müəyyən edilməsi məqsədilə Xankəndi şəhəri də daxil olmaqla ərazidə səhiyyə xidmətləri və digər fəaliyyətlə məşğul olan müvafiq nümayəndələrlə görüşünün baş tutması və birgə işçi qrupunun yaradılması barədə razılıq əldə olundu. Görüş zamanı Xankəndi şəhəri yaxınlığında və ya Xocalı istiqamətində qurulması nəzərdə tutulan səhra hospitalında səhiyyə xidmətləri Azərbaycan və erməni əsilli tibb heyəti tərəfindən birgə aparılması ətrafında danışıqlar aparıldı. Həmçinin Azərbaycan və erməni xidmət personalı tərəfindən mobil qida təminatı xidmətinin yaradılması barədə də danışılar aparıldı. Görüşdə Azərbaycan tərəfi ağır xəstəliyi olan və ya xüsusi cərrahiyyə əməliyyatına ehtiyacı olan şəxslərə zəruri tibbi yardımın göstərilməsinə hazırlıq ifadə olundu. Bununla yanaşı, görüşdə Azərbaycan və erməni əsilli tibb işçilərindən ibarət səyyar birgə tibb briqadalarının formalaşdırılması, həmin briqadalar tərəfindən ucqar yaşayış məntəqələrində tənha və tibbi xidmətə ehtiyacı olan şəxslərə xidmət göstərilməsinin vacibliyi vurğulandı. Qarabağ iqtisadi rayonunda yaşayan erməni əsilli vətəndaş cəmiyyəti təmsilçiləri və ictimai fəalların Bakıya və ya Azərbaycanın digər şəhərlərinə səfərlərinin nəzərdə tutulduğu vurğulanıb və bu cür təşəbbüslərin vətəndaş cəmiyyəti dialoqu platformasının yaradılması, eləcə də etimad quruculuğu tədbirlərinin aparılması baxımından əhəmiyyətli olduğu qeyd edildi.

Sentyabrın 29-da Yevlax şəhərində Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində yaşayan erməni əhalisinin nümayəndələri ilə növbəti görüş baş tutdu. Görüşdə humanitar məsələlər, Qarabağın erməni əhalisinin reinteqrasiyası və bu xüsusda, Azərbaycanın təqdim etdiyi reinteqrasiya planı ətraflı danışıldı.

Erməni əhalisinin nümayəndələri humanitar yardımların göndərilməsi, yanacaq, qida ehtiyaclarının qarşılanmasına görə Azərbaycan tərəfinə minnətdarlığını bildirdi. Qarabağ iqtisadi rayonunda yaşayan erməni əhalisinin nümayəndələri Xankəndi şəhəri yaxınlığında baş vermiş yanğın zamanı Azərbaycanın müvafiq dövlət qurumlarının apardığı tədbirlərə, xüsusilə yanğının söndürülməsi, xəsarət alanlara tibbi yardımın göstərilməsi üçün zəruri tibbi ləvazimatların, dərman preparatlarının və təcili tibbi yardım avtomobillərinin əraziyə göndərilməsinə görə xüsusi minnətdarlıq ifadə elədilər. Azərbaycanın müvafiq dövlət qurumları mobil rabitə xidmətinin, televiziya və radio yayımının bərpa edilməsi istiqamətində tədbirlər görülməsi xahiş edildi. Qarabağın erməni əhalisinin ilə təmaslar üzrə müəyyən edilmiş məsul şəxs Ramin Məmmədov reinteqrasiya prosesi ilə bağlı prosedurlar və sosial xidmətlər zərfi haqqında məlumat verdi. Kommunal, təsərrüfat və digər məsələlərin yerində həll edilməsi məqsədilə Qarabağ bölgəsində sosial, humanitar, iqtisadi məsələləri üzrə yaradılmış İşçi qrupun üzvlərinin oktyabrın 2-də Xankəndi şəhərinə səfəri nəzərdə tutulduğunu qeyd edildi.

Sentyabrın 22-də Azərbaycan Qarabağda yaşayan erməni əhaliyə humanitar yardım göndərdi. Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Qarabağ Regional İdarəsinin rəisi Mirəli Feyziyev hər birinin tutumu 20 ton olan 2 ədəd avtomobilində zəruri ərzaq məhsulları, eləcə də ayrıca çörəyin olduğu 2 ədəd avtomobil yola salındığını bildirdi. Özünü Artsax adlı dövlətin prezidenti olaraq təqdim edən Samvel Şahramanyanın müşaviri David Babayan isə cümə günü Ermənistandan Laçın dəhlizi ilə Qarabağa humanitar yardımın gəlməsi ilə bağlı razılığın əldə olunduğunu qeyd elədi. O, həmçinin vəziyyətin çox ağır olduğunu vurğuladı — camaat acdır, işıq yoxdur, yanacaq yoxdur – bizdə çoxlu qaçqın var.

Hərbi əməliyyatların birinci saatlarından Rusiya Sülhməramlı Kontingenti Ağdərə rayonu, Xocalı rayonu və Xocavənd rayonundan ümumi olaraq 5000-dən çox ermənini sülhməramlıların hərbi hissələrinə təxliyə elədi.

Sentyabrın 22-də təxliyə prosesini şərh edən xüsusi tapşırıqlar üzrə səfir Edmon Marukyan "onların öz evlərinə qayıtmaq üçün real şanslarının olmadığını, Azərbaycanın beynəlxalq ictimaiyyətə yalan danışmağa davam elədiyini" bildirdi və beynəlxalq ictimaiyyət təcili tədbirlər görməyə çağırdı.

Sentyabrın 24-də Qarabağın erməni əhalisinin Ermənistana təxliyəsi prosesi başladı. 25 sentyabr saat 06:00-a olan rəsmi məlumatlara əsasən Dağlıq Qarabağdan Ermənistana 2906 insan gəldi. Onlardan 1000 nəfəri seçdiyi yaşayış yerinə gedib, 1100 nəfəri isə düşərgələrə aparılıb. Dağlıq Qarabağın insan hüquqları üzrə ombudsmanı Artaq Berqlyan baş verənləri soyqırım və nifrət siyasəti adlandırdı, Rusiya sülhməramlılarını vəzifələrinin öhdəsindən gələ bilmədiyini qeyd elədi.

25 sentyabr saat 18:00-a olan rəsmi məlumatlara əsasən isə Dağlıq Qarabağdan Ermənistana gələn insanların sayı 6650 oldu.

Sentyabrın 26-na olan rəsmi məlumatlara əsasən isə artıq Dağlıq Qarabağdan Ermənistana 19000 insanın gəldiyini bildirildi. Ermənistan Baş nazirinin müavini Tiqran Xaçatryan prosesi şərh edən zaman 19 min insanın Kornidzor istiqamətindən Ermənistana gəldiyini qeyd elədi və onların tədricən müəyyən edilmiş düşərgələrə yerləşdiriləcəyini bildirdi.

Sentyabrın 20-də əldə olunan razılığa əsasən erməni silahlı dəstələri silahı təhvil verməli idilər. Sentyabrın 22-də silahların bir hissəsi Rusiya Sülhməramlı Kontingentinə təhvil verildi. Sentyabrın 22-də Rusiya sülhməramlıları rəsmi məlumatında 800-dən çox atıcı silah, qumbaraatan, minaatan, ATGM və MANPADS təhvil verildiyini bildirdi.

Proses zamanı həm də Azərbaycan silahlı qüvvələri nəzarəti altına aldığı ərazilərdə xeyli sayda silah-sursatlar müəyyən elədi.

Sentyabrın 21-də Müdafiə Nazirliyi Ağdərə rayonunun Çərəkdar yaşayış məntəqəsi istiqamətində minaların zərərsizləşdirildiyini, Ağdərə rayonunun Qetavan yaşayış məntəqəsi istiqamətində isə fermanın birinin sursat anbarı məqsədilə istifadə edildiyini bildirdi.

Daha sonra Müdafiə Nazirliyi sentyabrın 22-də Ağdərə rayonunun Canyataq yaşayış məntəqəsinin yaxınlığında olan döyüş mövqeyindən, sentyabrın 23-də isə Xocavənd rayonunun Qara Kənd yaşayış məntəqəsinin yaxınlığında olan döyüş mövqeyindən video-görüntülər yaydı.

Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi sentyabrın 24-də məlumat yayaraq Kəlbəcər rayonu ərazisində yerləşən "Dəmirli" mis-molibden yatağında uzun illər qanunsuz fəaliyyətlə məşğul olan "Base Metals"a məxsus anbarların hərbi məqsədlər üçün istifadə olunduğu müəyyən edildiyini bildirdi. Məlumatda əraziyə baxış zamanı anbarda xeyli sayda silah və sursat tapılaraq götürüldüyü qeyd edildi və fotolar ictimaiyyətə təqdim edildi. Ardınca Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi Füzuli rayonunun Yuxarı Veysəlli istiqamətində müsadirə edilmiş silah-sursatların foto və videolarını ictimaiyyətə təqdim elədi. Gün ərzində nazirliyin Qarabağ bölgəsində silah-sursatın müsadirəsi prosesi ilə bağlı video və fotolar ictimaiyyətə təqdim edildi.

Sentyabrın 30-da Xocavənd rayonu ərazisində artilleriya qurğuları, Ağdərə istiqamətində silah-sursat və və döyüş vasitələri müsadirə edildi. Ağdərə istiqamətində müəyyən edilən silah-sursat anbarında xeyli sayda patron, əl qumbaraları, minaatan, müxtəlif çaplı ağır artilleriya və mərmilər və digər döyüş sursatları, həmçinin müxtəlif təyinatlı döyüş vasitələri müəyyən edilmişdi.

Sentyabrın 29-da Şuşa-Xankəndi yolunda döyüş mövqeləri müəyyən edilmişdi. Həmçinin həmin gün Tərtər və Ağdərə yaşayış məntəqələrini birləşdirən yol üzərində yerləşən döyüş mövqeyi ləğv edildi.

Sentyabrın 24-də KİV-lərdə Azərbaycan silahlı qüvvələrinin hərbçilərinin Ağdərə şəhərinə girişində lentə alınan videoları yayıldı. Videoda hərbçinin şəhər girişində olan lövhəyə Azərbaycan bayrağını sancması nümayiş olundu.

  Əsas məqalə: Qarabağda vəzifə tutan separatçıların həbsi

Sentyabrın 27-dən başlayaraq Laçın dövlət sərhədindən buraxılış məntəqəsində Dövlət Sərhəd Xidmətinin hərbi qulluqçuları tərəfindən Azərbaycan ərazisinə qeyri-qanuni gələn qondarma separatçıların həbsinə başlanıldı. Həbs edilənlər sırasında qondarma "Dağlıq Qarabağın Dövlət naziri" vəzifəsində çalışmış 1968-ci il təvəllüdlü Ruben Karlenoviç Vardanyan, qondarma "Dağlıq Qarabağın Müdafiə Ordusu Komandanının birinci müavini", Ermənistan silahlı qüvvələrinin hərbi qulluqçusu, general-mayor ali hərbi rütbəsində xidmət edən 1971-ci il təvəllüdlü və qondarma "Dağlıq Qarabağın müdafiə naziri" vəzifəsində çalışmış 1965-ci il təvəllüdlü Lyova Henrixi Mnatsakanyan idilər. Onlar barəsində Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin İstintaq İdarəsi tərəfindən Cinayət Məcəlləsinin müxtəlif maddələri ilə — əsasən 214–1, 214.2.1, 214.2.2, 214.2.3, 228.3, 279.3 və 318.1-ci maddələrlə cinayət işi açıldı və barələrində həbs tədbirləri seçildi.

  Əsas məqalə: 2023 Qarabağ döyüşlərinə reaksiyalar

  Əsas məqalə: Sentyabr döyüşlərində həlak olan Azərbaycan hərbçilərinin siyahısı (2022)

Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin şəxsi heyəti sırasında 202 hərbi qulluqçu şəhid oldu, 511 hərbi qulluqçusu isə yaralandı. Erməni silahlı dəstələrinin hücumları zamanı isə Azərbaycanın dinc əhalisi arasında 1 nəfər həyatını itirdi, 2 nəfər isə yaralandı.

Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyinin rəhbər heyəti sentyabrın 24-də hərbi əməliyyatlar zamanı yaralanan və hospitalda müalicə olunan hərbi qulluqçularla görüşdü.Müdafiə Nazirliyinin susqunluğunu qoruduğu günlərdə Meydan TV apardığı araşdırmalara əsasən döyüşlər zamanı Azərbaycan Ordusunun şəxsi heyətindən azı 200 nəfər həyatını itirdiyini bildirdi.

Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi 27 sentyabr 2023-cü ildə Anım Günündə şəhidlərin siyahısını ictimaiyyətə təqdim elədi. Hərbi əməliyyatlar zamanı Müdafiə Nazirliyinin 180 hərbi qulluqçusunun şəhid olduğu qeyd edildi. Həmçinin hərbi əməliyyatlar zamanı Daxili İşlər Nazirliyi Daxili Qoşunlarının 12 hərbi qulluqçusu da şəhid olduğunu bildirdi. 11 nəfərin şəxsiyyəti isə müayinələr aparıldıqdan sonra müəyyənləşdiriləcəyi qeyd edildi.Səhiyyə Nazirliyi ümumi olaraq hərbi əməliyyatlar zamanı 511 hərbi qulluqçunun yaralandığını bildirdi.

Sentyabrın 19-da Ermənistan silahlı qüvvələrinin birləşmələri tərəfindən Şuşa şəhərinin iri çaplı silahlardan, o cümlədən minaatanlardan atəşə tutululması nəticəsində Şuşa Şəhər Dövlət Qoruğu İdarəsinin Mənzil-Kommunal və Təmir Xidmətinin mühəndisi, 1967-ci il təvəllüdlü Fərhadov Vidadi Aydın oğlu aldığı qəlpə yarası xəsarətindən həyatını itirdi. Həmin gün Baş Prokurorluq həm də Ağdam rayonunun iri çaplı silahlardan, o cümlədən minaatanlardan atəşə tutularaq törədilən terror hücumu nəticəsində ərazidə bərpa quruculuq işləri aparan ekskavator operatoru 1992-ci il təvəllüdlü Həsənov Mehman Fikrət oğlunun yaralandığını qeyd elədi. Sentyabrın 22-də saat 12:00 radələrində Şuşada bərpa-quruculuq işləri aparan 1965-ci il təvəllüdlü dinc şəxs Şuşa rayonunun Xəlfəli ərazisində buldozerlə iş görən zaman yolda basdırılmış minanın partlaması nəticəsində xəsarət aldı.

Hərbi münaqişələrdə tərəflərin hərbi texnika üzrə itkilərini açəq mənbə məlumatları əsasında araşdıran niderlandlı Oryx bloqeri döyüşlər nəticəsində Azərbaycan tərəfinin cəmi 2 texnika itirdiyini yazıb. Bunlar məhv edilmiş 1 ədəd T-72 tankı və 1 ədəd Ural-4320 markalı yük maşını olub. Erməni tərəfinin itkiləri isə 99 ədəd texnika olub. Bunlar 4 ədəd T-72 tankı (hamısı ələ keçirilib), 3 ədəd MT-LB zirehli döyüş maşını (hamısı ələ keçirilib), 5 ədəd BMP-2 piyada döyüş maşını (hamısı ələ keçirilib), 3 ədəd 120 mm-lik M75 minaatan (1-i məhv edilib, 2-si ələ keçirilib), 29 ədəd artilleriya topu (6-sı məhv edilib, 23-ü ələ keçirilib), 4 ədəd qərargah və kommunikasiya stansiya maşınları (1-i məhv edilib, 3-ü ələ keçirilib), 4 ədəd hava hücumundan müdafiə sistemi (hamısı ələ keçirilib), 2 ədəd hava hücumundan müdafiə üçün köməkçi sistemlər (hamısı ələ keçirilib), 2 ədəd döyüş dronu (hamısı ələ keçirilib), 43 ədəd zirehli maşın (10-u məhv edilib, 33-ü ələ keçirilib). Ələ keçirilən hərbi texnikalar Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin istifadəsinə verilib.

Dağlıq Qarabağın insan hüquqları üzrə ombudsmanı sentyabrın 20-də son 2 gün ərzində Dağlıq Qarabağda gedən döyüşlər zamanı 200 nəfərin həyatını itirdiyini, ən azı 400 nəfərin yaralandığını qeyd elədi. Tibb müəssisələrində müalicə alan yaralıların bir çoxunun vəziyyəti ağır və ya son dərəcə ağır qiymətləndirilir. Dağlıq Qarabağın insan hüquqları üzrə ombudsmanının sentyabrın 19-da olan məlumatına görə irimiqyaslı döyüşlər nəticəsində 7 dinc şəxs həyatını itirdi, 36 nəfər isə yaralandı.

Geğam Stepanyan sentyabrın 20-də, saat 21:30-a olan məlumatlara əsasən Dağlıq Qarabağda artıq azı 200 nəfərin həyatını itirdiyini qeyd elədi. 5-i uşaq olmaqla isə 10 dinc şəxsin ölümü də təsdiqləndi. 40-ı dinc şəxs (onlardan 13-ü uşaq olmaqla) olmaqla 400-dən çox insan yaralandı. Dağlıq Qarabağın İnsan Hüquqları üzrə Ombudsman Aparatı itkin düşənlərin də olduğunu və onların taleyinə aydınlıq gətirdiyini bildirdi.

Dağlıq Qarabağda Tibb Müəssisəsinin rəhbəri Mher Musayelyan müsahibəsində xəstəxanada 197 yaralının müalicə aldığını bildirdi və "45 faizə yaxınının vəziyyətini ağır, 15 faizinin vəziyyətini isə son dərəcə ağır" olaraq qiymətləndirdi.

Dağlıq Qarabağın İnsan Hüquqları üzrə Ombudsman Aparatı sentyabrın 22-də X bloqunda son 2 gün ərzində Artsaxın İnsan Hüquqları Müdafiəçisi İdarəsinə və digər əlaqədar dövlət orqanlarına itkin düşmüş ailə üzvlərinin və qohumlarının tapılması ilə bağlı 600-dən çox zəng və müraciət daxil olduğunu bildirdi.

Sentyabrın 19-da Azərbaycanın Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi yanında Elektron Təhlükəsizlik Xidməti (ETX) Azərbaycan ərazisində "Tik-Tok" sosial şəbəkəsinin fəaliyyətinə müvəqqəti məhdudiyyət tətbiq edildiyini bildirdi.Daxili İşlər Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəisi Elşad Hacıyev sentyabrın 19-dan Daxili İşlər Nazirliyinin şəxsi heyətinin Azərbaycanın bütün ərazisində gücləndirilmiş iş rejimində fəaliyyət göstərməyə başladığını qeyd elədi. Həmin gün həm də Baş Prokurorluq media nümayəndələrinə müraciət elədi və "Terrorçuluğa qarşı mübarizə haqqında" Azərbaycanın Qanununa əsasən terror əleyhinə aparılan əməliyyatlar zamanı terror hadisələri barəsində ictimaiyyətə məlumatlar əməliyyat qərargahının rəhbərinin və ya əməliyyat qərargahının ictimaiyyətlə əlaqələr üzrə məsul nümayəndəsinin müəyyən etdiyi formada və həcmdə verilməli olduğunu bildirdi. Terror hadisələri, eləcə də terror əleyhinə əməliyyatlarla bağlı yayılması qadağan edilən məlumatın internet informasiya ehtiyatında yerləşdirilməsi inzibati xəta hesab ediləcəyi də müraciətdə vuğurlandı. Sentyabrın 20-də Daxili İşlər Nazirliyinin mətbuat xidmətinin rəisi Elşad Hacıyev brifinq zamanı polislər tərəfinən sosial medialarda lüzumsuz, əsassız yalan informasiya yayan 10-a yaxın mənbəni müəyyən edildiyini, həmin şəxslər dəvət olunaraq onlarla söhbətlər aparıldığını bildirdi.

  Əsas məqalə: Ermənistan etirazları (2023)

19 sentyabrda yüzlərlə etirazçı İrəvan dövlət binaları qarşısında mitinqlərə başladı. Etirazçılar Baş nazir Nikol Paşinyanın Azərbaycana qarşı yumşaq davrandığını və Dağlıq Qarabağ mövzusunda zəif olduğunu irəli sürdülər. Paşinyan bunu dövlət çevrilişi adlandırdı və vəzifəsindən uzaqlaşdırılması haqqında çağırışları qınadı. O, müəyyən şəxslərin, müəyyən qüvvələrin Ermənistan dövlətinə zərbə vurmasına şans verməyəcəyini bildirdi. Mitinqlər zamanı etirazçılar və polislər arasımda toqquşmalar oldu. İğtişaşlar zamanı 30-dan çox insanın yaralandığı bildirildi. Həmçinin 84 nəfər iğtişaşlar zamanı saxlanıldı.

Sentyabrın 19-da İrəvan şəhərində Rusiya Federasiyasının səfirliyi qarşısında mitinq baş tutdu. Etirazçılar səfirliyin binasına daxil olmağa çalışan zaman Rusiya səfirliyini mühafizə edən polislərlə etirazçılar əlbəyaxa oldu. Etirazçılar Rusiya səfirliyinin binasını mühasirəyə aldı. Bu hadisə ilə bağlı Rusiyanın İrəvanda olan səfirliyi Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinə nota göndərdi. Qarşıdurma nəticəsində 16-sı polis olmaqla 34 nəfər yaralandı.

Azərbaycanın Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti sentyabrın 19-da Əhmədbəyli-Füzuli-Şuşa yolunun 58-ci Kilometrliyində mina partlayışı nəticəsində 2 şəxsin ölməsi ilə bağlı daxil olmuş məlumat əsasında araşdırmalar başlandığı bildirdi. Məlumata əsasən DTX-nın İstintaq Baş İdarəsində Cinayət Məcəlləsinin 214.2.1, 214.2.2, 214.2.3, 120.2.1, 120.2.4, 120.2.7, 120.2.10, 120.2.11, 120.2.12, 228.3 və digər maddələri ilə cinayət işi başlanıldı.

Sentyabrın 19-da Şuşa şəhəri istiqamətində 1967-ci il təvəllüdlü Fərhadov Vidadi Aydın oğlunun həyatını itirməsi ilə bağlı Azərbaycan Baş Prokurorluğu tərəfindən Cinayət Məcəlləsinin 120.2.11, 120.2.12, 214.2.1, 214.2.3, 279.3-cü və digər maddələrilə cinayət işi başlamışdı. Həmçinin həmin gün Ağdam rayonu istiqamətində bərpa quruculuq işləri aparan 1992-ci il təvəllüdlü mülki şəxs Həsənov Mehman Fikrət oğlunun yaralanması ilə bağlı da Azərbaycan Baş Prokurorluğu tərəfindən 29, 120.2.11, 29, 120.2.12, 214.2.1, 214.2.3, 279.3-cü və digər maddələrilə də cinayət işi başlandı.

• Azərbaycan–Ermənistan sərhəd toqquşması (aprel, 2023)
• Azərbaycan–Ermənistan sərhəd toqquşması (may, 2023)

•   Vikianbarda Qarabağda döyüşlər (2023) ilə əlaqəli mediafayllar var.