Almaniyanın birləşdirilməsi (1990)
Almaniyanın birləşdirilməsi (alm. Deutsche Wiedervereinigung) və ya vahid Almaniyanın bərpası[a] (alm. Herstellung der Einheit Deutschlands) — 3 oktyabr 1990-cı ildə AFR konstitusiyasına əsasən, ADR-Qərbi Berlinin AFR-in tərkibinə daxil olması ilə vahid Almaniya Federativ Respublikasının yaradılması. Proses 2 may 1989-cu ildən 15 mart 1991-ci ilə qədər davam etmişdir. Almaniyanın birləşdirilməsinin elan edildiyi gün Alman Birlik Günü elan edilmiş (alm. Tag der deutschen Einheit) və bundan sonra milli bayram kimi qeyd edilməyə başlanmışdır. Birləşmə prosesinin bir parçası kimi Berlin şəhərinin şərq və qərb hissələri də bir şəhər halında birləşdirilmiş və sonda ölkənin paytaxtı olmuşdur.
Almaniya Sosialist Birlik Partiyası tərəfindən idarə edilən Şərqi Almaniyanın hökuməti 2 may 1989-cu ildən etibarən sarsılmağa başlamışdı. Bu tarixdə Macarıstan Avstriya ilə olan sərhədini açmış və bu Dəmir Pərdədə "dəlik açılmasına" səbəb olmuşdu. Sərhəd hələ də qounurdu, lakin Panavropa pikniki və Şərq blokuna məxsus olan ölkələrin qətiyyətsiz reaksiyası qarşısıalınmaz hərəkatın işə düşməsinə səbəb oldu. Bu Şərqi Almaniyada yaşayan minlərlə almanın Macarıstan vasitəsiylə Qərbi Almaniyaya mühacirət etməsinə yol açdı. 1989-cu il inqilablarının bir hissəsi olan Sülh inqilabı və şərqdə yaşayan almanların etirazları nəticəsində 1990-cı ilin 18 martında Almaniya Demokratik Respublikası ilk azad seçkilərə getməyə məcbur oldu və danışıqlar nəticəsində iki alman dövləti tərəfindən Birləşmə Müqaviləsi imzalandı. İki alman dövləti və ölkədə hərbi qüvvələri olan 4 dövlət arasında digər danışıqlar nəticəsində "İki üstəgəl dörd müqaviləsi" (Almaniya ilə bağlı son razılaşma müqaviləsi) adı ilə tanınan müqavilə imzalandı. 15 mart 1991-ci ildə imzalanmış müqavilə birləşmiş alman dövlətinin tam suverenliyinin tanınmasını əks etdirirdi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra suverenliyi qalib dövlətlər tərəfindən müəyyən məsələlərdə məhdudlaşdırılmış və işğal zonalarına parçalanmış Almaniya bu müqavilə ilə məhdudiyyətlərin bir çoxunu ortadan qaldırdı, lakin ölkədəki Sovet ordusu yalnız 1994-cü ilin avqustunda ölkəni tərk etdi.
İkinci Dünya müharibəsinin sonlanmasından sonra Berlin bəyannaməsi imzalandı və Almaniyanın müttəfiqlər tərəfindən ələ keçirildi. Daha sonra Potsdam razılaşması imzalandı və Almaniyanın bölünməsinə gedən yol açıldı. Almaniya ilə müharibədən sonrakı münasibətləri tənzimləyəcək yekun müqavilənin Almaniyada münasib hökumətin qurulmasından sonra imzalanacağı gözlənilirdi, həmçinin bu müqavilə ilə Almaniyanın yeni sərhədləri də tənzimlənməli idi, lakin müttəfiqlər arasındakı geopolitik gərginliklər faktiki olaraq müttəfiqliyin sonlanması ilə nəticələndi və hər qrup əvvəlcə Almaniyada özünə uyğun hökumətin qurulmasına çalışdı, bu mümkün olmadıqda isə iki hökumətin qurulmasına başlanıldı. Fransız, Britaniya və ABŞ işğal zonaları birləşdirilərək 1949-cu ilin 23 mayında Qərbi Almaniya yaradıldı. Sovet işğal zonasında isə Şərqi Almaniya 7 oktyabr 1949-cu ildə yaradıldı. Bu, Almaniyanın bir-birindən ayrı iki hissəyə ayrıldığı demək idi. İki alman dövlətinin birgə yaşaması ilə Qərbi Almaniya iddia edirdi ki, iki dövlət azad və demokratik bir dövlət daxilində bir Almaniyada birləşənə qədər belə bir hökumətin qurulduğunu söyləmək olmaz. Qərbi Almaniyanın kansleri Konrad Adenauer 1952-ci ildə Stalinin qərbli müttəfiqlərə göndərdiyi notanı rədd etdi. Notada iki alman dövlətinin neytral bir dövlətdə birləşdirilməsi təklif edilirdi. Hökumət əvəzində denazifikasiya prosesinə son qoyaraq və amnistiya elan edərkən Qərbi Almaniyanın yenidən silahlanması siyasətini həyata keçirdi, çünki Qərbi almanlar birləşmədən sonra Sovetlərə "neytral Almaniya" mövzusunda etibar etmirdilər. Bu 1952-ci ildə Qərbi Avropa Birliyinin yaradılmasına və Qərbi Almaniyanın 1955-ci ildə NATO-ya qatılmasına yol açdı. 1990-cı ildə yenidən birləşmiş Almaniyanın bu məqsədlə "bütövlükdə Almaniyanı" təmsil edə biləcəyinə dair bir sıra fikirlər davam etdirildi. 1989-cu il kommunist dövlətlərinə, o cümlədən ADR-ə qarşı uğurlu və beynəlxalq inqilablar kontekstində; 12 sentyabr 1990-cı ildə dörd müttəfiqlə bağlanmış "İki üstəgəl dörd" müqaviləsinə əsasən, həm Şərqi, həm də Qərbi Almaniya 1990-cı ildən əvvəlki birgə sərhədlərinin Almaniya hökumətinin iddia edə biləcəyi bütün ərazini təşkil etməsi prinsipinə sadiq qaldılar və buna görə də orada bu sərhəddən kənarda olan başqa torpaqlar nəzərdə tutulmadı. Şərqi Almaniya federal dövlətlər halına salındıqdan sonra 3 oktyabr 1990-cı ildə ləğv edildi, elə həmin gündə də şərqdə yaradılmış qurumlar qərbə birləşdirildi və müasir Almaniya yaradıldı. Eyni zamanda birləşdirilmiş Berlin birləşdirilmiş Almaniyanın paytaxtı oldu.
Yenidən birləşən dövlət varis dövlət deyil, 1949–1990-cı illərdəki Qərbi Almaniya dövlətinin genişləndirilmiş davamıdır. Genişləndirilmiş Almaniya Federativ Respublikası Qərbi Almaniyanın Avropa İqtisadi Birliyində (daha sonra Avropa Birliyi), NATO-da və BMT-dəki nümayəndəliklərinin fəaliyyətini davam etdirdi. Eyni zamanda da vaxtilə Şərqi Almaniyanın üzv olduğu başda Varşava Paktı olmaqla, bütün üzvlüklər ləğv edildi.
"Almaniyanın yenidən birləşdirilməsi" Almaniya Demokratik Respublikasının Almaniya Federativ Respiblikasına qatılmasına, keçmiş dörd müttəfiq dövlətin Almaniyaya mütləq suverenliyi verməsi prosesinə verilmiş addır. "Almaniyanın birləşdirilməsi" dedikdə isə 1866-cı il 18 avqustdan 1871-ci il 18 yanvara qədər davam etmiş, Prussiya krallığının rəhbərliyində alman dövlətlərinin birləşdirilməsinə verilən addır. Almaniyanın yenidən birləşdirilməsi ilə 3 oktyabr 1990-cı ildə Almaniya yenidən vahid millət-dövlət halına gəldi. Bununla belə, siyasi və diplomatik səbəblərə görə, Qərbi Almaniya siyasətçiləri almanların tez-tez "die Wende" (təxmini tərcümə: "dönüş nöqtəsi") adlandırdıqları şeydən əvvəl "yenidən birləşmə" terminindən istifadədən ehtiyatla qaçınırdılar. 1990-cı il müqaviləsi rəsmi termini Deutsche Einheit ("Alman birliyi") kimi müəyyən edir; bundan Almaniyada daha çox istifadə olunur.[2][3]
1990-cı ildən sonra "die Wende" daha çox istifadə olunmağa başladı. Bu termin əsasən əsasən Şərqi Avropada baş verən və yenidən birləşməyə yol açan hadisələri təsvir etmək üçün istifadə edilir. Şərqi Almaniyada fəaliyyət göstərmiş antikommunist aktivistlər bu termini qəbul etmirlər. Onlar mövqelərini bu terminin Şərqi Almaniyanın Sosialist Birlik Partiyasının baş katibi Egon Krenz tərəfindən ilk dəfə işlədilməsi ilə əsaslandırırlar.[4]
5 iyun 1945-ci ildə Almaniyada nasist hakimiyyətinin müharibədə məğlubiyyəti və de-fakto devrilməsi 8 may 1945-ci ildə bəlli oldu. Bununla da, Almaniyanın müharibədən əvvəlki sərhədləri daxilində (Avstriya da daxil olmaqla) dörd müttəfiq dövlətin ordusu və nəzarəti yerləşdirildi. Bu qüvvələr Müttəfiq Nəzarət Şurası tərəfindən idarə edilirdi və Berlin bəyannaməsi ilə müəyyənləşdirilmişdi. Potsdam razılaşmasının müəyyən etdiyi şərtlərə görə, Almaniya ABŞ-nin, Fransanın, Böyük Britaniyanın və Sovet İttifaqının nəzarət etdiyi dörd işğal zonasına bölünmüşdü. Həmçinin yeni Almaniyanın sərhədləri də müəyyən edilmişdi. Potsdam konfransı zamanı 1 avqust tarixində imzalanmış Potsdam razılaşmasına görə, Almaniya Oder-Neisse xəttindən şərqdə yerləşən vilayətlərini itirmişdir. Müharibə zamanı və ondan sonra Avropanın mərkəzi və şərq hissələrində yaşayan etnik almanlar yaşadıqları torpaqlardan qovulmuş və Oder-Neisse xəttindən qərbə keçməyə məcbur edilmişdirlər. Müharibənin bitməsindən sonra keçmiş müttəfiqlər arasında gərginliyin artması nəticəsində Sovet İttifaqı Müttəfiq Nəzarət Şurasından öz qüvvələrini 20 mart 1948-ci ildə çəkmiş (hər bir halda, MNŞ de yure fəaliyyətini davam etdirməkdə idi və 1971-ci ildə dörd dövlətin də qatılması ilə yenidən tam formaya düşdü) və vahid alman dövlətinin yaradılması qeyri-mümkün olmuşdur. Almaniya Federativ Respublikası və ya Qərbi Almaniya liberal demokratiyaya əsaslanırdı və 23 may 1949-cu il tarixində ABŞ-Frasa-Böyük Britaniya işğal bölgələrində yaradılmışdı. Almaniya Demokratik Respublikası və ya Şərqi Almaniya kommunist dövlət idi və 7 oktyabr 1949-cu il tarixində Sovet işğal zonasında yaradılmışdı. 1955-ci ildə hər iki alman dövləti qismən öz suverenliyini bərpa etdi. Qərbi Almaniya özünün antikommunist siyasətinin bir hissəsi kimi nə yeni alman-polyak sərhədini, nə də Şərqi Almaniyanı tanımadığını bildirdi, lakin nəhayət, həm Şərqi Almaniya, həm də Sovet İttifaqı ilə münasibətlərini yaxşılaşdırdı, eyni zamanda Şərqi Almaniya da Qərbi Almaniya dövlətinin mövcudluğunu inkar etdikdən və Almaniyanın Şərqi Almaniya altında yenidən birləşməsini tələb etdikdən sonra iki dövlət statusu və dinc yanaşı yaşayışı təşviq etdi. [5][6][7][8][9][10]
Mixail Qorbaçov 1985-ci ildə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının baş katibi vəzifəsini icra etməyə başladı. Bu dövr Sovet tarixində iqtisadi və siyasi duraqlama dövrü kimi xarakterizə edilir və bunun nəticəsində Sovet İttifaqı Şərq blokuna daxil olan ölkələrin daxili işlərinə az müdaxilə edirdi. 1987-ci ildə Brandenburq qapılarının yanında özünün məşhur nitqini səsləndirən ABŞ prezidenti Ronald Reyqan Qorbaçovu Berlin şəhərini iki hissəyə bölən divarı yıxmağa səslədi. Divar şərq və qərb arasında siyasi və iqtisadi bölünmənin simvolu kimi dəyərləndirilirdi və bu bölünməyə Vinston Çörçill "Dəmir Pərdə" deyə səslənmişdi. Qorbaçov 1988-ci ildə Sovet İttifaqının Brejnev doktrinini tərk edəcəyini və Şərq bloku ölkələrinə azad şəkildə öz daxili məsələlərini həll etməsinə şərait yaradılacağını bildirdi. 1989-cu ilin əvvəllərində, Sovet tarixinin yeni erası hesab edilən qlasnost və yenidənqurma siyasətləri və Qorbaçov tərəfindən daha da irəli aparılmış, Polşada Həmrəylik hərəkatı geniş vüsət aldı. Cəsur etiraz şəkillərindən daha da ilhamlanmış bir şəkildə 1989-cu il inqilabları həmin il Şərqi Avropada tüğyan etməyə başladı.[11][12][13][14]
1989-cu ilin mayında Macarıstan özünün sərhəd çəpərlərini ləğv etdi. Hər bir halda, köhnə Macarıstan sərhəd obyektlərinin sökülməsi nə sərhədləri açdı, nə də əvvəlki ciddi nəzarətlər aradan qaldırıldı, Dəmir Pərdə ilə təcrid hələ də bütün uzunluğu boyunca toxunulmaz qaldı. 19 avqust 1989-cu ildə Panavropa Piknikində Avstriya və Macarıstan arasında sərhəd qapısının açılması daha sonra dinc zəncirvari reaksiyanı işə saldı, bunun sonunda artıq ADR yox idi və Şərq Bloku dağıldı.[15][16] Planlaşdırılan piknik üçün geniş reklam, Macarıstanda ADR-dən olan tətilçilər arasında plakatlar və flayerlər vasitəsilə hazırlanmışdır. Karl fon Habsburqun rəhbərlik etdiyi Panavropa Birliyinin Avstriya qolu minlərlə broşür paylayaraq hamını Soprondakı sərhədin yaxınlığında təşkil edilən piknikə dəvət edirdi. 1961-ci ildə Berlin divarının tikilməsindən sonra bu Şərqi Almaniyadan olmuş ən böyük hərəkat idi. Karlın atası Otto fon Habsburqun fikri əsasında təşkil edilmiş piknikin əsas məqsədi Qorbaçov və Sovet İttifaqının reaksiyasını ölçmək idi. Sovet rəhbərliyinin sərhədin açılmasına reaksiyasızlığı bəlli olduqdan sonra on minlərlə şərqi almaniyalı Macarıstana yola düşdü.[17] Erix Honekkerin 19 avqust 1989-cu il tarixli "Daily Mirror" jurnalındakı reaksiyası Şərq və Qərb ictimaiyyətinə göstərdi ki, Şərqi Avropanın kommunist liderləri öz hakimiyyət dairələrində güc itiriblər və onlar artıq baş verənlərə yön verəcək qabiliyyətdə deyillər:
Habsburq, Şərqi Almaniya tətilçilərinin piknikə dəvət olunduğu Polşada vərəqələr payladı. Piknikə gələndə onlara hədiyyələr, yeməklər və alman markası verilir, sonra onları Qərbə getməyə razı salırdılar.
Xüsusilə, Habsburq tərəfindən Macarıstanın dövlət naziri İmre Pozsgay tərəfindən Moskvanın Macarıstanda yerləşdirilmiş sovet qoşunlarına müdaxilə əmri verib-verməyəcəyi araşdırıldı, lakin Panavropa Piknikində yaşanan kütləvi köç, Şərqi Almaniyanın Sosialist Birlik Partiyasının reaksiya verməkdə göstərdiyi tərəddüd və Sovet İttifaqının hadisələrə müdaxilə etməməsi bütün qorxuların yox olmasına səbəb oldu. Beləliklə, Şərq Bloku artıq dağılmışdı.[18][19][20]
Mətbuatdan məlumatlar alan on minlərlə şərqi almanıyalı Macarıstana getməyə başladı. Macarıstan daha artıq sərhədlərini qapalı saxlamağa hazır deyildi, digər variant kimi isə o, özünün sərhəd qüvvələrinə gücdən istifadə etməyə icazə verməli idi. 1989-cu ilin sentyabr ayının sonlarında 30 mindən çox şərqi almaniyalı Şərqi Almaniyadan Qərbi Almaniyaya keçməyi bacardı, bundan sonra isə Şərqi Almaniya Macarıstana gedişi durdurdu. Bununla da, şərqi almaniyalıların qərbə keçə bilmək üçün gedə biləcəkləri yeganə ölkə kimi Çexoslovakiya qaldı.[21][22]
Hətta bundan sonra da, həm şərqi, həm də qərbi Almaniyada bir çox insan yaxın gələcəkdə iki alman dövlətinin birləşməsinin baş verə biləcəyinə inanmırdı.[23] Almaniyada "Die Wende" adlanan dönüş nöqtəsi Berlin divarının sökülməsinə gətirib çıxaran "Sülh İnqilabı" ilə əlamətdar oldu. Daha sonra Şərqi və Qərbi Almaniya təxminən 40 illik müddətdə almanlara tətbiq edilən bölünməni aradan qaldırmaq üçün danışıqlara başladılar.[24]
Berlin divarının yıxılmasından iki həftə sonra, yəni 28 noyabr 1989-cu ildə alman kansleri Helmut Kohl 10 maddəlik proqramını açıqladı. Bu proqramın məqsədi iki tərəfdəki almanların əməkdaşlığını genişləndirmək və sonda iki dövlətin birləşməsini ehtiva edirdi.[25]
Başlanğıcda, hər hansısa vaxt məhdudiyyəti müəyyən edilməmişdi, lakin 1990-cı ildə hadisələrin gedişatı sürətləndi. İlk öncə, Şərqi Almaniyadakı əvvəlki adı ilə Sosialist Birlik Partiyası və ya o zamankı adı ilə Demokratik Sosialism Partiyası mart ayındakı ilk azad seçkilərdə ağır şəkildə məğlub edildi. Koalisiya Lothar de Maizzierenin rəhbərliyində formalaşdırıldı. O, Kohlun Xristian Demokrat Partiyasının Şərqi Almaniyadakı qolunun rəhbəri idi. İkincisi, Şərqi Almaniyanın iqtisadiyyatı və infrastukturu demək olar ki, total şəkildə çöküş ərəfəsində idi. Şərqi Almaniya iqtisadiyyatının Sovet bloku ölkələri içində ən möhkəmi olmasına baxmayaraq, kommunist hakimiyyətinin ortadan qaldırılması sistemin təməllərini sarsıtmışdı. 1988–1989-cu illər hadisələrindən əvvəl Şərqi Almaniya markası ölkə xaricində demək olar ki, heç bir dəyərə malik deyildi, ölkə iqtisadiyyatının çökməsi bu prosesi daha da pisləşdirdi.[26][27]
Bu hadisələrdən sonra iqtisadiyyatları birləşdirmək üçün olan danışıqlar dərhal başladıldı. 18 may 1990-cı ildə iki alman dövləti müqavilə imzalayaraq iqtisadi, valyuta və sosial sistemlərin birliyini təstiqlədilər. Bu müqavilə "Almaniya Demokratik Respublikası ilə Almaniya Federativ Respublikası arasında Valyuta, İqtisadi və Sosial İttifaqın yaradılması haqqında Müqavilə" (almanca:Vertrag über die Schaffung einer Währungs-, Wirtschafts- und Sozialunion zwischen der Deutschen Demokratischen Republik und der Bundesrepublik Deutschland) adlandırılmaqda idi.[28] Bu müqavilənin 1 iyul 1990-cı ildə qüvvəyə minməsi ilə Qərbi Almaniya markası Şərqi Almaniya markasını əvəzlədi və şərqdəki marka tədavüldən qaldırıldı. Qərbi Almaniyası markası Şərqi Almaniyada dəyərli hesab edilirdi və stabil valyuta hesab edilirdi.[29] Şərqi Almaniyanın özünün maliyyə siyasəti üzərindəki suverenliyini Qərbi Almaniyaya verməsindən sonra qərbdəki almanlar şərqdəki almanların büdcələrini maliyyə transferi həyat a keçirdilər və sosial təhlükəsizlik sistemini gücləndirdilər.[30] Eyni zamanda, bir çox qərbdəki qanunlar şərqdə də qüvvəyə mindi. Bu, mövcud iki siyasi, sosial və iqtisadi sistem arasındakı böyük uçurumu azaltmaqla siyasi birlik üçün uyğun bir çərçivə yaratdı.[30]
Şərqi Almaniyanın parlamenti olan Volkskammer 23 avqust 1990-cı ildə qərar qəbul edərək Almaniya Demokratik Respublikasının Almaniya Federativ Respublikasına birləşməsini təsbit etdi. 3 oktyabr 1990-cı ildə qüvvəyə minmiş Qərbi Almaniya Əsas Qanununun 23-cü maddəsində icazə verildiyi kimi, Federal Respublikasının Əsas Qanununun tətbiqi sahəsinin Şərqi Almaniya ərazisinə genişləndirildi.[31][32][33] Bu qanun Volkskammerin rəhbəri Sabine Berqmann-Pohl tərəfindən 25 avqust 1990-cı ildə Qərbi Almaniyanın Bundestaqının rəhbəri Rita Süssmutha təqdim edildi. Beləliklə, formal olaraq Şərqi Almaniyanın Qərbi Almaniyaya qoşulması və Şərqi Almaniyanın Qərbi Almaniyada artıq qüvvədə olan Əsas Qanunu qəbul etməsi yolu ilə yenidən birləşmə proseduru, icazə verildiyi kimi, Şərqi Almaniyanın birtərəfli, suveren qərarı kimi başlandı. Qərbi Almaniya Əsas Qanununun 23-cü maddəsinin müddəaları ilə o vaxt mövcud idi.[34][35]
Birləşmə qərarı ərəfəsində "Alman Yenidən Birləşmə Müqaviləsi" (almanca:Einigungsvertrag) və ya almanlar arasında ümumi şəkildə adlandırıldığı kimi "Birləşmə Müqaviləsi" (almanca:Wiedervereinigungsvertrag) barədə iki dövlətin rəsmiləri arasında danışıqlar getməkdə idi.[36][37][38] 2 iyul 1990-cı ildən gedən danışıqlar 31 avqust 1990-cı ildə imzalandı. Rəsmi olaraq "Alman birliyinin qurulması haqqında Almaniya Federativ Respublikası və Almaniya Demokratik Respublikası arasında müqavilə" (almanca:Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands) iki ölkənin də qanunverici orqanlarında böyük əksəriyyətin səsləri ilə 20–21 sentyabr 1990-cı ildə qəbul edildi. Qərbi Almaniyanın parlamentində 442 lehinə səsə qarşı 47 əleyhinə var ikən, Qərbi Almaniya parlamentində 299 lehinə səsə qarşı 80 əleyhinə var idi.[39] Birləşmə müqaviləsində nəzərdə tutulmuş və ya onun həyata keçirilməsi üçün zəruri olan Federativ Respublikanın Əsas Qanununa düzəlişlər 23 sentyabr 1990-cı il tarixli Federal Nizamnamə ilə qəbul edildi və bu, müqavilənin Almaniya Federativ Respublikasının Qanununun bir hissəsi kimi daxil edilməsini qüvvəyə mindirdi. Müqavilənin mətni öarlamentin qəbul edilmiş qanunlarının dərc edildiyi rəsmi qəzet olan Bundesgesetzblattda yayımlanması 28 sentyabr 1990-cı ildə baş verdi. Müqaviləni öz konstitusiyasının bir hissəsi kimi qəbul edən Şərqi Almaniya özünü dövlət olaraq ləğv etdiyini bildirdi.[40][41]
45-ci maddəsi əsasında müqavilə 29 sentyabr 1990-cı ildə beynəlxalq hüququqa uyğun olaraq qüvvəyə minirdi.[42] Bu vaxta qədər həm Şərqi Almaniyada, həm də Qərbi Almaniyada müqavilənin qəbulu üçün müvafiq daxili konstitusiya tələblərinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı bildirişlərin mübadiləsi həyata keçirilmişdi. Bu son addımla və Müqavilənin 1-ci maddəsinə və Şərqi Almaniyanın Federativ Respublikasına təqdim etdiyi Qoşulma Bəyannaməsinə uyğun olaraq, Almaniya 3 oktyabr 1990-cı il saat 00:00-da rəsmi olaraq yenidən birləşdi. Şərqi Almaniya Qərbi Almaniyaya 5 Länder (federal subyekt) — Brandenburq, Meklenburq-Qərbi Pomeraniya, Saksoniya, Saksoniya-Anhalt və Türingiya — olaraq qoşuldu. Bu länderlər əslində Almaniyanın şərqində tarixən mövcud olmuş federal subyektlər olsalar da, 1952-ci ildə ləğv edilmişdilər. 18 may müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq 5 alman länderi 23 avqustda yenidən təşkil edildi. Eyni zamanda, Berlin şəhərinin şərqi və qərbi bir şəhər olaraq birləşdirildilər və birləşmiş Berlin mövcud Bremen-Hamburq şəhər-dövlətlərinin xətti ilə şəhər dövlətinə çevrildi, lakin Berlin hələ də rəsmi olaraq İkinci Dünya müharibəsindəki müttəfiqlərin işğalı altında idi və bu işğalın sonlandırılması daha sonra "İki üstəgəl dörd müqaviləsi" ilə sonlandırılacaqdı, lakin şəhərin birləşdirilməsinə icazə verildi və bu 3 oktyabr tarixində baş verdi. Buna icazə Müttəfiqlər Nəzarət Şurasının 2 oktyabr 1990-cı il tarixli toplantısında verilmişdi. Emosional mərasimdən sonra — 3 oktyabr 1990-cı ilin gecə yarısında əvvəlcə Qərbi Almaniyanın, indi isə birləşmiş Almaniyanın bayrağı Brandenburq qapılarında yüksəldildi və Almaniyanın yenidən biləşdirildiyi elan edildi.[43][44]
Seçilmiş proses 1949-cu il Qərbi Almaniya konstitusiyasında (Grundgesetz və ya Əsas Qanun) son birləşməni asanlaşdırmaq üçün həyata keçirilən iki variantdan biri idi. Əsas Qanun bildirirdi ki, bütövlükdə alman xalqı tərəfindən daimi konstitusiya qəbul edilənə qədər yalnız müvəqqəti istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdu. Həmin sənədin (o zaman mövcud olan) 23-cü maddəsinə əsasən, istənilən yeni potensial əyalət sadə səs çoxluğu ilə Əsas Qanuna əməl edə bilər. Başlanğıcda birləşən 11 federal subyekt Bizoniyanı təşkil etmişdi. Berlin 12-ci subyekt kimi təklif edilsə də, müharibədən sonrakı şərtlərə görə ora rəsmi olaraq işğal edilmiş və müttəfiqlər arasında işğal bölgələrinə parçalanmışdı. Buna baxmayaraq, Berlin şəhərinin qərbi bir çox məsələ də Qərbi Almaniya sisteminin bir hissəsi idi və de fakto o dövlətin bir komponenti idi. 1 yanvar 1957-ci ilə, yəni yenidən birləşməyə qədər Saar vilayəti də 1946-cı ildən etibarən Fransanın protektoratlığında idi. Saar vilayətinin Qərbi Almaniyaya biləşdirilməsi prosedurunda da Əsas Qanunun 23-cü maddəsinə istinad edilmişdi. Bu birləşməyə çox zaman "kiçik yenidən birləşmə" də deyilir. Bir digər mümkün prosedur isə 146-cı maddə idi. Bu maddədə birləşmiş Almaniya üçün davamlı konstitusiya yaradılması mexanizması müəyyənləşdirilmişdi. Bu marşrut iki alman dövləti arasında rəsmi birliyə səbəb olmalı və o zaman digər şeylərlə yanaşı, yeni qurulan ölkə üçün yeni konstitusiya yaratmalı idi. Bununla belə, 1990-cı ilin yazında məlum oldu ki, yeni konstitusiya layihəsinin hazırlanması uzunmüddətli danışıqlar tələb edəcək və bu, Qərbi Almaniyada çoxsaylı məsələlərin açılmasına səbəb olacaq. Bunu nəzərə almasaq belə, 1990-cı ilin əvvəlində Şərqi Almaniya iqtisadi və siyasi çöküş vəziyyətində idi. Bunun əksinə olaraq, 23-cü maddəyə uyğun olaraq yenidən birləşmə altı ay ərzində həyata keçirilə bilərdi.[45][46][47]
Nəhayət, pul, iqtisadi və sosial birlik haqqında müqavilə imzalanarkən, 23-cü maddənin daha sürətli prosesindən istifadə etmək qərara alındı. Bu proseslə Şərqi Almaniya özünü ləğv etməyə və Qərbi Almaniyaya qoşulmağa səs verdi. Beləliklə, Əsas Qanun qüvvədə idi, sadəcə olaraq indi onları, yəni şərqdəki almanları da da əhatə edirdi.[48] Beləliklə, qanuni olaraq Şərqi Almaniya bütövlükdə Federativ Respublikasına qoşulduqda, Şərqi Almaniyanın tərkib hissələri 1990-cı il oktyabrın 14-də ilk seçkilərini keçirən beş yeni ştat kimi Federativ Respublikaya daxil oldular.[49]
Volkskammerin qərbə birləşmə barədə qərarı əsasında yenidən birləşmə prosesinin başlamasına baxmayaraq, yenidən birləşmə aktının özü (özünün spesifik şərtləri, maddələri, Əsas Qanuna edilməli olan dəyişikliklər və s.) konstitusion olaraq 31 avqust 1990-cı il tarixli sonrakı Birləşmə Müqaviləsi ilə konstitusiyaya uyğun olaraq əldə edilmişdir; yəni keçmiş ADR ilə Federativ Respublika arasında beynəlxalq hüquqda bir-birini ayrıca suveren dövlətlər kimi tanıyan məcburi müqavilə vasitəsilə.[50] Bu müqavilə daha sonra həm Volkskammer, həm də Bundestaq tərəfindən konstitusiyaya uyğun olaraq tələb olunan üçdə iki səs çoxluğu ilə qüvvəyə minib, bir tərəfdən ADR-in yox olmasına, digər tərəfdən isə Federal Respublikanın Əsas Qanununa razılaşdırılmış düzəlişlərə təsir etdi. Beləliklə, ADR Əsas Qanunun 23-cü maddəsinə uyğun olaraq Federativ Respublikaya qoşulduğunu elan etsə də, bu, onun o vaxtkı kimi Əsas Qanunu qəbul etməsini nəzərdə tutmurdu, əksinə, birləşməyə uyğun olaraq sonradan dəyişdirilmiş Əsas Qanun nəzərdə tutulurdu.[51]
Hüquqi baxımdan yenidən birləşmə bu iki dövlətdən üçüncü bir dövlət yaratmadı. Əksinə, Qərbi Almaniya Şərqi Almaniyanı təsirli şəkildə "uddu". Müvafiq olaraq, 3 oktyabr 1990-cı il birləşmə günündə Almaniya Demokratik Respublikası mövcudluğunu dayandırdı və onun keçmiş ərazisindəki beş yeni federativ dövlət Almaniya Federativ Respublikasına qoşuldu. Şərqi və Qərbi Berlin yenidən birləşdirildi və tam hüquqlu federativ şəhər-dövlət kimi Federal Respublikaya qoşuldu. Bu şərtlər altında Almaniya Federativ Respublikası şərqdəki alman vilayətləri hesabına genişlənməsinə, Berlinin birləşdirilməsinə baxmayaraq hüquqi olaraq 1949-cu ildə yaradılmış dövlət mövcudiyyətini davam etdirməkdə idi. Qısası, yenidən birləşmiş Almaniya özünün 1949-cu ilin mayında sahibo lduğu hüquqi kimliyə sahibo lmağa davam etməkdə idi. Əsas Qanun konstitusiya ilə əvəz edilmək yerinə dəyişdirilsə də, hələ də gələcəkdə alman millətinin müraciəti əsasında rəsmi konstitusiyanın qəbul edilməsi üçün zəminə sahibdir.[52]
Şəhərsalma kontekstində, zəngin yeni imkanlar və iki keçmiş müstəqil dövlətin yenidən birləşdirilməsinin simvolizmi ilə yanaşı, Berlinin yenidən birləşməsi çoxsaylı problemlər təqdim etdi. Şəhər həm Şərqi, həm də Qərbi Berlinin siyasi, iqtisadi və mədəni mühitini əhatə edən kütləvi şəkildə yenidən quruldu. Bununla belə, birbaşa şəhərin tam ürəyindən keçən Divarın buraxdığı "çapıq" şəhər mühiti üçün planlaşdırmanın hələ də həll etməli olduğu problemlərə səbəb oldu.[53]
Berlinin birləşməsi şəhər mühiti üçün hüquqi, siyasi və texniki problemlər yaratdı. 30 ildən artıqdır ki, şəhərin siyasi bölünməsi və fiziki ayrılması şərq və qərbin öz fərqli şəhər formalarını inkişaf etdirməsainə yol açmışdır. Bu fərqlərin çoxu bu günə qədər hiss edilir.[54]
Şərqi və Qərbi Berlin iki ayrı siyasi və şəhər gündəmi ilə idarə olunurdu. Şərqi Berlin hökumət binaları və açıq məkanlar ətrafında monosentrik bir quruluş inkişaf etdirdi, Qərbi Berlin isə daha yüksək sıxlıqlı, lakin daha az məskunlaşan mərkəzi məhəllələrlə çox mərkəzli xarakter daşıyırdı.[55] İki siyasi sistem müharibədən sonrakı yenidənqurma üçün siyasi prioritetlərə əsaslanaraq fərqli şəkildə vəsait ayırdı və bu, şəhərin yenidən birləşməsi zamanı müəyyən problemlərə səbəb oldu. Qərbi Berlin yenidənqurma və təmir üçün xeyli daha çox maliyyə yardımı almışdı. 1990-cı ildə hələ də bir çox binaların vəziyyətində bərabərsizlik davam etməkdə idi. Yenidən birləşmə zamanı Şərqi Berlin II Dünya müharibəsi zamanı dağıdılmış binaların düzləndirilmiş yerlərinə və ya müharibə zamanı ziyan görmüş, lakin təmir edilməmiş binalara sahiblik etməkdə idi.[56]
Şəhərin yenidən birləşdirilməsindən sonra infrastruktur baxımından fiziki əlaqənin dərhal qurulması ehtiyacı ortaya çıxdı. İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövr ərzində Şərqi Berlindəki dəmiryolu xəttlərinin təxminən yarısı ləğv edilmişdi.[57] Şəhər dəmiryolunun çəkilməsi və şəhərin iki tərəfinin tam olaraq birləşdirilməsi üçün davamlı işin aparılması fonunda 10 il müddət lazım idi.[57][58] Bir digər problem isə müharibədən sonra Qərbi Berlindən tramvayların ləğv edilməsi qarşılığında, şərqdə hələ də işlədilməsi idi.[59][60]
Almaniyada şəhərsalma şəhər hökumətinin məsuliyyəti olduğu üçün Şərqi və Qərbi Berlinin inteqrasiyası qismən çətinləşdi, çünki divarın yıxılması ilə mövcud planlaşdırma çərçivələri köhnəldi.[61] Şəhərin yenidən birləşməsindən əvvəl 1988-ci ilin Torpaqdan İstifadə Planı və 1980-ci il Ümumi İnkişaf Planı müvafiq olaraq Qərbi və Şərqi Berlin üçün planlaşdırma meyarlarını müəyyənləşdirmişdi.[61] Bu iki plan 1994-cü ildə Torpaqdan İstifadə Planı adı altında qəbul edilən vahid plan ilə əvəz edildi. "Kritik yenidənqurma" adlandırılan yeni siyasət Berlinin müharibədən əvvəlki estetikasını canlandırmaq məqsədi daşıyırdı; bu, Berlin şəhərinin mərkəzi üçün "Daxili Şəhər Planlaşdırma Çərçivəsi" adlı strateji planlaşdırma sənədi ilə tamamlandı.[62]
3 oktyabr 1990-cı ildə ADR-in ləğv edilməsindən sonra sosialist rejimin bütün planlama layihələri ləğv edildi.[63] Şərqi Berlindəki boş torpaqlar, açıq ərazilər yenidən dizayn edilməyə tabe etdirildi. Həmçinin divar söküldükdən sonra onun yerində meydana çıxmış boş ərazi və əvvəlki neytral bölgə də bu plana tabe etdirildi.[56] Bu ərazilərin çoxu şəhərin mərkəzində yerləşirdi və mühüm yer hesab edilirdi.[61]
İki alman dövlətinin vahid dövlət halında birləşməsini qeyd etmək üçün 3 oktyabr tarixi 1990-cı ildən etibarən rəsmi bayram olaraq qeyd edilməkdədir. Bayram "Alman Birliyi Günü" (almanca:Tag der deutschen Einheit) adlandırılmışdır. Bu bayram Qərbi Almaniyada əvvəllər 17 iyunda qeyd edilən və Şərqi Almaniyada 1953-cü il tarixində baş vermiş şiddətli etirazların xatırlanmasını əks etdirən bayramın, Şərqi Almaniyada isə dövlətin əsasının qoyulduğu 7 oktyabr tarixində qeyd edilən bayramın yerini tutdu.[64]
_Luftballons_vom_Freundeskreis_Hannover_für_Angela_Merkel_und_Joachim_Gauck,,_(01).jpg)
3 noyabr 2004-cü ildə federal kansler Gerhard Şröder təklif etdi ki, Alman Birliyi Günü iqtisadi səbəblərə görə 3 oktyabr tarixi əvəzinə bazar günü qeyd edilsin. O, bayramın oktyabrın ilk bazar günündə keçirilməsini təklif edirdi, lakin bu təklif bir çox siyasi şəxslərin tənqidinə səbəb oldu. Buraya prezident Horst Köler, Bundestaqın prezidenti Volfqanq Thierse də var idi. İş vaxtının artırılmasından narazılıq əhalinin bir hissəsini narahat edirdi, çünki bu, təxribat və milli bayramı dəyərdən salmaq kimi qiymətləndirilə bilərdi. Həmçinin bayramın tarixi olaraq oktyabrın ilk bazar gününün keçirilməsi o demək idi ki, bayram 7 oktabr tarixinə də düşə bilərdi. Bu isə Şərqi Almaniyada kommunist dövlətin yaradılma tarixidir və Almaniyanın birləşməsindən çox bölünməsi ilə əlaqəlidir. Bu təklif qısa, lakin şiddətli müzakirələrdən sonra ortadan qaldırıldı.[65]
Alman Birliyi Günü hər il təntənəli aksiya və festivalı (almanca:Bürgerfest) ilə qeyd olunur. Qeyd etmələr müvafiq ildə Almaniyanın Bundesratına sədrlik edən böyük şəhər, adətən əyalət paytaxtı tərəfindən keçirilir (ardıcıllıq Köniqşteyn Sazişi ilə müəyyən edilir). 2011-ci ildə Bonndan sonra, Frankfurt-Mayn 2015-ci ildə bayramın qeyd edildiyi ikinci qeyri-paytaxt şəhəri oldu. Hər iki şəhər alman tarixi və alman birləşmə hərəkatı üçün əhəmiyyətlidir, çünki Bonn şəhəri Qərbi Almaniyanın paytaxtı olmuş, Frankfurt-Mayn isə Almaniyanın birləşdirilməsi üçün 1848-ci ildə toplanmış Frankfurt parlamentinə ev sahibliyi etmişdir.[66][67][68]
Bütün Soyuq Müharibə dövründə, həmçini 1990-cı il boyunca iki alman dövlətinin birləşməsi real görünmüşdü və demək olar ki, iki alman dövlətinin varlığı hamı tərəfindən dəyişdirilməz reallıq olaraq görülürdü. Helmut Kohl 1983-cü ildə keçirilmiş federal seçkilər zamanı bu məsələyə toxunmuş və onun "alman milli birliyinə olan inamına baxmayaraq, bunun erkən zamanların millət-dövləti anlamına gəlmədiyini bildirmişdi". 1908-ci illərdə iki alman dövlətinin birləşməsinə qarşı Qərbi Almaniyanın həm sol, həm də liberal partiyaları arasında müxalifət var idi, xüsusən Almaniya Sosial Demokrat Partiyası və Yaşıllar buna qarşı idilər. Onlar Avropada sülhün davam etməsi üçün Almaniyanın parçalanmış şəkildə qalmasını labüd hesab edirdilər, həmçinin düşünürdülər ki, Almaniyanın birləşməsi Qərbi Almaniyadakı demokratiyanın özünü təhlükəyə salacaqdır. Alman publistst Peter Bender 1981-ci ildə yazmışdı ki, "Almaniyanın iki dünya müharibəsində də oynadığı rolu nəzərə alsaq, yeni alman reyxinin.ş suveren millət-dövlətin yaranmasını dünya istəyə bilməz, almanlar isə istəməməsi gərəkdir. Bu, Bismarkın qeyd etdiyi kimi, Prussiya hökumətinin audit idarəsindən daha dəqiq olan tarixin məntiqidir".[69] Yenidən birləşmə barədə fikirlər xeyli fərqlənməkdə idi. 35 yaş və dah gənc almanlar birləşməyə qarşı ikən, daha yaşlı şəxslərın çoxu bunu dəstəkləməkdə idi.[70] Həmçinin daha aşağı gəlirli almanlar birləşməyə qarşı olmağa daha meyilli ikən, daha varlı insanlar birləşməni dəstəkləməyə daha yaxın idilər.[70][71]
1980-ci illərdən olan rəy sorğuları göstərir ki, iki gənc şərqi almaniyalılar və qərbi almaniyalılar bir-birilərini xarici olaraq görməkdədirlər və özlərini bi rmillət olaraq görməyirlər. Henrix August Vinkler müşahidə etmişdir ki, "1989-cu ildə Alman Arxivində müvafiq məlumatların qiymətləndirilməsi göstərdi ki, ADR gənc nəslin böyük bir hissəsi tərəfindən artıq Almaniyanın bir hissəsi olmayan fərqli sosial quruluşa malik xarici bir millət kimi qəbul edilir". Vinkler iddia edir ki, yenidən birləşmə ictimai fikrin nəticəsi yox, "daha böyük ölçüdə yuxarı dairələrin böhran idarəetməsinin nəticəsidir".[69] Vahid Almaniyaya dəstək 1989-cu ilin payızında reallığa çevrildikdən sonra azaldı.[70] 1989-cu ilin dekabrında Der Spiegel tərəfindən keçirilmiş sorğu göstərir ki, Şərqi Almaniyanın ayrı dövlət kimi saxlanılmasına güclü dəstək var idi.[72] Lakin Almaniya Sosialist Birlik Partiyasının üzvləri ümumi əhalinin 13 faizini təşkil etdikləri halda, sorğuda iştirak edənlərin 23 faizini təşkil etmişdirlər. 4 noyabr 1989-cu ildə Şərqi Almaniyada təşkil edilmiş tələbə etirazları barədə xəbər hazırlayan Elizavet Pond bildirmişdi ki, qərbli jurnalistlərə müsahibə verən heç bir etirazçı qərblə birləşməyin tələblərinə daxil olduğunu bildirməmişdir.[72] Qərbi Almaniyada sürətli birləşmə danışıqlarının aparılması xəbərləri yayıldıqdan sonra ictimaiyyət narahatlıq duymağa başladı.[70] 1990-cı ilin fevralında qərbli almanların 2/3 hissəsi birləşmənin sürətli aöarıldığını düşünməkdə idilər. Qərbi Almaniyadakılar həmçini şərqdən gələnlərə qarşı da isti münasibət bəsləmirdilər. Bu 1990-cı ilin aprel ayında keçirilmiş sorğu nəticəsində bəlli olmuşdur. Qərbi Almaniyalıların yalnız 11 faizi şərqdən qərbə mühacirət etmiş almanlara qarşı xoş münasibət bəslədiyini bildirmişdi.[70]
Birləşmədən sonra məsələyə qarşı milli rəy ikiyə bölünmüş şəkildə davam edirdi. Allensbach İnistitutu tərəfindən keçirilmiş rəy sorğusunda (1993-cü ilin aprel ayı) bəlli olmuşdu ki, qərblilərin yalnız 22 faizi, şərqlilərin isə cəmi 11 faizi özlərini bir millət olaraq görməkdədirlər.[69] Dolores L. Augustine müşahidə etmişdir ki, "divarın yıxılmasından sonra eyforiya dövründə Şərqi Almanlar və Qərbi Almanların hiss etdikləri birlik hissi çox keçici oldu", çünki "köhnə parçalanmalar davam etdi və almanlar nəinki özünü iki ayrə millət olaraq görməkdədirlər, həmçinin özlərinin ayrı regional maraqlarına uyğun da hərəkət etməkdədirlər".[73] Bu fenomen Mauer im Kopf ("beyindəki divar") olaraq adlandırıldı. Bu ifadə Berlin divarının yıxılmasına baxmayaraq, "psixoloji divar"ın öz mövcudiyyətini davam etdirdiyinə, şərqlə qərbi böldüyünü bildirmək üçün işlədilir. Augustine iddia edir ki, Şərqi Almaniyadakı siyasi rejimə olan müxalifəyə baxmayaraq, şərqi almaniyalılar onu özlərinin tarixinin və kimliyinin təmsilçisi olaraq görməkdədir. Birləşmə əks reaksiyaya səbəb oldu və özəlləşdirməni həyata keçirmək üçün yaradılmış Treuhandanstalt[b] agentliyi Şərqdə kütləvi işsizlik və yoxsulluq yaratmaqda günahlandırıldı.[73]
Yenidən birləşməninn təsir əleyhdarlarına antialmanlar deyilməkdə idi.[75] Solçu tələbə hərəkatından doğan antialmanlar İsraili dəstəkləyirdilər və güclü şəkildə alman millətçiliyinə qarşı çıxmaqda idilər. Onlar iddia edirdilər ki, alman dövlətlərinin birləşməsi yenidən faşizmin ortaya çıxmasına səbəb olacaq. Onlar 1980 və 1990-cı illərin sosial və siyasi dinamiklərini Almaniyanın 1930-cu illərinə bənzərdirdilər və antisionizmin, birləşmə, pangermanizmin və panmillətçilik tərəfdarlarının yenidən ortaya çıxmasını pisləyirdilər. 11989-cu ildə alman birləşməsini dəstəklədiyi üçün Almaniya Sosialist Partiyasını tərk edən Hermann L. Qremliza əksər böyük partiyaların birləşməni dəstəklədiklərini elan etməsindən sonra geri addım atmağa məcbur oldu. O, vəziyyəti təsvir edərkən "olanlar mənə Hitlerin xarici siyasətini açıqlamasından sonra sosial demokratların nasional sosialistlərə qatılaraq alman milli himnini oxuduqlarını xatırlatdı" deyə bildirmişdi. Antialmanların 1990-cı ildə birləşmə əleyhinə keçirdikləri etirazlara minlərlə insan qatılmışdı.[75]
Stefan Brockmanna görə, birləşməyə qarşı olan xüsusən etnik azlıqlar idi. Əsasən Şərqi Almaniyadakı etnik azlıqlar buna şiddətlə qarşı çıxırdılar. O, müşahidə etmişdi ki, "1990-cı il boyunca Almaniya Demokratik Respublikasında ksenefobiyaya əsaslanan döyülmələr, təcavüzlər və döyüşlər yüksəlməkdə idi, elə bunun da nəticəsində yenidən birləşmə günü Leypsiqda çölə çıxmaq qadağan edilmışdir".[71] Polşa ilə münasibətlər gərgin idi və sorblar kimi bir çox etnik azlıqlar bundan sonra köçürülmələrdən və assimilyasiya siyasindən ehtiyat edirdilər. Bəzi siyasətçilər yeni birləşmiş dövlətt üçün çoxmillətçi cəmiyyət tərifinin qəbul edilməsini istəsələr də, əksər siyasətçilər "alman millətinin irqi tərifindən əl çəkmək istəmirdilər". Feminist qruplar da həmçinin birləşməyə qarşı idilər. Abort qanunları Şərqi Almaniyada Qərbi Almaniya ilə müqayisədə daha yumşaq idi, həmçinin Şərqi Almaniya qadın rifahı, hüquqi bərabərlik, uşaq baxımı və maliyyə dəstəyi kimi məsələlərdə Qərbi Almaniyadan daha inkişaf etmiş idi.[71]
Birləşməyə ziyalı çevrələrində də ciddi müxalifət var idi. Christa Wolf və Manfred Stolpe Şərqi Alman kimliyini yaratmağın zəruriliyini vurğuladılar, eyni zamanda "vətəndaş təşəbbüs, kilsə qrupları və ziyalılar ilk saatlarda Federativ Respublikası tərəfindən ADR-in mümkün Anşluss haqqında dəhşətli xəbərdarlıqlar etməyə başladılar".[71][73] Bir çox şərqi almaniyalı müxalifətçilər və islahatçılar "üçüncü yolun" mümkünlüyünü təşkil edirdilər. Bu yola görə Şərqi Almaniyanın seçimləri arasında demokratik və müstəqil respublika olmaq daha yaxşı idi.[71] Hər iki respublikadan olan yazıçılar özlərinin mədəni kimliklərinin məhv ediləcəyindən çəkinirdilər. Frank Şirrmaxer bildirirdi ki, "federal respublika ədəbiyyatı, əlvida". O, əlavə edirdi ki, hər iki ölkənin ədəbiyyatı şüura və hər iki millətin kimliyinə əsaslanmaqdadır, bu yeni inkişaf etmiş mədəniyyət indi yaxınlaşan yenidən birləşmə ilə təhlükə altındadır.[71]
1999-cu ildə özünün ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını almağa gedən Güntter Grass özünün birləşmə prosesi zamanı buna şiddətlə qarşı çıxdığını bildirmiş, bu qarşı çıxmasına səbəb kimi isə II Dünya müharibəsini göstərmişdi. Grassa görə, nasional sosializmin ortaya çıxması və Holokost almanların birləşmiş millət kimi var olma haqlarını onlardan məhrum etmişdir:[71]
Tarixi məsuliyyət nə qədər qaçılmaz görünsə də, yenidən birləşməyə qarşı çıxmağı diktə edir.
O, həmçinin Yohann Volfqanq Götenin 1870-ci ildə Almaniyanın birləşməsinə qarşı çıxışına istinad edərək, "milli qələbənin mədəni məğlubiyyətlə təhdid etdiyini" iddia etdi, çünki "alman mədəniyyətinin və fəlsəfəsinin çiçəklənməsi yalnız səmərəli milli parçalanma dövründə mümkündür".[71] O, eyni zamanda birləşməni filistist və sırf materialist kimi pisləyərək, bunu "hər cür sevincdən məhrum olan pul fetişi" adlandırdı. Heiner Müller Qrassın birləşmə prosesini tənqid etməsini dəstəkləyərək şərqi almaniyalılara xəbərdarlıq etdi:[71]
Biz arzularsız millət olacağıq, biz öz yaddaşımızı, öz keçmişimizi ittirəcəyik və bundan sonra da öz ümid edə bilmə qabiliyyətimizi itirəcəyik.
.jpg)
Yenidən birləşmə prosesinə ən qəribə reaksiyalardan biri Marqaret Tetçer tərəfindən verilmişdi:[77]
Biz Almaniyanı iki dəfə məğlub etdik, indi isə onlar yenidən geri qayıdırlar.
— Marqaret Tetçer, dekabr 1989
Bölünmədən keçən illər ərzində Qərbi Almaniyanın qərbli müttəfiqləri iki alman dövlətinin birləşməsini dəstəklədiklərini bildirmişdilər. İsrailin baş naziri Yitzhak Şamir bildirmişdi ki, "Holokostda milyonlarla yəhudinin öldürülməsi qərarı vermiş ölkə bunu yenidən etməyə çalışacaqdır". Bu bəyanat birləşməyə qarşı verilmiş az sayıda açıq bəyanatlardan biridir. Yenidən birləşmə daha da real olduqca əhəmiyyətli dərəcədə NATO və avropalıların müxalifəti ilə qarşılaşmalı oldu, lakin bu müxalifət açıq şəkildə hərəkət etmirdi.[78]
1990-cı ilin yanvarında 4 ölkədə ictimai rəyi öyrənmək üçün sorğu aparıldı. Bəlli oldu ki, Amerika və Fransa yenidən birləşməni dəstəklədiyi halda, Britaniyada və Polşa da bölünmüş halda qalmanın tərəfdarları daha çoxdular. Polşalıların 69 faizi, fransızların və britaniyalıların 50 faizi bildirmişdi ki, onlar birləşmiş Almaniyanın Avropada dominant ola biləcəyindən çəkindiklərini bildirmişdi. Sorğu zamanı insanların müxtəlif narahatlıqları olduğu ortaya çıxmışdır. Buraya Almaniyanın birləşib gücləndikdən sonra yenidən ərazilərini genişləndirməyə çalışmasına, nasizmin yenidən dirçəlməsinə, alman iqtisadiyyatının güclənməsinə olan qorxu da daxildir. Britaniyalılar, fransızlar və amerikalılar Almaniyanın NATO üzvü qalmasına tərəfdar olsalar da, polşalıların çoxu birləşmiş Almaniyanın neytral ölkə olmasını istədiklərini bildirmişdilər.George Skelton. "Skelton, George Skelton". THE TIMES POLL : One Germany: U.S. Unfazed, Europeans Fret. 26 yanvar 1990. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
Əsas müttəfiq ABŞ idi. Baxmayaraq ki, yüksək rütbəli amerikalı rəsmilər tez bir şəkildə həyata keçirilən birləşməyə qarşı idilər, dövlət katibi Ceyms A. Baker və prezident Corc Herbert Volker Buş Helmut Kolun birləşmə təklifinə güclü və həlledici dəstək göstərmişdilər.[79][80][c]
Marqaret Tetçer alman birləşməsinin ən şiddətli müxaliflərindən biri idi. Berlin divarının yıxılmasından əvvəl, Britaniya baş naziri Marqaret Tetçer Sovet İttifaqı baş katibi Mixail Qorbaçova demişdi ki, nə Birləşmiş Krallıq, nə də ona görə Qərbi Avropa Almaniyanın yenidən birləşməsini istəməməkdədir. Həmçinin o, bildirmişdi ki, istərdi ki, Sovet İttifaqı bunun qarşısını almaq üçün nəsə etsin, çünki "biz birləşmiş Almaniya istəmirik".[82] Tetçer Şərqi Almaniyanın demokratik sistemə keçidini alqışlasa da, sürətli birləşmənin Qorbaçovun mövqelərinin zəifləməsi ilə nəticələnməsindən qorxurdu və istəyirdi ki, birləşmiş Almaniyadan qaynaqlanan təhdidi balanslaşdırmaq üçün mümkün olduğunca uzun müddətə Sovet ordusu şərqi alman torpaqlarında qalsın.[78][83]
Özünün əl çantasında Almaniyanın 1937-ci il xəritəsini gəzdirən Tetçer müzakirələrdə bu xəritəni çıxardaraq "alman problemindən" bəhs edir, onun "milli xarakterini", ölçüsünü və Avropanın mərkəzində yerləşməsini əsas gətirərək ortaya çıxacaq gücün stabilləşdirmədən çox destabilləşdirməyə xidmət edə biləcəyini vurğulaşıyırdı. 1989-cu ilin dekabrında o, Kohlun da qatıldığı və Strasburqda keçirilən Avropa dövlətlərinin rəhbərlərinin şurasında "biz almanları iki dəfə məğlub etdik! Və indi onlar geri qayıdır!" deyərək xəbərdarlıq etmişdi. Tetçer 1985-ci ildə almanların öz müqəddəratını təyin etmə haqqını müdafiə etsə də, indi iddia edirdi ki, Almaniyanın müttəfiqləri bunun heç bir zaman baş verməyəcəyinə inandıqları üçün bu haqqı müdafiə edirdilər. Tetçer birləşmə üçün 5 illik keçid dövrünün müəyyən edilməsini və bu müddət ərzində də almanların iki ayrı dövlətin tərkibində yaşamasını təkif edirdi. Tetçer tədricən özünün mövqeyini yumşaltmasına baxmayaraq, 1990-cı ilin mart ayının sonlarında tarixçiləri və diplomatları Çequersdə təşkil edilən seminara toplayaraq "almanlar nə qədər təhlükəlidir?" sualını soruşmuşdu. Seminara qatılmış fransız səfiri bildirir ki, Tetçer ona "Fransa və Böyük Britaniya alman təhlükəsi qarşısında birləşməlidir" demişdir.[84][85]
Hadisələrin gedişatı fransızları təəccübləndirmişdi. Fransanın xarici işlər naziri 1989-cu ilin oktyabrında bildirmişdi ki, almanların birləşməsi "indiki məqamda real görünmür".[86] Bildirilir ki, Fransa prezidenti Fransua Mitteranın nümayəndəsi Qorbaçovun köməkçisinə deyib:
Fransa heç bir halda Almaniyanın birləşməsini istəmir, baxmayaraq ki, sonda bunun qaçılmaz olduğunu başa düşür.
Strasburq sammitində Mitteran və Tetçer alman tarixi sərhədlərinin dəyişkənliyini müzakirə etmişdilər. 20 yanvar 1990-cı ildə Mitteran Tetçerə dedi ki, vahid Almaniya "hətta Adolfdan da çox zəmin yarada bilər". Mitteran proqnzlaşdırırdı ki, "pis" almanlar yenidən ortaya çıxacaqlar və İkinci Dünya müharibəsindən sonra itirilmiş bölgələri yenidən ələ keçirməyə çalışacaq, çox gümanki Macarıstana, Polşaya və Çexoslovakiyaya hegomon olacaq, yalnız "Rumıniya ilə Bolqarıstanı bizə" buraxacaqlar, lakin iki liderin ikisi də yenidən birləşməyə necə əngəl ola biləcəklərini bilmir və bunun qarşısının yalnız müharibə ilə alına biləcəyinə işarə edərək "heç birimiz Almaniyaya müharibə elan etməyə hazırlaşmırıq" deyirdilər. Mitteran Tetçerdən əvvəl yenidən birləşmənin qaçılmaz olduğunu başa düşdü və öz fikirlərini buna uyğunlaşdırdı; Tetçerdən fərqli olaraq, Mitteran ümid edirdi ki, vahid valyutada iştirak və digər Avropa institutları birləşmiş Almaniyaya nəzarət edə bilər, lakin Mitteran hələ də Tetçerin Almaniyanın birləşməsinə açıq şəkildə qarşı çıxmasını istəyirdi, çünki belə olacağı halda Almaniyadan daha çox güzəştlər qopara bilərdi.
İrlandiyanın baş naziri Çarlz Haughey almanların birləşməsini dəstəkləyirdi və o, İrlandiyanın Avropa İqtisadi Birliyinə sədrliyindən istifadə edərək AET üzvlərinin həmkarlarının qorxularını sakitləşdirmək üçün 1990-cı ilin aprelində Dublində fövqəladə Avropa sammitinə çağırdı.[87][88][89] Haughey Almaniya ilə İrlandiya arasında bənzərlikləri görürdü və deyirdi:[90]
Mən şəxsi fikrimi bildirdim ki, bizim bir çoxumuz bölünmüş bir ölkədən gəldiyimiz kimi, iki Alman dövlətinin xalqının birləşmək istəyinə rəğbət bəsləyəcəyik.
Der Spiegel həmin dövrdə digər Avropa dövlətlərinin yenidən birləşməyə olan münasibətlərini "soyuq" deyə təsvir etmişdir. İtaliyanın baş naziri Culio Andreotti pangermanizmin yenidən dirçəlişə keçə biləcəyinə dair xəbərdarlığından sonra Niderlandın baş naziri Ruud Lubbers də almanların öz müqəddəratını təyin etmə haqlarının olub-olmamasını sorğuladı. Culio demişdi:
Mən Almaniyanı o qədər çox sevirəm ki, onları iki dənə görmək istəyirəm.[91]
Onların hamısı Böyük Britaniya və Fransanın qayğılarını paylaşmaqda idilər. Bu qayğılar Almaniyanın yenidən birləşdikdən sonra alman militarizminin və alman iqtisadi gücünün yüksəlişə keçməsindən ibarət idi. Yekun konsensus o idi ki, əgər yenidən birləşmə qaçınılmaz olaraq baş verəcəksə ən azı 1995-ci ildə, daha da yaxşısı 1995-ci ildən sonra baş versin.[92]
İkinci Dünya müharibəsinin qalibləri olan Fransa, Sovet İttifaqı, Birləşmiş Krallıq və ABŞ Dörd Qüvvə Hakimiyyətini təşkil etdilər və Berlinə nəzarət etməyə başladılar. Bu nəzarət hava səyahətindən və onun siyasi statusundan ibarət idi. Soyuq müharibənin başlamasından etibarən Sovet İttifaqı Almaniyanın birləşdirilməsi məsələsindən yararlanaraq onu tamamilə sosialistləşdirmək, ya da NATO-nun yaradılmasından sonra neytral dövlət etməyə çalışırdı. Yenidən birləşmə ərəfəsində də Sovet hakimiyyətinin gözləntisi bu yöndə idi. Bununla belə, Qərbi Almaniya 1989-cu il noyabrın 21-də bu mövzuda diplomatik mesajı səhv şərh etdi və o qənaətə gəldi ki, Sovet rəhbərliyi divarın dağılmasından cəmi iki həftə sonra yenidən birləşməni gözləyirdi. Bu qənaət və rəqibi Genscherin daha tez davranmasından çəkinməsi Helmut Kohlu addım atmağa sövq etdi və o, 28 noyabrda "Almaniya və Avropanın bölünməsini aradan qaldırmaq üçün on maddəlik proqram"ı elan etdi. Onun bu barədə səsləndirdiyi nitq Qərbi Almaniyada çox məşhurlaşsa da, qərbdəki digər liderlərlə məsləhətləşməməsi onlar arasında narahatlığa səbəb oldu.[93]
ABŞ avropalı və Sovet hakim dairələrinin ənənəvi alman birləşməsinə olan qorxularını paylaşmırdılar. Sonralar Kondoliza Rays xatırlayırdı ki:[94]
Birləşmiş Ştatlar və prezident Corc H. V. Buş Almaniyanın uzun bir demokratik keçiddən keçdiyini qəbul edirdilər. O [Almaniya] yaxşı dost və NATO üzvü idi. 1945-ci ildə mövcud olan hər hansı bir problem, onları unutmaq üçün tamamilə ağlabatan görünürdü. Bizim üçün Almaniyanın birləşməsi sual məsələsi deyildi. Məsələ necə və hansı şərtlər altında olması idi? Dirilən bir Almaniya bizim üçün narahatlıq səbəbi deyildi…
Hər bir halda, ABŞ Almaniyanın NATO tərkibində qalmasını təmin etməyə çalışırdı. 1989-cu ilin dekabrında Corc H. V. Buşun administrasiyası Almaniyanın birləşdirilməsinin dəstəklənməsi üçün onun NATO tərkibində qalması şərtini irəli sürdü. Kohl bununla razılaşsa da, qərbdəki almanların 20 faizdən də azı NATO tərkibində qalmaq istəyirdi. Kohl həmçinin NATO-nun tərk edilməsinə qarşı idi, çünki belə olacağı halda NATO-nun dağılacağını, ABŞ-nin Avropanı tərk edəcəyini və nəticədə qurulacaq Fransa-Böyük Britaniya ittifaqınınn Almaniyanı məhv edəcəyini düşünürdü. ABŞ da Kohlun birlləşmə siyasətinə dəstəyini artırdı, çünki qorxulurdu ki, Kohlun rəqibi və NATO tənqidçisi olan Oskar Lafontaine kansler olar.
Kohlun xarici siyasət üzrə məsləhətçisi olan Horstt Teltschik daha sonralar xatırlayırdı ki, Almaniya Sovet İttifaqı tələb edəcəyi halda 100 milyard alman markası ödəməyi hazır idi. Sovet İtttifaqı belə bir böyük tələb irəli sürmədi və Qorbaçov 1990-cı ilin fevralında bildirdi ki:
Almanlar özlərinin gedəcəyi yolu özləri seçməlidirlər.
1990-cı ilin mayında o, Buşla görüşərkən NATO-ya üzvlük kontekstində dediyini təkrarladı, bununla da həm amerikalıları, həm də almanları heyrətləndirdi. Bununla da Almaniyanın birləşdikdən sonra hansısa ittifaqa qatılmağına olan ən böyük əngəl ortadan qaldırıldı. Belə odluqda Kohl gizlətməyə belə çalışmırdı ki, birləşmədən sonra Almaniya NATO və Avropa İqtisadi Birliyindəki Almaniya Federativ Respublikasının üzvlüyünü davam etdirəcəkdir.
Kanadanın Ottava şəhərində keçirilmiş NATO-Varşava Paktı ölkələri arasındakı konfrans zamanı Genscher müharibənin qalibi olan 4 dövləti iki alman dövləti ilə kiçik tərəfdaşlar əvəzinə, bərabər hüquqlu tərəf kimi davranmağa inandıra bildi. Bu 6 dövlət təklikdə müzakirələrə başladılar. Hollandiyanın, İtaliyanın, İspaniyanın və digər NATO qüvvələrinin belə bir struktura qarşı etiraz edirdilər, çünki belə bir struktur ittifaqın sərhədlərinin onların iştirakı olmadan dəyişəcəyi anlamına gəlməkdə idi. Sözügedən 6 dövlət 1990-cı ilin martında müzakirələrə başladılar. Qorbaçovun Almaniyanın NATO üzvlüyünə qarşı "May razılaşması"ndan sonra SSovet İttifaqı Almaniya ilə adi NATO dövləti kimi davranacağınnı qəbul etdi, bunun qqarşılığında isə keçmiş Şərqi Almaniya ərazisində nüvə bombası və ya NATO ordusununn yerləşdirillməyəcəyi bildirildi. Bunun müqabilində Kohl həm Qərbi, həm də Şərqi Almaniyanın hərbi hissələrini azaltmağa, kütləvi qırğın silahlarından imtina etməyə və müharibədən sonrakı Oder-Neisse xəttini Almaniyanın şərq sərhədi kimi qəbul etməyə razılaşdı. Bundan əlavə, Almaniya Sovett İtttifaqına 55 milyard alman markası dəyərində hədiyyələr və kreditlər verməyi qəbul etdi. Bu miqdar Qərbi Almaniyanın 8 günlük ÜDM-a bərabər idi. Bööyük Britaniya Almaniyanın birləşməsinə icazə verməmək üçün sona qədər çalışmış, danışıqlar zamanı da Sovet İttifaqını danışıqlardan çıxmağa vadar etmək üçün son ana qədər NATO ordusunun Şərqi Almaniya ərazisində manevr edə bilmə hüququnda israr etmişdir. Marqarett Tetçer sonradan etiraf etmişdi ki, yenidən birlləşməyə müxalifətt "bir mənalı uğursuzluq" idi.
.jpg)
15 mart 1991-ci ildə "Almaniya ilə bağlı son razılaşma müqaviləsi" və ya digər adı ilə "İki üüstəgəl dörd razılaşması" 12 sentyabr 1990-cı ildə Moskvada o dönəm mövcud olan iki alman dövləti ilə zamanında müttəfiq olmuş dörd dövlət (Birləşmiş Krallıq, Fransa, Sovet İttifaqı və ABŞ) arasında imzalandı. Müqavilənin qüvvəyə minməsi illə müharibədən sonra Almaniyanın suverenliyinə qoyulmuş məhdudiyyətlər ortadan qaldırılldı və Mütttəfq Nəzarət Şurası ləğv edildi. ABŞ-nin müdaxiləsindən sonra müqaviilənin ratifikasiyasını gecikdirən Fransa və Birləşmiş Krallıq da sentyabr ayı ərzində müqaviləni ratifikasiya etdilər. Müqavilə 1991-ci il martın 15-də qüvvəyə minmişdir, çünki müqavilənin 9-cu maddəsinə uyğun olaraq, bütün ratifikasiya sənədləri Almaniya hökumətinə saxlanmağa verildikdən sonra qüvvəyə minirdi. Müqaviləni ratifikasiya edən sonuncu tərəf ratifikasiya sənədini 1991-ci il martın 15-də saxlanmağa təhvil verən Sovet İttifaqı olmuşdur. Sovet İttifaqının Ali Soveti müqavilənin ratifikasiyasına razılığı gərgin müzakirəllərdən sonra yalnız 6 mart 1991-ci ildə vermişdi. Müqavilənin ratifikasiyasından əvvəl də Almaniyanın 3 oktyabr 1990-cı ildə yenidən birləşməsindən sonra qüvvəyə minən və imzalanmış bəyannaməyə əsasən, müqavilənin yekun ratifikasiyasına qədər Almaniyada bütün dördtərəfli müttəfiq qurumlarının fəaliyyəti dayandırılmışdı. 1 oktyabr 1990-cı ildə Nyu-Yorkda dörd Müttəfiq dövlətin xarici işlər nazirləri tərəfindən o zaman mövcud olan iki Alman dövlətinin nazirləri tərəfindən şahidlik edildi və bu, müqavilənin mətninə əlavə edildi. Hər bir halda. sovetlər özlərinin işğal hüquqlarından bu hüququn sona çatmasından cəmi iki gün əvvəl 13 mart 1991-ci ildə istifadə etdilər. Bu istifadə zamanı Şərqi Almaniyanın rəhbəri olmuş Honeckerə sovetlərin nəzarət etdiyi Sperenberq hava limanından Moskvaya qaçmağa şərait yaradıldı. Ona yardım edən sovetlərdəki sərt siyasət tərəfdarları idilər və bu hadisə barədə Almaniya Federativ Respublikasına cəmi bir saat əvvəl xəbər verilmişdi.[95][96]
Son razılaşma müqaviləsinə görə birləşmiş Almaniya ərazisindəki son müttəfiq ordusu 1994-cü ilin 31 dekabr tarixinə qədər çıxarılmalı idi. Beləliklə, sonuncu müttəfiq ordusu alman torpaqlarından 1994-cü il ərzində tərk etdi. Bu, müqavilənin dördüncü maddəsi ilə tənzimlənməkdə idi. Rusiyanın Almaniyadakı ordusu bölgəni 25 iyun 1994-cü ildə tərk etdi və tərk etməmişdən əvvəl ordunun VI Motoatıcı Alayının Berlində parad keçişi təşkil edildi. Eyni zamanda Berlindəki ABŞ ordusunun qərərgahı ABŞ prezidenti Bill Klintonun iştirakı və mərasimlə bağlandı. Rusiyanın Qərb Orduları Komandanlığının sonuncu bölməsi Almaniyanı 31 avqust 1994-cüü ildə tərk etdi və bu Berlindəki Treptou parkında hərbi mərasimlə müşayət edildi. Mərasimdə alman kansleri Kohl ilə birlikdə rus prezidenti Yeltsin də iştirak edirdi."Resources for The 1990 reunification – Historical events in the European integration process (1945–2014)". Cvce.eu. CVCE". www.cvce.eu. İstifadə tarixi: 11 mart 2023. Fransız, ingilis və ABŞ ordu bölmələrinin əslində ruslardan əvvəl bölgəni tərk etməsinə baxmayaraq, onlar ölkədə hələ də ruslar olduğu üçün bölgədə öz varlıqlarını hələ də davam etdirməkdə idilər. Rusların çıxışından sonra bu geridə saxlanılmış şəxslər də ölkəni tərk etdilər və bununla da alman torpaqlarında heç bir müttəfiq döyüşçüsü qalmadı. Bu zaman tarix artı1 8 sentyabr 1991-ci il idi.[97] Bu münasibətlə təşkil edilmiş mərasimdə Britaniyanın baş naziri Con Mayor, ABŞ dövlət katibi Varren Xristofer, fransız prezidenti Francois Mitteran və alman kansleri Helmut Kohl iştirak edirdi. Beləliklə, bütün müttəfiq orduların Almaniyanı tərk etməsi müəyyən edilmiş son tarixdən bir neçə ay bitdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, müqavilənin beşinci maddəsi keçmişdə Almaniya Demokratik Respublikası tərəfindən idarə edilmiş ərazilərdə nüvə silahlarının cəmləşdirilməsini və qeyri-alman ordusunun yerləşdirilməsini qadağan edir.[98]
14 noyabr 1990-cı ildə Almaniya ilə Polşa iki ölkə arasındakı dövlət sərhədi barədə razılaşma imzaladılar. Bununla da iki ölkənin sərhədi Oder-Neisse xətti olaraq müəyyənləşdirildi. Almaniya bundan sonra Sileziya, Şərqi Brandenburq, Pomeraniya və keçmiş Şərqi Prussiya əyalətinin cənub ərazilərinə olan iddialarını ggeri çəkdi.[d] Bundan sonra imzalanmış Alman-Polyak Xoş Qonşuluq müqaviləsi ilə sərhəd barədə müüqavilə müəyyən edilmiş xəttin qarşı tərəfindəki etnik azlıqlara müəyyən haqlar verildi. İki dövlət arasındakı sərhəd müqaviləsi polyak seymi tərəfindən 26 noyabr 1991-ci ildə, alman buntestaqı tərəfindən 16 dekabr 1991-ci ildə ratifikasiya edildi. 1992-ci ilin 16 yanvarında ratifikasiya barədə sənəd mübadiləsindən sonra qüvvəyə mindi. Polşa ilə olan sərhəd xəttinin qəbul edilməsi müttəfiqlərlə imzalanmış müqavilənin əsas şərtlərindən biri idi. Növbəti ay 1932-ci ildən etibarən ilk dəfə bütün almanların iştirak etdiyi azad seçki keçirildi. Seçkinin nəticəsinə görə, kansler Helmut Kohlun koalisiyalı hökumətinin mövqeyi daha da gücləndi.[100][101][102][103]
Yenidən birləşmə Almaniyanı yenidən dünyada böyük güclərdən birinə çevirdi. Bu modelin praktiki nəticəsi ondan ibarətdir ki, hazırda genişlənmiş Almaniya Federativ Respublikası köhnə Qərbi Almaniyanın BMT, NATO, Avropa Birlikləri və digər beynəlxalq təşkilatlardakı yerlərini miras aldı. Yenidən birləşmiş Almaniya eyni zamanda Qərbi Almaniyanın vaxtı ilə imzaladığı bütün müqavilə və tərəfdaşlıqların öhdəliyini daşımaqda davam edirdi. Birləşmə Müqaviləsinə uyğun olaraq dəyişdirilmiş Federal Respublikada qüvvədə olan Əsas Qanun və qanunvericilik aktları avtomatik olaraq qüvvədə qaldı, lakin indi genişlənmiş əraziyə tətbiq olundu. Eyni zamanda, eyni prezident, kansler və federal respublikanın hökuməti hakimiyyətdə qalmağa davam etdi, lakin bu dəfə onların yurisdiksiyasına Şərqi Almaniya torpaqları da daxil edildi.[104][105][106]
Bu prosesi asanlaşdırmaq və digər ölkələri əmin etmək üçün Almaniya konstitusiyasında əsaslı dəyişikliklər edildi. Əsas Qanunun girişi və 146-cı maddəyə düzəlişlər edildi və 23-cü maddə əvəz edildi, lakin silinmiş keçmiş 23-cü maddə 1990-cı il yenidən birləşməsinə konsttitusion model olaraq tədbiq edildi. Deməli, yeni beş əyalətin birləşməsindən əvvəl Əsas Qanun dəyişdirildi. Bu dəyişdirilmənin məqsədi onu göstərmək idi ki, Almaniyanın artıq şərqdəki torpaqları birləşdirmə hədəfinin olmadığını göstərmək idi. Çünki bu maddə yazılan zaman şərqdəki alman torpaqları deyilərkən Şərqi Almaniya nəzərdə tutulurdu. Şərqi Almaniyanın birləşdirilməsindən sonra isə şərqdəki sərhəd dövlətləri Polşa, Rusiya və ya Litva idi. Beləliklə, maddəninn 1990-cı ildən öncəki halında saxlanması yanlış iddialara yol aça bilərdi. Dəyişikliklər, hüquqi olaraq Oder-Neisse xəttini Almaniyanın əbədi şərq sərhədi olaraq müəyyən etdi. Əsas Qanuna edilən bu dəyişikliklər müttəfiqlərlə imzalanmış müqavilənin I maddəsinin IV bölməsi ilə müəyyənləşdirilmişdi.[107][108][109][110]
Almaniyanın şərqi ilə qərbi arasında həyat tərzi, rifah səviyyəsi, siyasi dünyagörüşü və digər məsələlərdə əhəmiyyətli fərqlər var idi. Bu günə qədər şərq və qərb arasında müəyyən fərqlərin olduğu bəllidir. Bu fərqliliklər tez-tez rəmzi mənada "beyinlərdəki divarlar" (almanca:Mauer im Kopf) deyə tərif edilməkdədir.[111] Şərqlilərdən (almanca:Ossis) tez-tez irqçi, kasıb və böyük ölçüdə rus mədəniyyətindən təsirlənmiş kimi bəhs edilsə də, qərblilərdən də (almanca:Wessis) lovğa, qeyri-səmimi, varlı və eqoist kimi bəhs edilir.[112] Şərqdəki almanlar status quodan və mövcud şəraitdə Almaniyanın geridə qalan hissəsinə yadlaşmaqlarından narahatlıq duyurlar və düşünürlər ki, onların mədəni indi birləşdirilmiş Almaniyada yetəri qədər diqqət görməməkdədir. Bir digər tərəfdən qərbdəki almanlar şərqlə maraqlanmağa meyillənmədilər və bu şərqə qarşı daha da narazılığın artmasına səbəb oldu. Həm qərb, həm də şərq açıqfikirli dialoqu davam etdirə bilmədilər və institusional yoldan asılılığın təsirlərini dərk etməmək bu hər bir tərəfin hiss etdiyi məyusluğu artırdı.[113]
Şərqdəki alman bölgələri birləşmədən etibarən iqtisadi çətinliklərlə üzləşmiş və o tarixdən etibarən hələ də davam edən subsidiyalar qərbdən şərqə trasnfer edilməkdədir. Keçmiş Qərbi Almaniya əraziləri ümumi Almaniya ÜDM-nin 56 faizini təşkil etməkdədir. Bu bərabərsizliyin bir hissəsi qərbdəki işçi birliklərinin "aşağı əməkhaqqı bölgələrinin" meydana çıxmasının qarşısını almaq üçün yüksək əməəkhaqqı tələblərindən qaynaqlanmaqdadır. Bu şərqdən gələn işçilərin bazarda bahalaşmasına səbəb olmaqla birlikdə, şərqdəki bölgələrdə işsizliyin yüksəlməsinə yol açdı.[114] Almaniyanın şərq bölgələri tez-ttez bənzər vəziyyətdə olan İtaliyanın cənub bölgələri və ABŞ Vətəndaş müharibəsindən sonrakı Yenidənqurma illərindəki cənnub ştatlarına bənzədilir. Şərqi Almaniya iqtisadiyyatınınn son dövrlərdə özüünü bərpa etməsinə baxmayaraq, fərqliliklər hələ də davam etməkdədir.[115][116]
Siyasətçilər və alimlər tez-tez iki ölkəni də (keçmiş Şərqi və Qərbi Almaniya nəzərdə tutulur) "daxili yenidən birləşməyə" çağırırlar və bildirirlər ki, "ya daxili birləşmə, ya da ayrılıq" yolu mövcuddur.[117] Özü də Şərqi Almaniyada böyümüş kansler Angela Merkel 2009-cu ildə bildirmişdi ki, "Almaniyannın birləşməsi prosesi hələ bitməmişdir". Hər bir halda, 1989-cu illdən etibarən daxili birləşmə məsələsi alman cəmiyyətində siyasi, iqtisadi, mədəni və həmçinin də, konstitusion olaraq müzakirə edilməkdədir.[118]
Siyasi olaraq, Berlin divarının sökülməsindən etibarən Şərqi Almaniyanın sosialist partiyasının varisi alman siyasətində hakim güclərdən birinə çevrildi. Onun adı Almaniya Sosialist Birlik Partiyasından Almaniya Demokkratik Sosializm Partiyasına çevrilmiş, daha sonra Qərbi Almaniyanın solçu partiyası Əmək və Sosial Ədalət - Elektoral Alternativ Partiyası ilə birləşərək Sol (almanca:Die Linke) partiyasını yaratmışdırlar. Konstitusiya olaraq Qərbi Almaniyanın Əsas Qanunu (almanca:Grundgesetz) birləşmənin iki yolunu təklif edirdi. Birinci yol yeni ümumalman konstitusiyasının ümumalq referendumundan sonra qüvvəyə minməsi idi. Əslində bu üsul 1949-cu ildə Grundgesetz üçün əsas ideya idi, elə buna görə də o, əsas qanun adlandırılmışdı, çünki müvəqqəti olduğu düşünülürdü.[e] İkinci yol daha texniki idi: iki dövlətin birləşməsi kimi daxili yenidənqurma halında əvvəlcə Qərbi Almaniya əyalətləri (Bundesländer) üçün nəzərdə tutulmuş bənddən istifadə edərək, Şərqdə konstitusiyanın həyata keçirilməsi. Bu sonuncu variant ən mümkün variant kimi seçilsə də, birinci variant qismən "daxili birləşməni" təşviq etmək üçün vasitə kimi qiymətləndirildi.[120][121]
Keçmişlə barışmağın ictimai elanının bariz nümunələrindən biri kimi ictimaiyyət tərəfinən Birthler-Behörde adlandırılan Stasi Arxivlərinin araşdıran federal komissiyanın varlığını göstərə bilərik.[122]
Gün və saat yollardakı blokadanın əsl açılma vaxtını göstərməkdədir.
Yenidən birləşmədən sonra keçmiş Şərqi Almaniyanın iqtisadi yenidən qurulması bəzi əraziləri bum bölgələrinə çevirən böyük miqdarda dövlət maliyyəsi tələb etdi, baxmayaraq ki, ümumi işsizlik keçmiş Qərbdən daha yüksək olaraq qalır. İşsizlik 1990-cı ildən sonra başlayan deindustrializasiya prosesinin bir hissəsi kimi ortaya çıxdı. Bu prosesin səbəbləri siyasi olaraq hələ də müzakirə edilməkdədir. Bir çox zaman bürokratiya və şərqdəki bölgələrin iqtisadi sağlamlığın zəif olması buna səbəb kimi göstərilir və deindustrializasiya prosesinin sadəcə Wendenin sadə nəticəsi olduğu bildirilir, lakin şərqdən olan mütəxəsislər iddia edirlər ki, qərbdəki alman hakimiyyətinin göstərişi ilə edilən özəlləşdirmə prosesi şok-terapiya rolunnu icra etmiş, nəticədə iqtisadi çöküntü qaçınılmaz olmuşdur. Onlar düşünür ki, daha yavaş iqtisadi transformasiya yolları düşünülsəydi daha yaxşı ola bilərdi.[123][f]
Hər bir halda, yenidən birləşmə şərqi almanların həyat standartlarında böyük irəliləyişə səbəb oldu və qərbdən iki trilyon dollar dəyərində məğləb dövlət xərcləri üçün şərqə transfer edildi.[125] 1990-cı ildən 1995-ci ilə qədər şərqdəki insanların əməkhaqları qərbdəkinin 35 faizi olmaqda 74 faizinə yüksəldi, təqaüdlər isə 40 faizdən 79 faizə yüksəldi.[126] İşsizlik də qərb səviyyəsini iki dəfə artırdı. Şərqi və Qərbi Almaniyanın keçmiş sərhədinə yaxın olan Qərbi Almaniya şəhərləri, Almaniyanın yenidən birləşməsindən o qədər də təsirlənməmiş digər Qərbi Almaniya şəhərlərinə nisbətən bazara çıxış imkanının qeyri-mütənasib itkisi ilə üzləşdi.[127]
Mətbuat orqanlarından istifadə baxımından ölkə xüsusilə yaşlı nəsillər arasında ikiyə bölünmüş haldadır. Şərq ilə qərb arasındakı mentalitet fərqləri davam etməkdədir, lakin müsbətə doğru irəliləyişlər də vardır. Buna əlavə olaraq, şərqlilərlə qərblilər arasında inteqrasiya gözlənildiyi qədər geniş miqyasda getmir. Gənc nəslin keçmiş Şərqi Almaniya barədə ortalama bilgisi çox azddır. Şərqi Almaniyada bəzi insanlar Ostalgie ilə məşğul olurlar ki, bu da Divarın yıxılmasından əvvəlki dövr üçün müəyyən bir nostaljidir.[128][129][130][131]
Bugün, müxtəlif sahədə fəaliyyət göstərən və Almaniyanın şərqindən olan xeyli sayda insan var. Bunlara misal olaraq, Angela Merkeli, Mixael Ballakı, Katarina Vitti, Till Lindemannı və Paul van Dykı göstərmək olar.
Berlin divarının yıxılmasının bütün dünya üçün iqtisadi, siyasi və sosial təsiri oldu. Təbii olaraq bu hadisə yerli şəhər mühitinə də təsirsiz ötüşmədi. Əslində, 1989-cu ilin 9 noyabrındakı hadisə Şərqi Berlin ilə Qərbi Berlinin bir-birini görməsinə və bir şəhərin 40 ildən çox bir-birindən təcrid edilmiş şəkildə mövcudluğundan qaynaqlanan fərqlərin ortaya çıxmasına yol açdı.[132] İnanılırdı ki, 40 illik bölünmədən sonra şəhərin birləşdirilməsi və bir-birinə uyğunlaşdırılması zamanı onun böyük metropolis ola bilməsi nəzərə alınmalıdır.[62][132]
Berlinin şəhər təşkilatı divarın fiziki və məcazi olaraq ortadan qaldırılmasından sonra özünü qərb metropolisi olaraq yenidən kəşf etməyə başladı.[62]
Boş ərazilərin, açıq ərazilərin və boş sahələrin, eləcə də əvvəllər Divar və əlaqədar bufer zonası tərəfindən işğal edilmiş ərazinin yenidən işlənməsi "Kritik Yenidənqurma" siyasətlərində əksini tapdığı kimi torpaqdan istifadə prioritetlərinə əsaslanırdı. Yaşıl ərazilər və park əraziləri üçün ümumi boş ərazilərin 38 faizi ayrıldı, 6 faizi isə ictimai nəqliyyat sistemi üçün ayrıldı.[56]
Şəhərin birləşdirilməsi əsas şəhər ofislərinin və kommersiya layihələrinin həyatta keçirilməsi yolunu da açdı. Həmçinin Şərqi Berlindəki evlərdən ibarət mülklər də təmir edildi. Bir digər əsas hədəf Berlini yenidən ümumi hökumətin olacağı yer kimi dizayn etmək idi. Bununn üçün hökumətin ehtiyac duyacağı binaların tikilməsi lazım idi, həmçinin buraya xarici dövlətlərin səfirliklərinin köçəcəyi də nəzərə alınmalı idi.[56]
Şəhərin kimliyini yenidən müəyyən etmək üçün Berlinin ənənəvi görünüşünü geri qaytarmaq da hədəflər içində idi. "Kritik Yenidənqurma" siyasətinin şəhərin nasist və sosialist keçmişini silməsi nəzərdə tutulurdu, lakin bəzi xüsusiyyətlər saxlanıldı. Divarın xatirəsini qorumaq üçün piyada və velosiped yolları onun olduğu yer boyunca salındı.[56] Şərqi Berlinin mərkəzindəki modernist Şərqi Alman memarlıq üslubunda tikilmiş bir çox memarlıq abidəsi dağıdıldı.[133] Yenidən birləşmə nəticəsində sosialist keçmiş zamanı siyasi maraqlar üçün küçələrə və ya prospektlərə verilmiş adlar qaldırıldı. Bunda məqsəd şəhərin sosialist keçmişini mümkün olduğu qədər ortadan qaldırmaq idi.[62]
Divarin yıxılmasından dərhal sonra Berlinin tikinti sənayesində güclü inkişaf yaşandı.[134] Yenidən birləşmə prosesi və Berlin infrastrukturunun dəyişdirilməsi şəhəri 1990 və 2000-ci illər boyunca dünyanın ən böyük tikinti gedən şəhərlərindən birinə çevirdi.[135]
Divarın yıxılmasının həmçinin iqtisadi məticələri də oldu. İqtisadi baxımdan fərqli fürsətləri təklif edən iki alman dövləti sürətli şəkildə bir-birinə inteqrasiya etməkdə idi.[136] Kommersiya məqsədləri baxımından şəhərin inkişaf etdirilməsinə baxmayaraq, Berlin hələ də iqtisadi şərtlər baxımından Frankfurt ilə rəqabət aparmaqda çətinlik çəkirdi. Berlin ölkənin maliyyə mərkəzi olan Frankfurtla birlikdə, digər əsas alman şəhərləri olan Münhen, Hamburq, Ştutqart və Düsseldorf kimi şəhərlərdən də geri qalmaqda idi.[137][138] Berlin şəhərində həyata keçirilən həddindən artıq tikinti siyasəti ofis yerlərinin sayında yüksələyə yol açdı. Əksər dövlət orqanlarının Bonn şəhərindən köçməsinə baxmayaraq, Berlin şəhərində boş ofis yerləri peydə olmağa başladı.[139]
Berlin kütləvi sənayesizləşdirmə ilə əlaqəli bölünmüş iqtisadi yenidənqurma ilə bağlı problemlər yaşamaqda idi. İqtisadi Hartviç iddia edir ki, şərq bu proses zamanı iqtisadi baxımdan tədricən yaxşılasa da, bu yaxşılaşma kansler Helmut Kohlun proqnozlaşdırdığından daha aşağı sürətlə getməkdə idi.[140] Rifah və gəlir səviyyəsindəki bərabərsizlik yenidən birləşmədən sonrakı on illər boyunca davam etdi. Məsələn, hesablamalara görə keçmiş Qərbi Almaniya ərazisində çalışan insan 2014-cü ildə illik 94.000 avro qazanırdısa, keçmiş Şərqi Almaniyada bu məbləğ 40.000 avro idi.[141]
Planlaşdırma tədbirləri ilə iqtisadi inkişafın asanlaşdırılması təkcə iqtisadi imkanlar baxımından deyil, həm də yaşayış şəraiti və nəqliyyat variantları baxımından şərqlə qərb arasındakı fərqi aradan qaldıra bilmədi.[139] Tölle bildirir ki, "yenidən vahid xalqa çevrilmə ilə bağlı ilkin eyforiya getdikcə şərqlilər ("Ossis") və qərblilər ("Wessis") arasında artan fərq hissi ilə əvəz olundu".[142] Divarın yıxılması eyni zamanda mədəni dəyişikliyə də rəvac verdi. Bunun ilk nəticələrindən biri Şərqi Berlində fəaliyyət göstərən və siyasi məqsədlər daşıyan mədəni inistitutların qapadılması oldu.[143]
Berlin divarının yıxılmasından sonra meydana gələn hadisələr Şərqi Berlindən və Şərqi Almaniyadan insanların qərbə doğru köç etməsinə yol açdı. Bu qərbdə işçi şokuna səbəb oldu.[144] Şərqdən olan emiqrasiya 1989–1992-ci illər arasında təxminən 870.000 nəfər olmuşdu.[145] Bu köç az təhsilli, mavi-yaxalı işçilər və xaricilər üçün pis nəticələndi.[144]
Əsrin sonlarında aydın oldu ki, mühüm maliyyə qoyuluşlarına və planlamaya baxmayaraq, Berlinin Qərbi Avropanın Paris və ya London kimi şəhərləri arasında öz yerini alması çətin görünür. Bunun əsasən səbəbi o idi ki, Almaniyanın maliyyə və kommersiya qaynaqları Frankfurtda yerləşirdi, inzibati mərkəz olan Berlində yox. Bu xüsusiyyətləri nəticəsində Berlin və ya Frankfurtu, İtaliya (Milan və Roma), İsveçrə (Sürix və Bern), Kanada (Toronto və Ottava), Avstraliya (Sidney və Kanberra), ABŞ (Nyu-York və Vaşinqton DC) və ya Niderland (Amsterdam və Haaqa) kimi ölkələrlə müqayisə etmək olar. Siyahının qarşı tərəfində isə London, Paris, Vyana, Varşava və ya Moskva şəhərləri dayanmaqda idi.[146]
Beləliklə, şəhərin şərq və qərb hissələri arasındakı bərabərsizlik şəhərin yeni kimlik qazanması ilə nəticələndi. Berlin şəhərində istifadə edilməyən bir çox yerlər və ya ofislər meydana çıxmışdı ki, bu da şəhərin özünəməxsus yaradıcılıq mərkəzlərinin orada təşəkkül tapmasına yol açdı. Berlinini bələdiyyə başçısı Klaus Vovereytə görə, "Berlin təklif etdiyi ən yaxşı şey onun bənzərsiz yaradıcılığıdır. Yaradıcılıq Berlinin gələcəyidir". Bütövlükdə, Berlin hökumətinin yaradıcılıqla məşğul olması kreativ istehsal əvəzinə marketinq və reklam təşəbbüslərinə əsaslanıb.[147][148]
Yaradıcılıq şəhərin "inkişaf edən musiqi səhnəsi, aktiv gecə həyatı və səs-küylü küçə səhnəsi"nin katalizatoru olmuşdur ki, bunların hamısı Almaniya paytaxtı üçün vacib attraksionlara çevrilmişdir. Şəhərin iqtisadi həyatında sənayenin əsas hissəni təşkil etməsinə baxmayaraq, ümumi Berlin sakinlərinin 10 faizi mədəniyyət sektorunda çalışmaqdadır.[149]
Nəticə etibarilə keçmiş Şərqi Almaniyanın yenidən təşkilatlanması və yenidən qurulması üçün böyük məbləğdə pullar xərcləndi. Bu pulların böyük bir hissəsi Qərbi Almaniyanın üzərinə düşürdü və böyük məbləğlər şəklində Solidaritätszuschlag proqramı çərçivəsində ödənilirdi. Məqsəd Şərqi Almaniyanın infrastrukturunu yenidən qurmaq idi. Bundan əlavə, qərbdə istifadə eidlən markanın şərqdəki marka ilə dəyərlərinin eyniləşdirilməsi şərqdəkilər üçün böyük mənfəət demək idi. Bununla şərqdəki almanlar demək olar ki, özlərinin dəyərsiz markaları ilə qiymətli şeylər satın ala bilər, bu pulla ticarət edə və maaş ala bilərdilər.[150] Peer Steinbrück 2011-ci ildəki müsahibəsində bildirmişdi:[151]
20 illik dövr ərzində, alamn yenidən birləşməsi 2 trilyon avroya və ya ortalama illik 100 milyard avroya baş tutmuşdur. Beləliklə, biz özümüzdən bunu soruşmalıyıq ki, "biz Avropanın birliyi üçün bir neçə il ərzində bunun onda birini ödəməyə hazır deyilikmi?""
Pew Araşdırma Mərkəzi tərəfindən 2019-cu ildə həyata keçirilən araşdırmaya görə, həm şərqdə, həm də qərbdə yaşayan almanların təxminən 90 faizi inanır ki, yenidən birləşmə yaxşı hadisədir.[152] Daha dəqiqi şərqdəki almanlar qərbdəkilər ilə müqayisədə bir qədər daha çox dəstəkləyirlər.[153] Şərqdə yaşayan almanların 83 faizi qərbə birləşməni dəstəklədiyi halda, cəmi 13 faizi bazar iqtisadiyyatına inteqrasiyanı yaxşı qarşılamaqdadır. Yerdə qalan hissə isə bu barədə dəqiq fikrə sahib olmadığını bildirmişdir.[154] 1991-ci ildən etibarən həm şərqdə, həm də qərbdə tədrici olaraq həyat səviyyəsi yüksəlmişdir.
Bundan əlavə, Berlin divarının yıxılması həm Şərqdə, həm də Qərbdə məişət səviyyəsində rifah yaratmaq üçün faydalı oldu. Qərbi Almaniyada yaşayan və Şərqlə sosial əlaqələri olanlar Divarın yıxılmasından sonrakı altı il ərzində sərvətlərində orta hesabla altı faiz artım yaşadılar ki, bu da eyni əlaqələrə malik olmayan ailələrin sərvətini iki dəfədən çox artırdı. Şərqlə güclü sosial əlaqələrin olduğu bölgədə işləyən təşəbbüsçü şəxsllər hiss edirdillər ki, onların gəlirləri daha tez sürətlə artırdı. Bu qrupun gəliri birləşmədən sonrakı 6 il ərzində 8.8 faiz artmışdı. Buna bənzər olaraq, şərqdə yaşayn və qərblə sosial əlaqələrə sahib olan şəxslər də birləşmədən sonrakı 6 il ərzində gəlirlərində artım yaşadılar. Bu əlaqələrin olmadığı bölgələrdəki şəxslər eyni artımı əldə edə bilmədi.[155] Daha geniş şəkildə, eyni ailələr və fərdlər kimi, eyni bölgədə fəaliyyət göstərən şirkətlər də artım əldə etmişdilər. Xüsusən xidmət sahəsində çalışan şirkətlər daha çox gəlir əldə etmişdilər. Çünki şərqdə əvvəl belə bir iqtisadi sahə yox idi və birləşmədən sonra orada bu sahə qərblilər tərəfindən qurulurdu. Belələliklə, birləşmə sosial əlaqələrə sahib olan, amma buna qədər sərhədə görə bu əlaqələrdən istifadə edə bilməyən bölgələrdəki insanların, ailələrin və ya şirkətlərin gəlir artımı əldə edə bilməsinə yol açdı.[155]
İkinci Dünya müharibəsindən sonra meydana çıxan Soyuq Müharibə dönəmində iki yerdə parçalanan tək dövlət Almaniya deyildi. Məsələn, Koreya 1945-ci ildən, Çin 1949-cu ildən, Yəmən 1967-ci ildən (1990-cı ilə qədər), Vyetnam 1954-cü ildən (1976-cı ilə qədər) ikiyə parçalanmışdı. Bunların bir hissəsinə qərblli-kapitalist sistem, digərinə şərqli-sosialist sistem hakimlik etməkdə idi. Bu parçalanmalar zamanı və ya bu parçalanmaların nəticəsi kimi ortaya çıxan vətəndaş müharibəsi zamanı (Çin Vətəndaş müharibəsi (1927-1949), Koreya müharibəsi (1950–1953), Vyetnam müharibəsi (11955–1975)) böyük iqtisadi ziyan meydana çıxmış, xeyli sayda insan həyatını itirmişdi. Hər bir halda, Almaniya bu ölkələrdən sülh şəraiti altında birləşməyə nail olan yeganə ölkə idi. Məsələn, Vyetnam birləşməyə Vyetnam müharibəsindən sonra 1976-cı ildə kommunist rejimin hakimliyində nail olmuşdu. Bu ölkələrdən Yəmən 1990-cı ildə kapitalist sistemin hakimliyi altında sülh şəraiti altında birləşməyə nail olsa da, sonradan qanlı vətəndaş müharibəsi meydana çıxmışdı. Şimali və Cənubi Koreya, qitə Çini və ada Çini arasındakı gərginlik isə hələ də davam etməkdədir. Hal-hazırda birləşmiş Almaniyanın qərb və şərq olmaqla iqtisadi və sosial mənada yaşadığı fərqlər Vyetnamın şimalı və cənubu ilə arasında olan fərqlərə bənzəməkdədir.[156][157][158][159]
- ↑ Bu ifadə Potsdam razılaşmasında Almaniya bir bütün kimi olaraq keçmişdir.[1]
- ↑ "Güvən Agentliyi" anlamını verməkdədir və Şərqi Almaniya mülklərinin özəlləşdirilməsi üçün yaradılmışdır. 17 iyun 1990-cı ildə Volkskammer tərəfindən yaradılmış, dörd milyondan çox işçisi olan 8500-ə yaxın dövlət şirkətinin yenidən qurulmasına və satışına nəzarət edirdi.[74]
- ↑ Kristina Spohr bildirir ki, Buş Kohla sonuna qədər güvənirdi və bu güvən ABŞ-ni Almaniyannın sürətli birləşdirilməsi prosesində Kohlun ən yaxın müttəfiqi halına gətirmişdi.[81]
- ↑ Millətlər Liqası mandatı altında olan, 1945-ci ildə Polşa tərəfindən ilhaq edilən, Qdansk və ətrafdakı şəhər və bələdiyyələrdən ibarət olan Danziq Azad Şəhəri Qərbi Almaniyanın iddialarına daxil deyildi. Çünki qərbdəki almanlar öz iddialarını hüquqi baxımdan 1937-ci ilə - yəni hələ nasist işğalları baş verməmişdən əvvəlki tarixə. - əsaslandırmaqda idilər.[99]
- ↑ Əslində, yeni konstitusiya dissidentlərin və Şərqi Almaniya vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələrinin iştirak etdiyi "dəyirmi masa" tərəfindən yalnız sonradan atılmaq üçün hazırlanmışdır ki, bu fakt bir çox Şərqi Alman ziyalılarını narahat edirdi.[119]
- ↑ Məsələn, iqtisadçı Jörg Roesler. Tarixçi Ulrix Buş qeyd edirdi ki, valyuta ittifaqı çox erkən yaradılıb.[124]
- ↑ "FOREIGN RELATIONS OF THE UNITED STATES: DIPLOMATIC PAPERS, THE CONFERENCE OF BERLIN (THE POTSDAM CONFERENCE), 1945, VOLUME II". history.state.gov. 1945 avqust. 2021-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 mart 2023.
- ↑ "Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Einigungsvertrag)". www.gesetze-im-internet.de. iyun 2021. 2022-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 martt 2023.
- ↑ Childs, 2014
- ↑ "Ausschnitt 1: Kommunique des neuen SED-Generalsekretärs Egon Krenz (0'27")". Archivnachweise. 18 iyul 2011. 20 noyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ Demshuk, 2012. səh. 52
- ↑ Willi Kammerer. "Narben bleiben die Arbeit der Suchdienste — 60 Jahre nach dem Zweiten Weltkrieg" (PDF). www.volksbund.de. 8 dekabr 2014. 7 mart 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ Haar, 2007. səh. 278
- ↑ Jessup, 1998. səh. 543
- ↑ Cecil, 1970. səh. 455-465
- ↑ Ziemke, 1990. səh. 114, 345
- ↑ McNair, 2006
- ↑ John Tagliabue. "Poles Approve Solidarity-Led Cabinet"". www.nytimes.com. 13 sentyabr 1989. 2023-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ "Polska. Historia". encyklopedia.pwn.pl. 1 oktyabr 2006. 1 mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ "30 lat po Sierpniu'80: "Solidarność zakładnikiem własnej historii". 20 noyabr 2011. 25 dekabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ Gerhard Sardemann. "Die Welt aus den Angeln heben". www.tatup.de. 20110. 2023-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ Andrea Brait, Michael Gehler. "Grenzöffnung 1989 – Offene Grenzen?". www.vr-elibrary.de. 2023-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ "TV Interview Tips". onlinelibrary.wiley.com. 2019. 2023-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ "Division 19 officers August 1989 – August 1990". PsycEXTRA Dataset. 1990. 2023-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ (#empty_citation)
- ↑ Watts və Phillips, 2014. səh. 43–50
- ↑ Osten, 2014. səh. 158–190
- ↑ Rödder, 2009
- ↑ Serge Schmemann. "THE WORLD; Despite New Stirrings, Dream of 'One Germany' Fades The New York Times". The New York Times. 14 May 1989. 1 September 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ Pond, 1990. səh. 35-66
- ↑ "Helmut Kohl's Ten-Point Plan for German Unity (November 28, 1989)". germanhistorydocs.ghi-dc.org. November 20, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ Jackson Diehl. "EAST GERMANY FACES NEW CHALLENGES". www.washingtonpost.com. noyabr 1989. 2017-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ Ferdinand Protzman. "East Germany's Economy Far Sicker Than Expected". www.nytimes.com. 20 sentyabr 1990. 2023-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ "Vertrag über die Schaffung einer Währungs-, Wirtschafts- und Sozialunion zwischen der Deutschen Demokratischen Republik und der Bundesrepublik Deutschland". www.verfassungen.de. 28 noyabr 2007. 28 iyul 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ . www.cepr.org. 22 fevral 2001 http://www.cepr.org/Pubs/bulletin/dps/dp719.htm (#bare_url_missing_title). 7 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ 1 2 "Embassy of the Federal Republic of Germany London – A short history of German reunification". www.london.diplo.de. 7 iyun 2010. 20 noyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2023.
- ↑ "Digitalisierung und Onlinestellung des Bestandes DA 1 Volkskammer der DDR, Teil 10. Wahlperiode". www.bundesarchiv.de. 26 avqust 2010. 7 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Volkskammer der DDR stimmt für Beitritt". www.bpb.de. mart 2022. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Leben, Alltag und Gesellschaft der DDR". www.mdr.de. mart 2022. 2023-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "The reunification of Germany". www.britannica.com. 2003. 2022-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "German reunification". www.cs.mcgill.ca. 2007. 2022-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "United States and Soviet Union Sign German Reunification Treaty" (PDF). NBC Learn. 24 oktyabr 013. 24 sentyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Merkel to mark 20th anniversary of German reunification treaty". Deutschland.de. 16 may 2013. 17 oktyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ Ann Imse. "Soviet Legislature Ratifies German Reunification Treaty". AP News. 4 mart 1991. 2023-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Opening of the Berlin Wall and Unification". germanculture.com.ua. 2011. 2022-08-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Bundesgesetzblatt" (PDF). www.bgbl.de. 2016. 2023-03-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Bundesarchiv – Digitalisierung und Onlinestellung des Bestandes DA 1 Volkskammer der DDR, Teil 10. Wahlperiode". www.bundesarchiv.de. 26 avqust 2010. 7 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Art 45 EinigVtr – Einzelnorm". www.gesetze-im-internet.de". www.gesetze-im-internet.de. mart 2022. 2023-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Allied Control Council". www.britannica.com. 2005. 2023-02-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ University of Wisconsin Press, 1947. səh. 162-170
- ↑ "Constitution of the Federal Republic of Germany". www.bmi.bund.de. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ Bastuck, 1991. səh. 257
- ↑ Fay, 2017. səh. 84-90
- ↑ "The German Unification Treaty". www.europe-today.com. 23 avqust 2000. 7 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Constitutional Issues". revolution89.de. 2005. 2022-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ Kommers və Russell, 2012
- ↑ Bastuck, 1991. səh. 258
- ↑ Bastuck, 1991. səh. 259
- ↑ Sarotte, 2011. səh. 13–25
- ↑ OECD, 2003. səh. 13–25
- ↑ Hanns-Uve Schwedler. "Divided cities – planning for unification". European Academy of the Urban Environment. 4 yanvar 2003. 13 dekabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ 1 2 3 4 5 Loeb, 2006. səh. 67–87
- ↑ 1 2 MacDonogh, 1997. səh. 456–457
- ↑ Lydia Lypert. "Metro was cause of conflict and means of escape in divided Berlin". Deutsche Welle. 16 sentyabr 2009. 2022-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ Stefan Kohl. "150 Years Of Trams In Berlin". International Association for the History of Transport, Traffic & Mobility. 6 avqust 2015. 2022-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ "Berlin plans tram extension Alexanderplatz – Potsdamer Platz". Urban Transport Magazine. 16 iyun 2019. 2022-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 mart 2023.
- ↑ 1 2 3 Schwedler, 2001
- ↑ 1 2 3 4 Tölle, 2010. səh. 348–357
- ↑ Urban, 2007. səh. 1–55
- ↑ "Embassy of the Federal Republic of Germany London – A short history of German reunification". www.london.diplo.de. 7 iyun 2010. 20 noyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 mart 2023.
- ↑ "Frankfurter Allgemeine Zeitung – October 3rd stays holiday – Schröder: "Dishonest debate" ("3. Oktober bleibt Feiertag – Schröder: „Verlogene Debatte")". www.faz.net. 2004. 2021-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 mart 2023.
- ↑ "Wahl des Bundesratspräsidenten". www.wahlrecht.de. 2013. 2022-12-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 mart 2023.
- ↑ Carr, 1969. səh. 46–48
- ↑ Aaron Burnett. "'Unity Day': How October 3rd became Germany's national holiday". www.thelocal.de. 3 oktyabr 2022. 2022-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 mart 2023.
- ↑ 1 2 3 Winkler, 1994. səh. 107–127
- ↑ 1 2 3 4 5 Kuechler, 1992. səh. 53–76
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Brockmann, 1991. səh. 3–30
- ↑ 1 2 Pond, 1990. səh. 35–66
- ↑ 1 2 3 Augustine, 2004. səh. 35–66
- ↑ Goldsmith, 2005
- ↑ 1 2 Erlanger, 2009. səh. 95–106
- ↑ "Russia and German reunification: Opposing views on Mikhail Gorbachev's legacy". Deutsche Welle. 2 oktyabr 2020. 2023-03-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Carsten Volkery. "The Iron Lady's Views on German Reunification/'The Germans Are Back!'". Der Spiegel. 9 noyabr 2009. 2023-03-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 mart 2023.
- ↑ 1 2 Klaus Wiegrefe. "An Inside Look at the Reunification Negotiations". Der Spiegel. 29 sentyabr 2010. 2023-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Watson və Baker, 1996. səh. 214–216
- ↑ Smith, 2019. səh. 1419–1422
- ↑ Spohr, 2000. səh. 869–888
- ↑ Michael Binyon. "Thatcher told Gorbachev Britain did not want German reunification". The Times. 11 sentyabr 2009. 2009-11-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Hans Kundnani. "Margaret Thatcher's German war". The Times. 28 oktyabr 2009. 2011-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Peter Allen. "Margaret Thatcher was 'horrified' by the prospect of a reunited Germany". www.telegraph.co.uk. 2 noyabr 2009. 2023-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ ANNE-LAURE MONDESERT. "London and Paris were shocked by German reunification". www.calgaryherald.com. 31 oktyabr 2009. 4 mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Ben Knight. "Germany's neighbors try to redeem their 1989 negativity". Deutsche Welle. 8 noyabr 2009. 2009-11-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "Special Meeting of the European Council—Presidency Conclusions". European Commission. Dublin. 28 April 1990". European Commission. 28 aprel 1990. 25 August 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "Special meeting of the European Council The European Council. 28 April 1990" (PDF). The European Council. 28 aprel 1990. 10 oktyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Derek Scally. "Germany will 'never forget' Ireland's help". The Irish Times. 29 aprel 2010. 2020-11-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "Find a Debate – Houses of the Oireachtas". www.oireachtas.ie". www.oireachtas.ie. 2007-03-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Folli, 2013
- ↑ Klaus Wiegrefe. "An Inside Look at the Reunification Negotiations". Der Spiegel. 4 oktyabr 2010. (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
- ↑ Helmut Kohl. "Helmut Kohl's Ten-Point Plan for German Unity". germanhistorydocs.ghi-dc.org. 2022-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "'I Preferred To See It as an Acquisition'". www.spiegel.de. 29 sentyabr 2010. 2023-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "Treaty on the Final Settlement with respect to Germany" (PDF). treaties.fco.gov.uk. 16 avqust 2016. 24 fevral 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "Soviets may return Honecker to West". Los Angeles Times. 26 avqust 1991. 2023-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Stephen Kinzer. "Allies' Departure Leaves Berlin Without Foreign Troops". NYTimes.com. 9 sentyabr 1994. 2023-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "Did NATO Promise Not to Enlarge? Gorbachev Says "No""". Brookings. 30 noyabr 2001. 2019-11-01 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Gdansk History". www.experiencepoland.com. 24 iyun 2004. 2 oktyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "Oder Neisse Line". polandpoland.com. 15 dekabr 2004. 20 noyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 mart 2023.
- ↑ "Treaty between the Federal Republic of Germany and the Republic of Poland on the confirmation of the frontier between them, 14 November 1990(PDF)" (PDF). www.un.org. 14 noyabr 1990. 1 October 2009 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 5 mart 2023.
- ↑ Marc Fisher. "GERMANY AND POLAND SIGN BORDER TREATY". www.washingtonpost.com. 18 iyun 1991. İstifadə tarixi: 5 mart 2023.
- ↑ "Voter turnout by election year". Website of the Federal Returning Officer's Office. 8 sentyabr 2013. 11 iyul 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 mart 2023.
- ↑ The Data Team. "Germany's reunification 25 years on". www.economist.com. oktyabr 2015. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart.
- ↑ David Gow. "German reunification: together into the great unknown - archive, October 1990". www.theguardian.com. 3 oktyabr 1990. 2020-11-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart.
- ↑ Editors. "East and West Germany reunite after 45 years". www.history.com. 3 oktyabr 1990. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart.
- ↑ "Constitutional history of Germany". constitutionnet.org. 2014. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2023.
- ↑ "The reunification of Germany". www.britannica.com. 2014. 2022-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2023.
- ↑ "Constitutional issues". www.bmi.bund.de. 2011. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2023.
- ↑ Szabo, 1990. səh. 357-360
- ↑ "Breaking Down the Wall in the Head". Deutsche Welle. 3 oktyabr 2004. 2011-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ CAMERON ABADI. "The Berlin Fall". Foreign Policy. 22 iyun 2009. 7 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Schweiger, 2019. səh. 14
- ↑ Peterson və Riley, 2019
- ↑ "Underestimating East Germany". The Atlantic. 6 noyabr 2009. 2023-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Josef Joffe. "After the fall 20 years ago this week, the crumbling of the Berlin Wall began an empire's end". Anniston Star. 8 noyabr 2009. 7 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Staab, 1998. səh. 95
- ↑ Franz Solms-Laubach. "Umfrage: Ost- und Westdeutsche entfernen sich voneinander". DIE WELT. 20 may 2009. 11 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Verhoeyen, 2005
- ↑ Von Gerd Roellecke. "Nicht für die Ewigkeit". www.faz.net. 13 aprel 2009. 7 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "Horst Dreier". Das-parlament.de. 18 iyul 2011. 7 Aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Von Merle Schmalenbach. "DDR-Geschichte: Merkel will Birthler-Behörde noch lange erhalten". Spiegel.de. 1 yanvar 2009. 2023-03-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ "Facts about Germany". www.tatsachen-ueber-deutschland.de. 13 iyul 2006. 7 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2023.
- ↑ Verhoeyen, 2005. səh. 5-24
- ↑ Michael Sauga. "Help for Poorer Neighbors: Designing a Transfer Union to Save the Euro". Der Spiegel. 6 sentyabr 2011. 2023-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 Mart 2023.
- ↑ Parkes, 1997. səh. 209
- ↑ Redding və Sturm, 2008. səh. 1766–1797
- ↑ Christian Fuchs. "Das verschmähte Paradies". Zeit Online. 7 yanvar 2014. 2023-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 mart 2023.
- ↑ Bettina Seipp (29 May 2009). "Partnerschaft: Der Mythos von den Ost-West-Ehepaaren". DIE WELT. "Partnerschaft: Der Mythos von den Ost-West-Ehepaaren". DIE WELT. 29 may 2009. 14 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 mart 2023.
- ↑ "Gesellschaft und Zeitgeschehen". Goethe-Institut. 19 oktyabr 2019. 2023-03-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 mart 2023.
- ↑ Steven Zeitchik. "German Ostalgie: Fondly recalling the bad old days The New York Times. Retrieved 25 October 2013". The New York Times. 7 oktyabr 2003. 14 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 mart 2023.
- ↑ 1 2 Grésillon, 1999. səh. 284–294
- ↑ Urban, 2007. səh. 45
- ↑ OECD, 2003
- ↑ Schwedler, 2001. səh. 26
- ↑ Frank, 2009. səh. 26
- ↑ Krätke, 2004. səh. 511–529
- ↑ Häußermann və Kapphan, 2013. səh. 77–94
- ↑ 1 2 OECD, 2003. səh. 20
- ↑ Kubicek, 2011
- ↑ Reuters Staff. "Germany's wealth distribution most unequal in euro zone: study". Reuters. 26 fevral 2014. 2015-09-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 mart 2023.
- ↑ Tölle, 2010. səh. 352
- ↑ Grésillon, 1999. səh. 284
- ↑ 1 2 Frank, 2009
- ↑ Mellor, 1996. səh. 185–186
- ↑ Tölle, 2010. səh. 354
- ↑ Jacob, 2010. səh. 193–198
- ↑ (BPA), 2017
- ↑ Jourdan, 2005. səh. 138–139
- ↑ Judt, 2005. səh. 638
- ↑ "Interview with Former German Finance Minister : 'Germans Will Have to Pay'". Der Spiegel. 12 sentyabr 2011. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2023.
- ↑ RICHARD WIKE, JACOB POUSHTER, LAURA SILVER, KAT DEVLIN, JANELL FETTEROLF, ALEXANDRA CASTILLO AND CHRISTINE HUANG. "European Public Opinion Three Decades After the Fall of Communism". www.pewresearch.org. 15 oktyabr 2019. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2023.
- ↑ Wike, Richard; Poushter, Jacob; Silver, Laura; Devlin, Kat; Fetterolf, Janell; Castillo, Alexandra; Huang, Christine. "Germans view unification positively but feel the East has been left behind". Pew Research Center. 9 oktyabr 2019. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2023.
- ↑ Wike, Richard; Poushter, Jacob; Silver, Laura; Devlin, Kat; Fetterolf, Janell; Castillo, Alexandra; Huang, Christine. "Most in former Eastern Bloc approve of shift to multiparty and free market systems Center". ew Research Center. 9 oktyabr 2019. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2023.
- ↑ 1 2 Burchardi və Tarek, 2013. səh. 1219–1271
- ↑ Bennett, Bruce W. "Preparing for the Possibility of a North Korean Collapse" (ingilis). 2013-09-19. 2022-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-06.
- ↑ "The European dimension of German-Taiwanese relations - a critical assessment" (PDF). 26 April 2018 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ↑ "FOREIGN AFFAIRS". www.taiwan.gov.tw. 28 noyabr 2017. 29 noyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2023.
- ↑ Tracy Do. "Differences between Western culture and Vietnamese culture". scootersaigontour.com. 2013. 2023-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 mart 2023.
- William Carr. A History of Germany 1815–1945. London: Edward Arnold. 1969. ISBN 07131-5433-0.
- Tony Judt. Postwar : a history of Europe since 1945. New York: Penguin Press. 2005. ISBN 978-1-59420-065-6.
- Burchardi, Konrad B; Hassan, Tarek. The Economic Impact of Social Ties: Evidence from German Reunification. The Quarterly Journal of Economics 128 (3). 2013. ISBN 0033-5533.
- Stephen F. Szabo. Reunited Germany. University of California Press. 1990.
- David Childs. The Fall of the GDR. Abingdon: Routledge. 2014.
- Earl Frederick Ziemke. The US Army and the Occupation of Germany 1944-1946. Center of Military History, United States Army. 1990.
- Robert Cecil. Potsdam and its Legends. International Affairs 46.3. 1970. 455–465.
- John E. Jessup. An encyclopedic dictionary of conflict and conflict resolution, 1945-1996. Westport, Conn.: Greenwood Press. 1998. ISBN 978-0313281129.
- Andrew Demshuk. The Lost German East: Forced Migration and the Politics of Memory, 1945-1970. page 52. The Lost German East: Forced Migration and the Politics of Memory, 1945-1970. Cabridge University Press. 2012.
- Andreas Rödder. Deutschland einig Vaterland die Geschichte der Wiedervereinigung. Beck: München. 2009.
- Philipp Osten. Wissenschaft und Schwärmerei. Der Pfarrer Johann August Steinhofer und die Somnambule Anna Barbara Straub. Kapitel. 2014.
- Catherine Watts, Hilary Phillips. Die Insekten. Routledge. 2014. ISBN 9781315756943.
- Elizabeth Pond. A Wall Destroyed: The Dynamics of German Unification in the GDR. International Security. 1990.
- Brian McNair. [rian McNair, Glasnost, perestroika and the Soviet media (Routledge, 2006). Glasnost, perestroika and the Soviet media] (#bad_url). Routledge. 2006.
- Allied Control Councils and Commissions. University of Wisconsin Press. 1947.
- Donald P. Kommers, Russell A. Miller. The Constitutional Jurisprudence of the Federal Republic of Germany. Duke University Press. 2012. ISBN 9780822395386.
- Burkhard Bastuck. Unity, Law, and Freedom: Legal Aspects of the Process and Results of German Unification. Recent Developments. 1991.
- Florian Urban. Designing the past in East Berlin before and after the German reunification. Progress in Planning / Volume 68, Issue 1. 2007.
- Sydney B. Fay. Germany: The Issue of Reunification. University of California Press. 1953.
- Alexander Tölle. Urban identity policies in Berlin: From critical reconstruction to reconstructing the Wall. Elseiver. 2010.
- OECD. Urban Renaissance - Berlin: Towards an Integrated Strategy for Social Cohesion and Economic Development. 2003. 220.
- Giles MacDonogh. Berlin. London: Sinclar-Stevenson. 1997.
- Carolyn Loeb. Planning reunification: the planning history of the fall of the Berlin Wall. Planning Perspectives. 2006.
- Mary Elise Sarotte. The Wall Comes Down: A Punctuational Moment. Cornell University Press. 2011. ISBN 978-0-8014-4909-3.
- Hanns-Uve Schwedler. Urban Planning and Cultural Inclusion Lessons from Belfast and Berlin. Palgrave Macmillan. 2001. ISBN 978-0-333-79368-8.
- Ben Goldsmith. The film studio : film production in the global economy. Rowman & Littlefield. 2005. ISBN 9780742536814.
- Heinrich August Winkler, C. Michelle Murphy, Cornelius Partsch and Susan List. Rebuilding of a Nation: The Germans before and after Unification. The MIT Press. 1994.
- Manfred Kuechler. The Road to German Unity: Mass Sentiment in East and West Germany. Oxford University Press. 1992.
- Stephen Brockmann. Introduction: The Reunification Debate. Duke University Press. 1991.
- Elizabeth Pond. A Wall Destroyed: The Dynamics of German Unification in the GDR. The MIT Press. 1990.
- Simon Erlanger. At Issue: "The Anti-Germans" — The Pro-Israel German Left. Jerusalem: Jewish Political Studies Review. Jerusalem Center for Public Affairs. 2009. 95–106.
- Geoffrey K. Watson; James A. Baker. The Politics of Diplomacy, Revolution: War and Peace, 1989–1992. International Journal. 1996. ISBN 0020-7020.
- Kathleen E. Smith. William Taubman. Gorbachev: His Life and Times. The American Historical Review. 2019. ISBN 0002-8762.
- Kristina Spohr. German Unification: Between Official History, Academic Scholarship, and Political Memoirs. The Historical Journal. 2000. ISBN 0018-246X.
- Clarissa Peterson; Emmitt Y. Riley. Racial Attitudes in America Today. New York: Routledge. 2022. ISBN 978-1-003-14747-3.
- Christian Schweiger. Deutschland einig Vaterland?: East-West Cleavages in Germany Thirty Years After Reunification. German Politics & Society. 2019.
- Andreas Staab. National Identity in Eastern Germany: Inner Unification Or Continued Separation?. Greenwood Publishing Group. 1998. ISBN 978-0-275-96177-0.
- Etienne Verhoeyen. Jahrbuch für Forschungen zur Geschichte der Arbeiterbewegung. Brood & Rozen. 2005. ISBN 1370-7477.
- Stuart Parkes. Understanding Contemporary Germany. Taylor & Francis. 2002. 208.
- Stephen J Redding; Daniel M Sturm. The Costs of Remoteness: Evidence from German Division and Reunification. 2008. ISBN 0002-8282.
- Silvère Jourdan. . Etats-Unis, Newak. 2005 https://journals.openedition.org/mediterranee/2878 (#bare_url_missing_title).
- Presse- und Informationsamt der Bundesregierung (BPA). 2017.
- Doreen Jakob. Constructing the creative neighborhood: Hopes and limitations of creative city policies in Berlin. City, Culture and Society. 2010.
- R.E.H. Mellor. BookReviews: Eric Owen Smith THE GERMAN ECONOMY. London: Routledge. 1996.
- Douglas H. Frank. The Effect of Migration on Natives' Employment Outcomes: Evidence from the Fall of the Berlin Wall. The Catholic University of America. 2009.
- Stefan Krätke. City of talents? Berlin's regional economy, socio-spatial fabric and ‘worst practice’ urban governance. 2004.
- Boris Grésillon. Berlin, cultural metropolis: Changes in the cultural geography of Berlin since reunification. 19.
- Hartmut Häußermann; Andreas Kapphan. Berlin: From Divided to Fragmented City?. The Berlin Reader. 2013. ISBN 978-3-8376-2448-9.
- Paul Kubicek. The Diminishing Relevance of Ostalgie 20 Years after Reunification. Palgrave Macmillan. 2011. ISBN 9780230337756.
- Stefano Folli. The Incarnation of Politics Is Gone. ilsole24ore.com. 2013.