Azərbaycanda ibtidai icma quruluşu
| Azərbaycan tarixi |
|---|
.jpg) |
| Etimologiya • Xronologiya • Etnogenez |
 Azərbaycan portalı
|
Azərbaycan ərazisində mövcud olan əlverişli təbii-coğrafi şərait qədim dövrlərdən burada ibtidai insanların məskən salmasına imkan yaratmışdır. Bu ərazidə mövcud olmuş Quruçay mədəniyyəti dünyanın ən qədim arxeoloji mədəniyyətlərdən biridir.Məmmədəli Hüseynov və digər alimlərin axtarışları nəticəsində aşkar edilən Qarabağda Azıx və Tağlar, Kəlbəcərdə Zar, Qazaxda Damcılı və Daşsalahlı, Naxçıvanda Qazma, Lerikdə Buzeyir mağaraları və digər Paleolit abidələri Azərbaycanın ibtidai icma quruluşu dövrünə aid ən dəyərli maddi tapıntılardır.
Daş dövrü
Paleolit (Qədim daş dövrü)
Alt paleolit
Azərbaycanda alt paleolit dövrünə aid tapıntılara Azıx, Tağlar, Qazma və Buzeyir mağaraları aiddir. Azərbaycanda alt paleolit abidələrində çay daşı, ilk aşel, orta aşel, son aşel, qədim mustye mədəniyyətləri müəyyən olunmuşdur. Bu mağaralarda keçmiş SSRİ ərazisində ilk dəfə olaraq, çaydaşı alətləri mədəniyyəti müəyyən olunmuşdur.
Azıx mağarası Qarabağ bölgəsində Quruçay çayının sol sahilində, dəniz səviyyəsində 900 metr yüksəklikdə yerləşir. Mağarada ümumi qalınlığı 13.5 m olan çöküntüdə 10 arxeoloji təbəqə qeydə alınmışdır. 1968-ci ilin iyul ayında Azıx mağarasının V arxeoloji təbəqəsindən Məmmədəli Hüseynov tərəfindən tapılmış qədim insan alt çənəsi bir hissəsinin tədqiqi onun alt paleolit dövrünə aid olduğunu sübut etmişdir. Müasir metodlarla aparılmış tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu çənə sümüyü təxminən 350-400 min il bundan əvvəl yaşamış 18-22 yaşlarında bir qadına məxsusdur. Keçmiş SSRİ ərazisində aşkar edilmiş ən qədim insan qalığı olan bu insana "Azıxantrop", yəni "Azıx adamı" adı verilmişdir.
Azıxa mağarasında tapılmış 700 min il bundan əvvələ aid ocaq yerinin mövcudluğu bu dövrdə odun əldə edildiyini sübut edir. Həmçinin burada ilk əmək alətləri - kobud, iri və yöndəmsiz daş alətlər - giqantolitlər, kobud çapacaqlar, kubvari alətlər, kobud qaşovlar, vurma səthi yaxşı saxlanmış qəlpələr və s. də aşkar edilmişdir. Bu dövrdə qədim insanların əsasən ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmaları müəyyən edilmişdir. Azıx mağarasında xəlvəti yerdən tapılmış ayı kəlləsi üzərindəki daşla çərtilmiş 8 cızıq artıq ilk dini inancların yarandığını göstərir.
Orta paleolit
Azərbaycan tarixində orta paleolit dövrünə aid tapıntılara Azıx, Tağlar, Zar, Damcılı, Daşsalahlı, Qazma, Büzeyir mağaraları ilə yanaşı , Çaxmaqlı, , habelə aiddir.
Bu dövrün ən mükəmməl abidələrindən biri Quruçayın sol hövzəsində yer alan Tağlar mağarasıdır. Tağlar mağarasının orta paleolitə aid olan 6 təbəqənin II-VI təbəqələrində 7 mindən çox daş alət və 20 mindən çox heyvan sümükləri aşkar edilmişdir. Mustye mədəniyyətinə aid bu daş alətləri içərsində əsasən çaxmaq daşından hazırlanmış əmək alətləri (levallua, Mustye itiucluları və qaşov tipli alətlər və tək-tək bıçaq, dişli və gəzli alətlər), istehsal tullantıları və nukleus əsas yer tutur. Tağlar mağarasında insanlar 50-55 min il (90 min il bundan əvvəldən 35 min il əvvələ qədər) mütəmadi olaraq yaşamışdırlar. Bu zaman Azərbaycanda ovçuluq əsas peşəyə çevrilmişdir.
Orta paleolit dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqları həmçinin Daş Salahlı, Qazma və Buzeyir mağarasında da aşkar edilmişdir. Daş Salahlı mağarasında 300-dən artıq daş məmulatı (əsasən nüvələr, qaşov tipli alətlər, levallua və Mustye itiucluları) və ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur. Qazma mağarasında mövcud 6 təbəqənin II-VI təbəqəsində daş dövrünə aid çaxmaq və dəvəgözü daşlarından hazırlanmış əmək alətləri (əsasən qaşov tipli alətlərdən və itiuclular) və 10 mindən artıq ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur. Buzeyir mağarasının aşağı təbəqələrində isə daş məmulatı (əsasən qaşov tipli alətlərdən və itiuclular) və ovlanmış heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur. Hər üç mağaradakı orta paleloit dövrünə aid tapıntılar Mustye mədəniyyətinə xasdır.
Üst paleolit
Üst paleolit dövrünə Azərbaycanda Tağlar, Damcılı, Zar, Yataq yeri kimi arxeoloji komplekslər aiddir. Azərbaycanda üst paleolit 35-12 minilliklər arasında mövcud olmuşdur.
Mezeolit (Orta daş dövrü)
Azərbaycan mezeolit dövrü e.ə. XII-X minilliklərdən e.ə. VIII minilliyədək olan müddəti əhatə etmişdir. Bu dövrə aid əsas tapıntılar Qobustan, Damcılı və Zaqrosda aşkar olunmuşdur.
Neolit (Yeni daş dövrü)
Azərbaycanda neolit dövrü e.ə. VIII minilliyin sonundan e.ə. VI minilliyin ikinci yarısına qədər olan müddəti əhatə etmişdir. Azərbaycan ərazisində neolit abidələri Damcılı, Qobustan, Naxçıvan (Kültəpə), Viləşçay, Göygöl, Ağdam (Çalağantəpə, Qarğalar təpəsi), Urmiya gölü hövzəsindəki Həsənli, Hacı Firuz, Yanıqtəpə yaşayış yerləri və Zaqros bölgəsində aşkara çıxarılmışdır.
Mis dövr (Eneolit)
Tunc dövrü
Erkən tunc dövrü
Orta tunc dövrü
Son tunc dövrü
Dəmir dövrü
İstinadlar
- ↑ Tofiq Nəcəfli, Bilal Dədəyev. Azərbaycan Tarixi (Azərbaycan Respublikasında təhsil alan xarici tələbələr üçün) (2-ci nəşr). Bakı-2015: Qafqaz Universiteti. 2015. səhifə 3. ISBN 978-9952-468-42-7.
- Səfərov Y. Qədim Azərbaycan: nə bilirik?. Bakı-1989: Azərnəşr. səhifə 14.
- Ismail bey Zerdabli. The History Of Azerbaijan: from ancient times to the present day. London-2014: Rossendale Books. səhifə 13. ISBN 978-1291-971-31-6.
- ↑ Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). Bakı-2007: Elm. səhifə 47. ISBN 978-9952-448-36-8.
- ↑ Səfərov Y. Qədim Azərbaycan: nə bilirik?. Bakı-1989: Azərnəşr. səhifə 17.
- Azərbaycan arxeologiyası. Altı cilddə, I cild. Bakı-2008: Şərq-Qərb. səhifə 81. ISBN 979-9952-448-38-2.
- ↑ Avşarova İ.N., Pirquliyeva Q.Ə. Qafqaz arxeologiyası. Bakı-2010: «Bakı Universiteti». səhifə 34.
- ↑ Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). Bakı-2007: Elm. səhifə 48. ISBN 978-9952-448-36-8.
- Azərbaycan arxeologiyası. Altı cilddə, I cild. Bakı-2008: Şərq-Qərb. səhifə 82. ISBN 979-9952-448-38-2.
- ↑ Ismail bey Zerdabli. The History Of Azerbaijan: from ancient times to the present day. London-2014: Rossendale Books. səhifə 14. ISBN 978-1291-971-31-6.
- ↑ Tofiq Nəcəfli, Bilal Dədəyev. Azərbaycan Tarixi (Azərbaycan Respublikasında təhsil alan xarici tələbələr üçün) (2-ci nəşr). Bakı-2015: Qafqaz Universiteti. 2015. səhifə 4. ISBN 978-9952-468-42-7.
- ↑ Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). Bakı-2007: Elm. səhifə 51. ISBN 978-9952-448-36-8.
- ↑ Avşarova İ.N., Pirquliyeva Q.Ə. Qafqaz arxeologiyası. Bakı-2010: «Bakı Universiteti». səhifə 35.
- Səfərov Y. Qədim Azərbaycan: nə bilirik?. Bakı-1989: Azərnəşr. səhifə 16.
- Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). Bakı-2007: Elm. səhifə 50. ISBN 978-9952-448-36-8.
- ↑ Azərbaycan arxeologiyası. Altı cilddə, I cild. Bakı-2008: Şərq-Qərb. səhifə 85. ISBN 979-9952-448-38-2.
- ↑ Ismail bey Zerdabli. The History Of Azerbaijan: from ancient times to the present day. London-2014: Rossendale Books. səhifə 15. ISBN 978-1291-971-31-6.
- Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). Bakı-2007: Elm. səhifə 49. ISBN 978-9952-448-36-8.
- ↑ Tofiq Nəcəfli, Bilal Dədəyev. Azərbaycan Tarixi (Azərbaycan Respublikasında təhsil alan xarici tələbələr üçün) (2-ci nəşr). Bakı-2015: Qafqaz Universiteti. 2015. səhifə 5. ISBN 978-9952-468-42-7.
- Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). Bakı-2007: Elm. səhifə 52. ISBN 978-9952-448-36-8.
- Səfərov Y. Qədim Azərbaycan: nə bilirik?. Bakı-1989: Azərnəşr. səhifə 19.
- ↑ Ismail bey Zerdabli. The History Of Azerbaijan: from ancient times to the present day. London-2014: Rossendale Books. səhifə 16. ISBN 978-1291-971-31-6.
- ↑ Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). Bakı-2007: Elm. səhifə 53. ISBN 978-9952-448-36-8.
- Avşarova İ.N., Pirquliyeva Q.Ə. Qafqaz arxeologiyası. Bakı-2010: «Bakı Universiteti». səhifə 36.
- Azərbaycan arxeologiyası. Altı cilddə, I cild. Bakı-2008: Şərq-Qərb. səhifə 88. ISBN 979-9952-448-38-2.
- ↑ Avşarova İ.N., Pirquliyeva Q.Ə. Qafqaz arxeologiyası. Bakı-2010: «Bakı Universiteti». səhifə 37.
- ↑ Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). Bakı-2007: Elm. səhifə 54. ISBN 978-9952-448-36-8.
- ↑ Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (Ən qədimdən - b.e. III əsri). Bakı-2007: Elm. səhifə 55. ISBN 978-9952-448-36-8.
- ↑ Azərbaycan arxeologiyası. Altı cilddə, I cild. Bakı-2008: Şərq-Qərb. səhifə 91. ISBN 979-9952-448-38-2.
- Azərbaycan arxeologiyası. Altı cilddə, I cild. Bakı-2008: Şərq-Qərb. səhifə 93. ISBN 979-9952-448-38-2.
- Avşarova İ.N., Pirquliyeva Q.Ə. Qafqaz arxeologiyası. Bakı-2010: «Bakı Universiteti». səhifə 38.
- Azərbaycan arxeologiyası. Altı cilddə, I cild. Bakı-2008: Şərq-Qərb. səhifə 98. ISBN 979-9952-448-38-2.
- ↑ Tofiq Nəcəfli, Bilal Dədəyev. Azərbaycan Tarixi (Azərbaycan Respublikasında təhsil alan xarici tələbələr üçün) (2-ci nəşr). Bakı-2015: Qafqaz Universiteti. 2015. səhifə 6. ISBN 978-9952-468-42-7.