Çexiya

Çexiya (çex. Česko) və ya rəsmi adı ilə Çex Respublikası (çex. Česká republika) — Mərkəzi Avropada yerləşən dənizə çıxışı olmayan dövlət. Tarixən Bohemiya kimi tanınan ölkə cənubda Avstriya, qərbdə Almaniya, şimal-şərqdə Polşa və cənub-şərqdə Slovakiya ilə həmsərhəddir. Çex Respublikası əsasən mülayim və dəniz iqlimi olan 78.871 km². (30.452 kv. mil) ərazini əhatə edən dağlıq ölkədir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Praqadır. Digər böyük şəhərlərinə Brno, Ostrava, Plzen və Liberets daxildir.

Çexiya
Česká republika
Bayraq Gerb[d]
Bayraq Gerb[d]
çex. "Pravda vítězí"
Himn: 
çex. Kde domov můj? (azərb. Mənim evim haradadır?‎)
Rəsmi dilləri
Paytaxt Praqa
İdarəetmə forması Parlament respublikası
Miloş Zeman[ 8.III.2013 ]
Petr Fiala[ 28.XI.2021 ]
Sahəsi Dünyada 117-ci
 • Ümumi 78900 km²
 • Su sahəsi (%) 2 %
Əhalisi
 • Əhali 10,5 milyon nəfər (87-ci)
 • Siyahıyaalma (26.III.2011) 10 562 214 nəf.
 • Sıxlıq 133 nəf./km²
ÜDM (AQP)
 • Ümumi 314,6 milyard dollar  (52-ci)
 • Adambaşına 29 900 dollar  ()
Valyuta Çex kronu
İnternet domeni .cz
BOK kodu CZE
Telefon kodu +420
Saat qurşaqları
Nəqliyyatın yönü sağ[d]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

IX əsrin sonlarında Böyük Moraviyanın tərkibində qurulmuşdur. Rəsmi şəkildə 1002-ci ildə Müqəddəs Roma imperiyasının imperiya dövləti kimi tanındı və 1198-ci ildə krallığa çevrildi. 1526-cı ildə Mohaç döyüşündən sonra Bohemiyanın bütün kral torpaqları tədricən Habsburq monarxiyasına birləşdirildi. Təxminən 100 il sonra protestant Otuzillik müharibəyə səbəb oldu. sonra Habsburqlar öz hakimiyyətini möhkəmləndirdilər. 1806-cı ildə Müqəddəs Roma imperiyasının dağılması ilə kral torpaqları Avstriya imperiyasının bir hissəsi oldu.

Çexiya XIX əsrdə daha çox sənayeləşdi və 1918-ci ildə böyük hissəsi I Dünya müharibəsindən sonra Avstriya-Macarıstanın dağılmasının ardınca hissəsi oldu. Çexoslovakiya Mərkəzi və Şərqi Avropada bütün müharibələr arası dövr ərzində parlamentar demokratiya olaraq qalan yeganə ölkə idi. 1938-ci ildə Münhen sazişindən sonra nasist Almaniyası sistemli şəkildə Çexiya torpaqlarına nəzarəti ələ keçirdi.

1945-ci ildə bərpa olundu və üç il sonra 1948-ci ildə ardınca ardınca Şərq bloku kommunist dövlətinə çevrildi. Hökuməti və iqtisadiyyatı liberallaşdırmaq cəhdləri 1968-ci ildə Praqa baharı zamanı sovet qoşunlarının ölkəyə hücumu ilə yatırıldı. 1989-cu ilin noyabrında Məxməri inqilab ölkədə kommunist idarəçiliyinə son qoydu və demokratiyanı bərpa etdi. 31 dekabr 1992-ci ildə Çexoslovakiya sülh yolu ilə dağıldı, onun tərkib hissəsi olan dövlətlər Çexiya və Slovakiya müstəqil dövlətlər oldu.

Çexiya unitar parlamentli respublika və qabaqcıl, yüksək gəlirli malik inkişaf etmiş ölkədir. O, Avropa sosial modeli, universal səhiyyə və ödənişsiz universitet təhsili olan sosial dövlətdir. Ölkə İnsan İnkişafı İndeksində 32-ci yerdədir. Çexiya BMT, NATO, Avropa İttifaqı, İƏİT, ATƏT, Avropa Şurası və Vişeqrad qrupunun üzvüdür.

Etimologiya

  Əsas məqalə:

Ölkənin ənənəvi adı "Bohemiya" sözünün mənşəyi latın dilindən götürülüb. Belə ki, Boiohaemum "boiilərin evi" (qal qəbiləsi) mənasını verir. Hazırkı adı isə mənşəyini çex dilində Čech sözündün götürüb. Bu ad slavyan tayfasından (çex. Češi, Čechové) və rəvayətə görə onları Rip dağına məskunlaşmaq üçün Bohemiyaya gətirən liderləri Çexdən yaranıb.

Ölkə ənənəvi olaraq qərbdə Bohemiya (Čechy), şərqdə Moraviya (Morava) və şimal-şərqdə Çex Sileziya (Slezsko; tarixi Sileziya ərazisinin daha kiçik cənub-şərq hissəsi) olmaqla üç fərqli hissədə müxtəlif adlanır. XIV əsrdən bəri Bohemiya krallığının əraziləri kimi tanınan ölkəni Çex/Bohemiya əraziləri, Bohemiya krallığı, Çexiya və Müqəddəs Venkeslaus krallığı əraziləri kimi bir sıra adlarla adlandırıblar. Astriya-Macarıstan imperiyasının 1918-ci ildə süqutundan sonra ölkə müstəqilliyini yenidən qazananda çex və slovak millətlərinin vahid ölkə daxilində birləşməsini göstərmək üçün yeni Çexoslovakiya adı yaradıldı.

Çexoslovakiya 1992-ci ildə parçalandıqdan sonra Česko yeni dövlətin çex dilində qısa adı kimi qəbul edildi və Çexiya Xarici İşlər Nazirliyi ingiliscə forması üçün Çexiya adını təklif etdi. Bu forma o dövrdə geniş yayılmadı, beləcə demək olar ki, hər yerdə ingiliscə ad kimi Çex Respublikası uzun adından istifadə edildi. Çexiya hökuməti 2016-cı ildə Çexiyanın rəsmi ingiliscə qısa adı kimi istifadə edilməsinə qərar vermişdir. Qısa ad BMT tərəfindən siyahıya alınmışdır və Avropa İttifaqı,NATO,Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi,Google Maps və Avropa Yayım İttifaqı kimi digər qurumlar tərəfindən istifadə edilir.

Tarix

  Əsas məqalə:

İbtidai dövr

 
 
Sol: e.ə. 29.000-25.000-ə aiddir.
Sağ: Keltlərin daş başı Praqa Milli Muzeyinin arxeoloji kolleksiyaları arasındadır.

Arxeoloqlar ərazidə paleolit dövrünə qədər gedib çatan ibtidai dövrə aid insan məskənlərinə dair qalıqlar tapıblar.

Antik dövrdə e.ə. III əsrdə baş vermiş keltlərin köçlərinin nəticəsində Bohemiya tayfaları ilə əlaqələndirilir. Boiilər müasir Praqanın yerləşdiyi ərazinin yaxınlığında qurdular. Daha sonra I əsrdə german tayfaları olan və kvadlar burada məskunlaşdı.

Qara dəniz-Karpat ərazisindən gələn slavyanlar ərazidə məskunlaşdı. VI əsrdə hunlar qərbə Bohemiya, Moraviya və müasir Avstriya və Almaniyanın bir hissəsinə doğru irəliləmişdi.

VII əsrdə frank tacir yaxınlıqdakı avarlara qarşı döyüşən slavyanları dəstəkləyərək Mərkəzi Avropada qeydə alınmış ilk slavyan dövləti olan Samo dövlətinin hökmdarı oldu. idarə etdiyi Böyük Moraviya hersoqluğu VIII əsrdə yarandı. IX əsrdə ( dövründə) frankların hücumlarına qarşı gələrək yüksəliş yaşadı. Böyük Moraviya Bizans missiyası Kiril və Mefodinin rolu ilə xristianlaşdırıldı. Slavaynlar ilk ədəbi və ayin dili olan qədim slavyan dilini və kodlaşdırdılar.

Bohemiya

  Əsas məqalə: Bohemiya
 
Müqəddəs Roma imperiyasının tərkibindəki (1600-cü il). Çex torpaqları 1002–1806-cı illərdə imperiyanın bir hissəsi idi, Praqa isə 1346–1437-ci və 1583–1611-ci illərdə imperiyanın mərkəzi olmuşdur.

Bohemiya hersoqluğu IX əsrin sonlarında tərəfindən birləşdiriləndə yaranmışdır. Bohemiya 1002–1806-cı illərdə Müqəddəs Roma imperiyasının imperiya dövləti idi.

Alman köçəriləri XIII əsrdə Bohemiyanın ətrafında yerləşdi. Avropanı işğal edən monqollar Moraviyaya gəldilər, lakin Olomoukda məğlub oldular.

Bir sıra sülalə müharibələrindən sonra Lüksemburq sülaləsi Bohemiyanı ələ keçirdi.

Bohemiyada kilsə islahatlarına cəhdlər XIV əsrin sonlarında başlamışdı. Yan Husun davamçıları Roma kilsəsini bəzi praktikalardan uzaqlaşdırmış və Husçular hərəkatında (1419–1434) Siqismundun onlara qarşı başlatdığı beş xaç yürüşünü məğlub etmişdir. Növbəti iki əsr müddətində Bohemiya və Moraviya əhalisinin 90%-i husçu qəbul edildi. Pasifist mütəfəkkir Petr Jelçiski Roma Katolik kilsəsindən tamamilə ayrılan Moraviyalı qardaşlar hərəkatının (XV əsrin ortalarında) ilham mənbəyi olmuşdur.

 
Husçular hərəkatı zamanı husçularla səlibçilər arasında döyüş; Jena kodeksi, XV əsr.

21 dekabr 1421-ci ildə uğurlu hərbi komandir və muzdlu əsgər olan Yan Jijka Kutna-Hora müharibəsində bir qrup qüvvəyə rəhbərlik etmiş və müharibə husçuların qalibiyyəti ilə bitmişdir. Jijka hazırda da milli qəhrəman kimi xatırlanır.

Bohemiya 1526–1627-ci illərdən sonra getdikcə Habsburqların qatı hakimiyyəti altına düşdü. Praqa 1583–1611-ci illərdə Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolf və sarayının rəsmi mərkəzi idi.

Praqanın müdafiəsi və ardınca 1618-ci ildə Habsburqlara qarşı başlayan üsyan Otuzillik müharibənin başlanğıcı oldu. 1620-ci ildə Bohemiyadakı üsyan Ağ Dağ döyüşündə yatırıldı. Bohemiya üsyanının liderlərki 1621-ci ildə edam edildi. Zadəganlar və orta təbəqənin protestant nümayəndələri ya katolik olmalı, ya da ölkəni tərk etməli idilər.

1620-ci ildən XVIII əsrin sonlarına qədər davam edən dövr "Qaranlıq dövr" kimi tanınır. Otuzillik müharibədə çex protestantların ölkədən çıxarılması ilə birlikdə müharibə, xəstəlik və aclıq səbəbi ilə çex ərazilərinin əhalisi üçdə bir nisbətində azaldı. Habsburqlar katoliklik xaric bütün xristian məzhəblərini qadağan etdi. Osmanlı türkləri və tatarlar 1663-cü ildə Moraviyanı işğal etdi. 1679–1680-ci illərdə çex əraziləri Böyük Vyana vəbası və təhkimçilik üsyanları ilə qarşı-qarşıya qaldı.

 
1618-ci ildə Habsburqlara qarşı başlanğıcına və buna görə də Otuzillik müharibənin birinci mərhələsinə səbəb oldu.

Aclıq səbəbi ilə kəndlilər üsyanlar etdilər. 1781–1848-ci illər aralığında təhkimçilik ləğv edilmişdi. Napoleon müharibələrinin bir neçə döyüşü hazırkı Çexiyanın ərazilərində baş tutmuşdu.

Müqəddəs Roma imperiyasının 1806-cı ildə süqut etməsi Bohemiyanın siyasi statusunun geriləməsinə yol açmışdı. Bohemiya Müqəddəs Roma imperiyasının seçki bölgəsi mövqeyini və siyasi təmsilini itirmişdi. Bohemiya əraziləri Avstriya imperiyasının tərkibinə qatılmışdı. XVIII–XIX əsrlərdə çex dili, mədəniyyəti və milli kimliyini yenidən canlandırmaq üçün Çex milli oyanışı yüksəlməyə başladı. Avstriya imperiyasının daxilində liberal islahatlar cə Bohemiya krallığının muxtariyyəti üçün çalışan Praqadakı 1848-ci il inqilabı yatırıldı.

Bohemiyada müəyyən güzəştlərin ediləcəyi güman edilirdi, lakin sonda imperator I Frans İosif sadəcə Macarıstan ilə razılaşma əldə etdi. Avstriya-Macarıstanın 1867-ci il müqaviləsi və Frans İosifin Bohemiya kralı olaraq taxta oturmaması bəzi çex siyasətçilərinin ümidlərini puça çıxartdı. Bohemiya kral əraziləri Sisleytaniya adlandırılan bölgənin bir hissəsi oldu.

Çex sosial-demokrat və mütərəqqi siyasətçiləri ümumi seçki hüququ uğrunda mübarizəyə başladılar. Kişilərin ümumi seçki hüququ ilə ilk seçkilər 1907-ci ildə keçirilmişdir.

Çexoslovakiya

  Əsas məqalə: Çexoslovakiya
 
keçmiş Avstriya-Macarıstan əhalisinin 27%-ni və sənayenin təxminən 80%-ni təşkil edirdi.

1918-ci ildə Birinci Dünya müharibəsinin sonunda Habsburq monarxiyasının dağılması zamanı qalib gələn Antanta dövlətlərinə qoşulan müstəqil Çexoslovakiya Respublikası Tomaş Masarikin başçılığı ilə quruldu. Bu yeni ölkə Bohemiya tacını özündə birləşdirdi.

Birinci Çexoslovakiya Respulikası keçmiş Avstriya-Macarıstan əhalisinin sadəcə 27%-ni təşkil edirdi, ancaq sənayenin təxminən 80%-ni təşkil edirdi. Bu da onun qərbin sənaye dövlətləri ilə rəqabətə girməsinə şərait yaradırdı. 1929-cu ildə 1913-cü illə müqayisədə Ümumi Daxili Məhsul 52%, sənaye istehsalı isə 41% artmışdı. Çexoslovakiya 1938-ci ildə dünya üzrə sənaye istehsalında 10-cu yerdə idi. Çexoslovakiya Mərkəzi və Şərqi Avropada iki müharibə aralığında liberal demokratiya olaraq qalan tək ölkə idi. Birinci Çexoslovakiya Respublikasının unitar dövlət olmasına baxmayaraq, başda almanlar (1921-ci ildə 23,6%), macarlar (5,6%) və ukraynalılar (3,5%) olmaqla azlıqlara müəyyən hüquqlar vermişdir.

 
1968-ci ildə Varşava Müqaviləsi üzvlərinin Çexoslovakiyaya hücumu zamanı Praqa.

Qərbi Çexoslovakiya bölgənin çoxunu Bohemiya və Moraviya protektoratına qatan nasist Almaniyası tərəfindən işğal edildi. Protektoratlıq Üçüncü Reyxin bir hissəsi kimi elan edildi və prezident ilə baş nazir nasist Almaniyasının reyxprotektoruna birləşdirildi. Praqanın şimalındakı nasist həbs düşərgəsi var idi. Protektoratlıqdakı yəhudilərin çox hissəsi nasistlərin idarə etdiyi həbs düşərgələrində öldürülmüşdür. Nasist alman xalqı üçün daha çox ərazi əldə etmək səbəbi ilə çexlərin çoxunu və yaxud hamısını öldürməyi, didərgin salmağı, almanlaşdırmağı və ya kölələşdirməyi hədəfləyirdi. Alman işğalı 9 may 1945-ci ildə sovet və amerikan ordularının gəlişi və ilə sona çatdı. Çexoslovakiyada alman dilində danışanların çoxu ölkədən məcburi surətdə çıxardıldı.

1946-cı ilparlament seçkilərində 38% səs toplayaraq Çexoslovakiya Parlamentindəki ən böyük partiyaya çevrildi. O digər partiyalar ilə koalisiya qurdu və hakimiyyətini gücləndirdi. baş verdi və birpartiyalı hökumət quruldu. Növbəti 41 il ərzində Çexoslovak kommunist dövləti Şərq blokunun iqtisadi və siyasi xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdı.Praqa baharı siyasi liberallaşması 1968-ci il Varşava paktının Çexoslovakiyanın işğalı ilə dayandırıldı. Analitiklər bu işğalın kommunist hərəkatının dağılmasına və nəticəsində 1989-cu il inqilabına səbəb olduğuna inanır.

Çex Respublikası

  Əsas məqalələr: Məxməri inqilab və Çexoslovakiyanın süqutu
 
Vatslav Havel XX əsrdə Çexiya tarixinin ən mühüm simalarından biri. Məxməri inqilabın lideri, Çexoslovakiyanın son prezidenti və Çexiyanın ilk prezidenti.

Çexoslovakiya 1989-cu ilin noyabrında Məxməri inqilab ilə yenidən liberal demokratiyaya keçid etdi. Lakin slovak milli istəkləri gücləndi (Hypen müharibəsi) və 31 dekabr 1992-ci ildə ölkə sülh yolu ilə müstəqil Çexiya və Slovakiya ölkələrinə ayrıldı. Hər iki ölkə də bazar iqtisadiyyatı yaratmaq səbəbi ilə iqtisadi islahatlar və özəlləşdirmələr keçirdi. Bu proses böyük ölçüdə uğurlu oldu. 2006-cı ildə Dünya Bankı Çexiyanı "inkişaf etmiş ölkə" kimi qəbul etdi və 2009-cu ildə İnsan İnkişafı İndeksi Çexiyanı "çox yüksək insan inkişafı" səviyyəsinə sahib ölkə kimi qiymətləndirdi.

Çexiya 1991-ci ildən etibarən Çexoslovakiyanın bir hissəsi kimi və 1993-cü ildən etibarən müstəqil şəkildə Vişeqrad qrupunun və 1995-ci ildən etibarən də İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) üzvüdür. Çexiya 12 mart 1999-cu ildə NATO-ya və 1 may 2004-cü ildə Avropa İttifaqına qoşulmuşdur. Çexiya 21 dekabr 2007-ci ildə Şengen bölgəsinə qatılmışdır.

Çexiya hökumətlərini 2017-ci ilə qədər ya sol mərkəzçi Çexiya Sosial Demokrat Partiyası (SDP), ya da sağ mərkəzçi (VDP) idarə etmişdir. 2017-ci ilin oktyabrında ölkənin ən varlı ikinci adamı Andrey Babişin başlatdığı populist hərəkat ən yaxın rəqibi olan VDP-dən üç dəfə daha çox səs toplayaraq qalib gəldi. 2017-ci ilin dekabrında Çexiyanın Prezidenti Miloş Zeman Andrey Babişi baş nazir vəzifəsinə təyin etdi.

ANO 2011 az fərqlə məğlub oldu və Petr Fiala yeni baş nazir oldu. 2023-cü ilin yanvarında təqaüdçü general qalib gələrək Miloş Zemanın yerinə yeni prezident oldu. 2022-ci ildə Rusiyanın Ukraynaya hücumundan sonra ölkə yarım milyon ukraynalı qaçqını qəbul etdi ki, bu da dünyada adambaşına düşən ən böyük rəqəmdir.

Çexiya 2002 və 2022-ci illərdə, hər biri altı ay olmaqla Avropa İttifaqı Şurasının Şədr ölkəsi olmuşdur.

Coğrafiya

  Əsas məqalə:
 
Çexiyanın topoqrafik xəritəsi

Çexiya əsasən 48° və 51° Ş. enlikləri və 12° və 19° Ş. uzunluqları arasında yerləşir.

Bohemiya qərbdə Elba (çex. Labe) və Vltava çayları tərəfindən qurudulmuş hövzədən ibarətdir, əsasən alçaq dağlarla, məsələn, Sudet dağının silsiləsi ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin ən yüksək nöqtəsi 1.603 m (5.259 fut) olan Snejka dağı burada yerləşir. Ölkənin şərq hissəsi olan Moraviya da dağlıqdır.

Çex Respublikasından su üç fərqli dənizə axır: Şimal dənizinə, Baltik dənizinə və Qara dənizə. Çexiya həmçinin Versal sülh müqaviləsinin 363-cü maddəsi ilə Çexoslovakiyaya verilmiş Hamburq limanlarının ortasında yerləşən 30.000 kvadratmetr (7.4 akr) ərazisi olan ərazisini dənizə çıxışı olmayan ölkəyə icarəyə verir. Ərazi 2028-ci ildə Almaniyaya qaytarılacaq.

Ümumdünya Təbiəti Mühafizə Fondunun məlumatına görə, Çexiya ərazisi dörd bölünə bilər: Qərbi Avropa enliyarpaqlı meşələri, Mərkəzi Avropa qarışıq meşələri, Pannoniya qarışıq meşələri və Karpat dağ iynəyarpaqlı meşələri.

Çexiyada dörd milli park var. Ən qədimi (Biosfer rezervi), digərləri isə Şumava Milli Parkı (Biosfer rezervi), Podiyi Milli Parkı və .

İqlim

 
0 °C izotermindən istifadə edərək Çexiyanın növləri
  
  Subarktika iqlimi
 
−3 °C izotermindən istifadə edərək Çexiyanın Köppen iqlim təsnifatı növləri
  
  Dəniz iqlimi
  Subarktika iqlimi

Çexiya okean və kontinental iqlim tipləri arasında keçid zonasında yerləşən mülayim iqlimə malikdir, yayı isti, qışı isə soyuq, buludlu və qarlı olur. Yay və qış arasındakı temperatur fərqi dənizə çıxışı olmayan coğrafi mövqe ilə əlaqədardır.

Temperaturlar hündürlükdən asılı olaraq dəyişir. Ümumiyyətlə, yüksək hündürlüklərdə temperatur azalır və yağıntılar artır. Çexiyadakı ən rütubətli ərazi Bílý Potok ətrafında, ən quraq bölgə isə Praqanın şimal-qərbindəki rayonudur.

Snejkanın ən yüksək zirvəsində (1.603 m) orta temperatur −0,4 °C (31 °F), Yihomoravsk diyarının düzənliklərində isə orta temperatur 10 °C (50 °F) qədər yüksəkdir. Ölkənin paytaxtı Praqada da oxşar orta temperatur var, baxmayaraq ki, buna şəhər faktorları təsir edir.

Ən soyuq ay adətən yanvar, ardınca fevral və dekabr aylarıdır. Bu aylarda dağlarda, bəzən isə şəhər və aran rayonlarında qar yağır. Mart, aprel və may aylarında temperatur adətən yüksəlir, xüsusən aprel ayında, temperatur və hava gün ərzində dəyişməyə meyilli olur. Yaz fəsli həm də qarın əriməsi səbəbindən çaylarda suyun səviyyəsinin artması ilə xarakterizə olunur.

İlin ən isti ayı iyul, sonra avqust və iyun aylarıdır. Orta hesabla, yay temperaturu qışdan təxminən 20–30 °C (36–54 °F) yüksəkdir. Yay həm də yağış və tufanlarla xarakterizə olunur.

Payız ümumiyyətlə hələ isti və quru olan sentyabr ayında başlayır. Oktyabr ayında temperatur adətən 15 °C (59 °F) və ya 10 °C (50 °F) aşağı düşür və yarpaqlı ağaclar yarpaqlarını tökməyə başlayır. Noyabrın sonunda temperatur adətən donma nöqtəsi ətrafında dəyişir.

İndiyə qədər ölçülən ən soyuq temperatur 1929-cu ildə yaxınlığındakı −42.2 °C (−44.0 °F) ilə, ən isti isə 2012-ci ildə 40,4 °C (104.7 °F) olmuşdur.

Ən çox yağış yay aylarında düşür. Sporadik yağıntılar il boyu olur (Praqada ayda ən azı 0,1 mm). Yağış yağan günlərin orta sayı sentyabr və oktyabrda 12-dən noyabrda 16-ya qədər dəyişir, lakin konsentrat yağıntı (10 mm-dən çox olan günlər) may-avqust aylarında (orta hesabla ayda iki belə gün) daha tez-tez olur.

Ətraf mühit, ekologiya

Həmçinin bax:

2020-ci ildən bəri Çexiya dünyada ekoloji cəhətdən ən şüurlu 21-ci ölkə kimi yer alır.2018-ci ildə 1,71/10 orta hesabla 172 ölkə arasında 160-cı yerdə qərarlaşıb. Çexiyada dörd milli park (Şumava Milli Parkı, , , Podiyi Milli Parkı) və 25 qorunan landşaft ərazisi var.

Əhali

Demoqrafiya

Dili

Dini

Milli tərkibi

Elm, təhsil, mədəniyyət

Elm

Təhsil

Universitetlər

Mədəniyyət

İqtisadiyyat

Çexiya industrial ölkədir. İqtisadiyyatın əsas sahələri yanacaq-energetika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, yüngül və yeyinti sənayeləridir.

Sənaye

Bütün postkommunist ölkələri içərisində Çexiya ən stabil və uğurlu iqtisadiyyat sisteminə malik ölkələrdən biridir. Onun iqtisadiyyatının əsasını sənaye (maşınqayırma, elektrotexnika və elektronika, kimya, yeyinti sənayesi, qara metallurgiya) və qulluq sahəsi təşkil edir.

Kənd və meşə təsərrüfatı, həmçinin dağ-mədən sənayesinin həcmi nəzərəçarpacaq deyil və azalmaqda davam edir.

Maliyyə, bank sektoru

İdman

Çexiya da ən populyar idman növləri futbol və buz üzərində hokkeydir. Əsasən də buz üzərində hokkey də Çexiya böyük ənənələrə malikdir və dünya liderlərindən biridir. Futbol üzrə Çexiya yığması (1996-cı il Avropa cempionatında 2-ci yer və 2004-cü il Avropa çempionatının yarimfinalçısı) və hokkey üzrə Çexiya yiğması (altıqat dünya çempionu) bütün dünyada məşhurdur.

Təşkilatlar

Siyasi partiyalar

Həmkarlar ittifaqları

Digər təskilarlar

Dövlət quruluşu

  Əsas məqalələr: və

Hüquq

  Əsas məqalələr: , , və

Xarici siyasət

  Əsas məqalə:
Həmçinin bax: Xarici İşlər Nazirliyi (Çexiya)

Ordu

  Əsas məqalə:

İnsan hüquqları

  Əsas məqalə:

İnzibati idarəetmə quruluşu

  Əsas məqalələr: və

İstinadlar

  1. .
  2. .
  3. .
  4. Šitler, Jiří. . Czech Radio. 12 July 2016. 16 October 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 1 June 2021.
  5. . Çexiya Xarici İşlər Nazirliyi. 3 April 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 25 March 2016.
  6. Mlsna, Petr; Šlehofer, F.; Urban, D. (PDF). 1st edition (çex və ingilis). Praha: Úřad Vlády České Republiky (The Office of the Government of the Czech Republic). 2010. 10–11. 16 January 2013 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 31 October 2012.
  7. Čumlivski, Denko. (çex). National Archives of the Czech Republic (Národní Archiv České Republiky). 2012. 28 November 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 October 2012.
  8. Dijk, Ruud van; Gray, William Glenn; Savranskaya, Svetlana; Suri, Jeremi; Zhai, Qiang. . Routledge. 2013. səh. 76. ISBN 978-1135923112. 22 November 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 13 December 2017.
  9. Timothy Garton Ash Granta Books, 1991 ISBN 0-14-014038-7 p. 60
  10. . . Collins. 16 January 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 19 November 2012.
  11. . . . 4 March 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 24 January 2018.
  12. . Oxford Dictionaries. Oxford University Press. 12 April 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 April 2018.
  13. Spal, Jaromír. . Naše řeč. 9 December 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 10 December 2012.
  14. Sviták, Zbyněk. (PDF). 1st edition (çex). Brno. 2014. 75–80, 82, 92–96. 9 December 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 23 June 2021.
  15. . 12 July 2016. 9 March 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 11 February 2018.
  16. Thompson, Wayne C. . Stryker Post. 2012. 345–. ISBN 978-1-61048-892-1.
  17. . www.czechia-initiative.com. 7 April 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 11 January 2022.
  18. [The government has approved the addition of one-word Czech name in foreign languages to UN databases]. Ministerstvo zahraničních věcí České republiky (çex). 5 May 2016. 28 August 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 28 August 2018.
  19. UNGEGN. (PDF). səh. 27. 25 July 2018 tarixində (PDF).
  20. European Union. . European Union. 5 July 2016. 25 December 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 31 May 2021.
  21. NATO. . NATO. 9 June 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 3 October 2022.
  23. . Radio Prague International. 8 June 2017. 2 June 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 31 May 2021.
  24. . European Broadcasting Union. 17 February 2023. 19 October 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2023.
  25. . Muzeum 3000. 2023-12-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-03-06.
  26. Rankin, David. . Routledge. 2002. səh. 16. ISBN 978-1-134-74722-1.
  27. Kartografie Praha (Firm). Praha, plán města. Kartografie Praha. 1997. səh. 17. ISBN 978-80-7011-468-1.
  28. Vasco La Salvia. Iron Making During the Migration Period: The Case of the Lombards. Archaeopress. 2007. səh. 43. ISBN 978-1-4073-0159-4.
  29. Hugh LeCaine Agnew. . Hoover Press. 2004. səh. 37. ISBN 978-0-8179-4492-6.
  30. ↑ Hahn, Sylvia; Nadel, Stanley. . V&R unipress GmbH. 2014. 7–8. ISBN 978-3-8471-0254-0.
  31. Bartl, Július; Škvarna, Dušan. . Bolchazy-Carducci Publishers. 2002. səh. 18. ISBN 978-0-86516-444-4.
  32. Champion, Tim. . Routledge. 2005. səh. 233. ISBN 978-1-134-80679-9.
  33. Benedetto, Robert; Duke, James O. . Westminster John Knox Press. 2008. səh. 474. ISBN 978-0-664-22416-5.
  34. Pánek, Jaroslav; Tůma, Oldřich. . Charles University in Prague, Karolinum Press. 2019. səh. 76. ISBN 978-80-246-2227-9.
  35. Pánek, Jaroslav; Tůma, Oldřich. . Charles University in Prague, Karolinum Press. 2019. səh. 237. ISBN 978-80-246-2227-9.
  36. Pánek, Jaroslav; Tůma, Oldřich. . Charles University in Prague, Karolinum Press. 2019. səh. 111. ISBN 978-80-246-2227-9.
  37. Grousset, René. . . 1970. səh. . ISBN 978-0-8135-1304-1. İstifadə tarixi: 26 August 2017.
  38. . panovnici.cz. 7 September 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 31 October 2011.
  39. . 4 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 April 2016.
  40. . Virtual Museum of Protestantism. 15 October 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 25 May 2015.
  41. Oskar Krejčí, Martin C. Styan, Ústav politických vied SAV. (2005). . p.293. ISBN 80-224-0852-2
  42. . Archiv.radio.cz. 17 July 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 April 2010.
  43. "". Henry Hoyle Howorth. p.557. ISBN 1-4021-7772-0
  44. "". Francis Ludwig Carsten (1979). p.494. ISBN 0-521-04544-4
  45. "The Cambridge economic history of Europe: The economic organization of early modern Europe". E. E. Rich, C. H. Wilson, M. M. Postan (1977). p.614. ISBN 0-521-08710-4
  46. Hlavačka, Milan. "Formování moderního českého národa 1815–1914". Historický Obzor (çex). 20 (9/10). 2009: 195.
  47. ↑ Cole, Laurence; Unowsky, David (redaktorlar ). (PDF). New York, Oxford: Berghahn Books. 25 May 2015 tarixində (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 May 2015.
  48. . Radio Prague International. 29 February 2020. 8 January 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 5 January 2021.
  49. ↑ Stephen J. Lee. Aspects of European History 1789–1980. Page 107. Chapter "Austria-Hungary and the successor states". Routledge. 28 January 2008.
  50. Preclík, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha, 219 pages, first issue – vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná, Czech Republic) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (Masaryk Democratic Movement, Prague), 2019, ISBN 978-80-87173-47-3, pages 22–81, 85–86, 111–112, 124–125, 128, 129, 132, 140–148, 184–209.
  51. (PDF) (çex). . 5 June 2007 tarixində (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 June 2007.
  52. . Blisty.cz. 21 August 1968. 7 July 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 14 May 2014.
  53. Dijk, Ruud van; Gray, William Glenn; Savranskaya, Svetlana; Suri, Jeremi; Zhai, Qiang. . Routledge. 2013. səh. 76. ISBN 978-1135923112. 22 November 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 13 December 2017.
  54. Rothenbacher, Franz. The European Population 1850–1945. Palgrave Macmillan, London. 2002. səh. 145. ISBN 978-1-349-65611-0.
  55. (2009) (Harvard University Press, 2009), pp 104–178. (2010). . Basic Books. p. 160. ISBN 0465002390
  56. " 6 sentyabr 2015 at the Wayback Machine". Abbott Gleason (2009). Wiley-Blackwell. p.409. ISBN 1-4051-3560-3
  57. (2009) (Harvard University Press, 2009), 208–252.
  58. F. Čapka: 20 iyun 2008 tarixindən Wayback Machine saytında 20 iyun 2008 at the Wayback Machine. XII. Od lidově demokratického po socialistické Československo – pokračování. Libri.cz Lua xətası modul Modul:In_lang, sətir 41: attempt to call local 'name_from_tag' (a nil value).
  59. . 4 August 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 13 September 2014.
  60. Velinger, Jan. . Radio Prague. 28 February 2006. 12 January 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 22 January 2007.
  61. (PDF). UNDP.org. January 2009. 22 November 2009 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 25 April 2010.
  62. . 13 October 2018. 2 November 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 12 March 2024.
  63. . BBC News. 21 October 2017. 18 December 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 12 March 2024.
  64. . Deutsche Welle. 6 December 2017. 4 February 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 12 March 2024.
  65. . DW.COM. 28 November 2021. 22 February 2024 tarixində . İstifadə tarixi: 12 March 2024.
  66. . euronews. 28 January 2023. 27 March 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 12 March 2024.
  67. . reliefweb. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. 17 November 2022. 2 March 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 25 February 2023.
  68. Field, Matt. . GOV.UK. British Embassy Prague. 24 February 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 25 February 2023.
  69. Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad. . BioScience. 67 (6). 2017: 534–545. doi:. ISSN . PMC . PMID .
  70. R. Tolasz, Climate Atlas of the Czech Republic, Czech Hydrometeorological Institute, Prague, 2007. ISBN 80-244-1626-3, graphs 1.5 and 1.6
  71. . České noviny. ČTK. 25 October 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 20 August 2012.
  72. Brázdil, Rudolf; və b. "Spatiotemporal variability of tornadoes in the Czech Lands, 1801–2017". Theor. Appl. Climatol. 136 (3–4). 2019: 1233–1248. Bibcode:. doi:. ISSN .
  73. Antonescu, Bogdan; D. M. Schultz; F. Lomas. "Tornadoes in Europe: Synthesis of the Observational Datasets". Mon. Wea. Rev. 144 (7). 2016: 2445–2480. Bibcode:. doi:.
  74. R. Tolasz, Climate Atlas of the Czech Republic, Czech Hydrometeorological Institute, Prague, 2007. ISBN 80-244-1626-3, graph 2.9.
  75. . Yale. 2016. 2 February 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 November 2016.
  76. Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. . Nature Communications. 11 (1). 2020: 5978. Bibcode:. doi:. ISSN . PMC  (). PMID  ().

Mənbələr

Əlavə oxu

Xarici keçidlər

Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023