Üçüncü Reyx

Üçüncü Reyx (alm. Drittes Reich‎; Reich — dövlət, imperiya), həmçinin Nasist Almaniyası və Hitler Almaniyası, rəsmi adı – Almaniya İmperiyası (alm. Deutsches Reich‎; 1943-cü ilə qədər) və Böyük Almaniya İmperiyası (alm. Großdeutsches Reich‎; 1943-cü ildən sonra) — Almaniyanın 1933-cü il yanvarın 30-unda 1945-ci il mayın 23-dək dövrünə verilən ad. Bəzi tarixçilər Almaniyanın kapitulyasiya gününü 8 may günü hesab edirlər. Rəsmi surətdə işə o öz tarixini 23 mayda, Karl Dönits hökumətinin həbsi ilə bitirmişdir.

dağılıb
Üçüncü Reyx
alm. Deutsches Reich‎
Bayraq[d] Gerb[d], Gerb[d]
Bayraq[d] Gerb[d], Gerb[d]
«alm. Ein Volk, ein Reich, ein Führer‎
("Bir millət, bir imperiya, bir lider")»
Himn: 

Das Lied der Deutschen
("Almanların mahnısı")

("Horst Wessel mahnısı")
İkinci Dünya müharibəsi zamanı (1942-ci ilin sonu) Almaniyanın nəzarət etdiyi ən böyük ərazi: *   Alman Reyxi[a] *   Mülki idarə olunan işğal olunmuş ərazilər *   Hərbi idarə olunan işğal olunmuş ərazilər
İkinci Dünya müharibəsi zamanı (1942-ci ilin sonu) Almaniyanın nəzarət etdiyi ən böyük ərazi:
  •   Alman Reyxi
  •   
  •   
← 
 →
Paytaxt Berlin
i alman dili
Rəsmi dilləri Alman dili
Dövlət dini Dünyəvi dövlət
Ərazisi 696,265 km² (1941-ci ildə)
Əhalisi 90,030,775 (1941-ci ildə)
İdarəetmə forması diktatura altında nasist dövləti
Dövlət başçıları
Kayzer
 •  Paul fon Hindenburq (1933 — 1934)
Fürer
 •  Adolf Hitler (1934 — 1945)
Prezident
 •  Karl Dönits (1945)
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ədəbiyyatda o həmçinin nasional sosialist Almaniyası kimi də tanınır. Axırıncı termin ancaq sovet tarix elmində işlədilirdi və dəqiq deyildir. Çünki, İtaliyadakı Benito Mussolininin faşist rejimi arasında siyasi rejimdə, ideologiyada və yəhudilərə münasibətdə müəyyən fərqlər vardır.

Nasist ədəbiyyatında rejim həmçinin "Minillk reyx" (alm. Tausendjähriges Reich‎) adlandırılırdı.

Üçüncü reyx Adolf Hitlerin rəhbərlik etdiyi Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyasının hakimiyyəti ilə sıx bağlıdır. Hitler üçüncü reyxin bütün hakimiyyəti ərzində onun yeganə reyxskansleri və fürer olmuşdur.

Berlin kafedralı qarşısında əmək günü üçün Üçüncü Reyx bayraqları ilə bəzədilmiş meydan, 1 may 1937.

Terminin yaranması

"Üçüncü Reyx" terminin yaradıcısı alman yazıçısı və tərcüməçisi . O, 1923-cü ildə "Üçüncü Reyx" adlı kitab nəşr etdirir.

Birinci Reyx — 962-ci ildə kral I Otto tərəfindən yaranmış Müqəddəs Roma imperiyası hesab olunur. Bu reyx I Napoleonun hücumları nəticəsində dağılmışdı.

İkinci reyx — 1871-ci ildə Alman imperatoru I Vilhelm tərəfindən yaranmış, 1918-ci ildə Noyabr inqilabı nəticəsində dağılmışdı.

Üçüncü reyx — zəif Veymar Respublikasını əvəz etməli idi.

Hitler 1934-cü ilin sentyabrında Nürnberqdə etdiyi çıxışında bu reyxin 1000 il yaşayacağını qeyd etdikdən sonra, bu dövləti "Minillik reyx" adlandırmışlar.

Nasizm ideologiyası

Həmçinin bax: Nürnberq qanunları, Nasional Sosializm, və Nasist simvolikası

Tarixi

Yaranması və ilk illəri

Almaniyada respublikanın qurulması sabitliyi bərqərar etmədi. Nəticədə ölkədə bir sıra qüvvələr hakimiyyəti zorla ələ keçirməyə cəhd etdilər. Bavariyada kommunistlər inqilab edərək orada hakimiyyəti ələ keçirdilər. Bavariya Sovet Respublikası (1918–1919) cəmi bir il mövcud olduqdan sonra mərkəzi qüvvələrin Münhenə hücumu nəticəsində dağıdıldı. Bunun ardından 1919-cu ilin avqust ayında Veymar Respublikası quruldu. Avqustun 11-də prezident Fridrix Ebert Veymar Konstitutsiyasını təsdiq etdi. Lakin bunlar ölkədə sabitlik yaranmasına kömək etmədi. İqtisadi kriz, Versal müqaviləsinin ağır şərtləri ölkənin iqtisadiyyının dirçəlməsinə imkan vermirdi. Həmçinin ölkədə kommunistlərlə millətçilər arasında olan düşmənçilik siyasi sabitliyin bərqərar olmasına imkan vermirdi.

Belə bir zamanda Almaniyada iki əsas siyasi qüvvə yüksəlməyə başladı. Bunlar Adolf Hitlerin başçılıq etdiyi Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası və Ernst Telmanın başçılıq etdiyi Almaniya Kommunist Partiyası idi. Hər iki partiya 1932-ci ildə keçirilmiş parlament seçkiləri zamanı böyük səs çoxluğu yığaraq parlamentdə əksər yerləri əldə etsələr də, koalisiya hökuməti qurmaq məsələsində bir razılığa gələ bilmədilər. Bir neçə dəfə onların qurduğu nazirlər kabineti dağıldığına görə nəhayət 30 yanvar 1933-cü ildə prezident Paul fon Hindenburq Adolf Hitleri reyxskansler elan etdi. Bununla da Almaniya və dünya tarixində dərin iz qoymuş Üçüncü Reyx hakimiyyəti başladı.

1934-cü il avqustun 2-də 86 yaşlı prezident Paul fon Hindenburq vəfat etdi. Bütün hakimiyyəti öz əlində birləşdirən Adolf Hitler ömürlük füreroldu. O, öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün qısa müddət ərzində güclü terror aparatı yaratdı. İctimai həyatın bütün sahələrinə nəzarət etmək məqsəsilə "Gizli polis" (Gestapo) və onun fəaliyyət mexanizmini formalaşdırdı. Eyni zamanda "Hücumçu dəstələr" (SA), "Müdafiə dəstələri" (SS), "Təhlükəsizlik xidməti" (SD) faşist diktaturasının əsas dayağına çevrildi.

1933–1934-cü illərdə bütün sənaye sahələri nəqliyyat, ticarət, sənətkarlıq mərkəzləri, həmçinin, banklar və müxtəlif kompaniyalar diktator hakimiyyətinin möhkəmləndirilməinə xidmət etməli idi. 1933-cü ilin əvvəllərində Hitler hökuməti "Milli Əmək haqqında qanun" qəbul etdi. Bununla müəssisə sahiblərinin fəhlələr üzərində hökmranlığına qoyulan məhdudiyyət aradan qaldırıldı. Artıq, bu dövrdə fəhlələrin gündəlik iş rejimi 12–14 saata çatırdı. Faşist rəhbərliyi işsizliyin "ləğv edilməsi" istiqamətində real addımlar atdı. Belə ki, işsiz fəhlələr ağır işlərə, xüsusilə, strateji yolların tikintisinə, hərbi qüvvələrin möhkəmləndirilməsi üçün xidmətə, habelə, əmək düşərgələrinə göndərildi.

Fürer ölkənin kənd təsərrüfatını da faşist hərbi qaydalarına uyğunlaşdırdı. Kəndlilər üzərində yunkerlərin hökmranlığı möhkəmləndirildi ki, bu, kulak təsərrüfatının inkişafına ciddi təkan verdi. "İrsi həyətlər haqqında qanun" isə iri torpaq sahiblərinə böyük güzəşt demək idi. Nəzərdən keçirilən illərdə Almaniyada 1,5 mln. işsiz olan kəndli böyük şəhərlərə axışırdı. Faşist rəhbərliyinin müharibəyə hazırlıq məqsədilə 1935-ci ildə qəbul etdiyi "Əmək mükəlləfiyyəti haqqında qanun" isə gənclərin daha ağır işlərə səfərbər edilməsinə səbəb oldu. Artiq, bu dövrdən etibarən hitlerçilər bolşevizm və kommunizm lə açıq mübarizəyə başlamışdılar.

1933–1939-cu illərdə ölkənin hərbi xərçləri 10 dəfə artmış və 1938–1939-cu illərdə illik büdcənin 58%-i həcmində olmuşdur. Bu illərdə Almaniyada 300 yeni hərbi zavod tikilmişdi ki, onlardan 60-ı aviasiya, 45-i avtomobil və tank, 70-i isə kimya tipli idi. 1935-ci ilin martında faşist hökuməti "Ümumi hərbi mükəlləfiyyət keçirilməsi haqqında" qərar verdi və bununla alman ordusuna qoyulan məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı. 1935–1939-cu illərdə orduda əsgər və zabitlərin sayı 5 mln. nəfərə çatdırıldı. Bu dövrdə Almaniyada yaşayan yəhudilərə qarşı məhdudiyyət gücləndirildi. 1936-cı ildə qəbul olunmuş qanunla yəhudilərə vətəndaşlıq hüququ verilməsindən imtina olundu. "Büllur gecəsi" adını almış hadisə isə 1938-ci il noyabrın 9-da baş verdi. Kütləvi şəkildə yəhudilərə qarşı qırğınlar törədildi. Üçüncü reyx xarici siyasətdə fəal mövqe tutdu. 1936–1937-ci illərdə Berlin-Roma-Tokio oxu yaradıldı. 1936-cı ilin iyulunda Almaniya İtaliya ilə birlikdə İspaniya Respublikasına qarşı hərbi əməliyyata başladı. 1938-ci ilin martında Avstriyanı işğal edən faşist Almaniyası 1939-cu ildə Çexoslovakiyanı ələ keçirdi. Alman qoşunlarının təcavüzkar hərəkətləri ABŞ, İngiltərə və Fransa dövlətləri tərəfindən müdafiə edilirdi. Həmin dövlətlər faşist Almaniyasını Sovet İttifaqına qarşı açıq şəkildə təhrik etməklə beynəlxalq gərginliyi daha da kəskinləşdirdilər.

Hitlerin hakimiyyətinin ilk illərində Almaniya Birinci Dünya müharibəsində itirdiyi torpaqları geri əldə etməyə başladı. Belə ki, 1935-ci ildə Saarland, 1936-cı ildə isə Reyn vilayəti Fransadan geri alındı. Almaniya iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf etməyə başladı, ölkədə işsizlik durmadan azalırdı, bununla paralel Almaniya qalib dövlətlərə ödəməli olduğu təzminat ödənilməsini dayandırdı. Eyni zamanda Almaniya öz ordusunu sürətlə gücləndirirdi. Bunun ardınca 1938-ci ildə Avstriya, 1939-cu ildə isə Çexoslovakiya könüllü şəkildə Almaniyanın tərkibinə daxil oldu. Almaniya 1936–1939-cu illərdə davam edən İspaniya vətəndaş müharibəsində birbaşa olaraq öz müttəfiqi Fransisko Frankonun qoşunlarına dəstək verərək orada da faşist hakimiyyətinin qurulmasına yardım etdi. 1936-cı ildə Almaniya və Yaponiya arasında Antikomintern paktı imzalandı. Bu razılaşmaya 1 ildən sonra İtaliya da qoşuldu. 1939-cu ildə isə Almaniya və SSRİ arasında Molotov-Ribbentrop paktı imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən Polşa və Baltikyanı ölkələr iki imperialist dövlət arasında bölüşdürüldü. Həmçinin Almaniya və SSRİ 10 il ərzində bir-birinə hücum etməmək barədə öhdəlik götürdülər. 1939-cu il sentyabr ayının 1-də Almaniyanın Polşaya hücumu ilə İkinci Dünya müharibəsi başladı. Ardınca SSRİ də Polşa və Baltikyanı ölkələrə hücum edərək onları işğal etdi.

İkinci dünya müharibəsi

Müharibənin ilk günlərindəcə alman ordusu Vermaxt böyük uğurlar əldə etdi. Vermaxt çox qısa bir müddətdə Polşanı (1939), Norveçi (1940), Belçika (1940), Hollandiya (1940), Fransa (1940) işğal etdi. Yalnız Fransanın işğalı zamanı almanlar 30.000 nəfər əsgər itki verdi. Fransa tərəfdən isə ölən əsgərlərin sayı 360.000, əsir düşənlərin sayı isə 2 milyon idi. Xüsusilə Fransanın işğal olunması Almaniyaya çox böyük ərazilər qazandırdı, belə ki Fransanın bütün müstəmləkələri Almaniyanın nəzarəti altına keçdi. Almaniya Böyük Britaniya ilə sülhə girməyə çalışsa da, həmin vaxt almanlara qarşı dərin nifrət bəsləyən Britaniyanın baş naziri Vinston Çörçillin barışmaz mövqedə durması hər iki ölkəni bir-birinə qarşı müharibəyə sürüklədi. Fransanın tutulmasından az sonra Almaniya Britaniyaya qarşı hava hücumuna keçdi. Almanların planı Britaniya adalarını ağır bombardman etdikdən sonra desant qoşunları vasitəsilə bütün adaları tutmaq idi.

Britaniya səmasında 3 ay davam edən döyüşlərdə alman hərbi hava qüvvələri məğlubiyyətə uğradı, alman quru qoşunları isə heç vaxt Britaniya ərazisinə daxil ola bilmədilər. Bu Almaniyanın müharibədə ilk ciddi məğlubiyyəti oldu. Bu uğursuzluqdan sonra almanlar britaniyalılara qarşı Atlantik okeanında müharibə etmək taktikasına keçsələr də, burada da ciddi bir uğur əldə etmək mümkün olmadı. 1941-ci ilin başlanğıcında alman ordusu Şimali Afrikaya yeridildi. Burada almanlar ingilis ordusunu dalbadal bir neçə məğlubiyyətə uğradaraq onları Misirin içərilərinə kimi sıxışdırdı. Həmin ilin aprel ayında isə almanların Balkan yarımadasına hücumu başladı. Burada Bolqarıstan və Rumıniya Almaniyanın müttəfiqləri oldular. Yunanıstan və Yuqoslaviya isə qısa müddət ərzində almanlar tərəfindən tutuldu. Bunun ardınca isə Almaniya Avropadakı bütün müttəfiqləri ilə birlikdə SSRİ-yə hücuma keçdi. Almanlar SSRİ-yə qarşı müharibənin qısa olacağını təxmin edirdi, onlar 1941-ci ilin Dekabr ayına kimi Həştərxan və Arxangelsk şəhərləri arasındakı xəttə qədər olan bütün əraziləri tutmağı planlaşdırırdı. Hitlerin çıxışında dediyi kimi

Bizə yalnız qapını döyməyimiz lazımdı, bunun ardınca isə ev özü dərhal dağılacaq.

Hitler bu sözləri ilə Sovet imperiyasının yüzlərlə xalqı zorla əsarət altında saxlamasını nəzərdə tuturdu. Alman ordusu ilk günlərdəcə böyük uğurlara imza atdı. Sentyabrda Kiyev, Minsk və Baltikyanı ərazilər tutuldu, Leninqrad şəhəri mühasirəyə alındı. Yeni tutulmuş ərazilərdə yaşayan əhali almanları xilaskar kimi qarşıladı. Sovet ordusunda zorla döyüşməyə məcbur edilən və ruslar tərəfindən çox pis rəftara məruz qalan sovet ordusunun qeyri-rus əsgərləri kütləvi şəkildə alman ordusunun tərəfinə keçirdilər. Müxtəlif hesablamalara görə 1–1.5 milyon sovet əsgəri alman ordusunun tərəfinə keçmişdi. Lakin almanların hücumları Moskva ətrafındakı döyüşdə dayandırıldı. Bu döyüşdə almanların məğlubiyyətinin əsas səbəblərindən biri kəskin soyuq hava olsa da, digər bir səbəb ABŞ və Böyük Britaniyanın SSRİ-yə çox böyük miqdarda hərbi-texniki və ərzaq cəhətdən yardım etməsi oldu.

1941-ci ilin sonunda həmin dövrdə dünyada ən güclü iqtisadiyyata malik ölkə olan ABŞ-nin Almaniya və Yaponiyaya qarşı müharibə elan etməsi almanların vəziyyətini bir qədər də çətinləşdirdi. Lakin 1942-ci ilin əvvəlində alman ordusu yenidən rusları bir neçə döyüşdə ağır məğlubiyyətə uğradaraq Rusiyanın cənubuna və Qafqaza doğru irəliləməyə başladı. Lakin həmin dövrdə almanların Şimali Afrikada baş verən Əl-Əlameyn döyüşündə ingilis ordusuna məğlub olmaqları onların vəziyyətini daha da çətinləşdirdi. Bu döyüşün ardınca Rusiyanın cənubunda Stalinqrad və Qafqaz uğrunda gedən döyüşlərdə məğlub olan almanlar getdikcə qazandıqları əraziləri itirməyə başladılar. 1943-cü ildə Almaniyanın yaxın müttəfiqi İtaliya düşmən tərəflə razılığa gələrək almanlara qarşı müharibə elan etdi. 1945-ci ildə Almaniya qəti olaraq məğlubiyyətə uğradı. İkinci Dünya müharibəsi Almaniyaya baha başa gəldi. 12 milyon nəfər alman bu müharibədə öldürüldü, ölkə iqtisadiyyatı tamamilə dağıdıldı. Xüsusilə Sovet ordusunun əsgərləri işğal etdiyi Şərqi Almaniyada böyük dağıntılar törədir, dinc əhalini qırır, alman qadınlarını kütləvi şəkildə zorlayırdı. Şərqi Almaniya həmin dövrdə məruz qaldığı dağıntılardan indiyə kimi tam özünə gələ bilməmişdir.

Həmçinin bax

İstinadlar

Mənbə

  • — germany.az saytı
  • В. И. Дашичев. Банкротство стратегии германского фашизма. Москва, Издательство "Наука", 1973.
    • Том 1 — ;
    • Том 2 — .
  • , Евразия, 1993, ISBN 5-85233-003-18
  • 2020-02-08 at the Wayback Machine
  • История Второй мировой войны
  • 2018-11-16 at the Wayback Machine
  • Русскоязычный сайт 2010-03-10 at the Wayback Machine
  • — В Либереи "Нового Геродота"
  • 2009-12-24 at the Wayback Machine

Ədəbiyyat

  • . dipublico.com. 20 September 1945.
  • Bartrop, Paul R.; Jacobs, Leonard, redaktorlar Modern Genocide: The Definitive Resource and Document Collection. 1. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. 2014. ISBN 978-1-61069-363-9.
  • . . London: Viking-Penguin Books. 2002. ISBN 978-0-670-03041-5.
  • Beevor, Antony. . New York, NY: Little, Brown. 2012. ISBN 978-0-316-02374-0.
  • Bendersky, Joseph W. A Concise History of Nazi Germany: 1919–1945. Lanham, MD: Rowman & Littlefield. 2007. ISBN 978-0-7425-5363-7.
  • Berben, Paul. . London: Norfolk Press. 1975. ISBN 978-0-85211-009-6.
  • Germans and Poles, 1871–1945 // Bullivant, Keith; Giles, Geoffrey; Pape, Walter (redaktorlar ). . Yearbook of European Studies. Amsterdam and Atlanta, GA: Rodopi. 1999. ISBN 978-90-420-0688-1.
  • Beyer, John C.; Schneider, Stephen A. (PDF). Nathan Associates. 9 may 2013 tarixində (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 may 2013.
  • Biddiscombe, Perry. . Journal of Social History. 34 (3). 2001: 611–647. doi:. ISSN .
  • Boczek, Bolesław Adam. . Lanham, MD: Scarecrow Press. 2005. ISBN 978-0-8108-5078-1.
  • . The German Dictatorship. Jean Steinberg tərəfindən tərcümə olunub. New York, NY: . 1970. ISBN 978-0-14-013724-8.
  • Browning, Christopher. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. Arrow. 2005. ISBN 978-0-8032-5979-9.
  • Busse, Reinhard; Riesberg, Annette. (PDF). Copenhagen: WHO Regional Office for Europe on behalf of the European Observatory on Health Systems and Policies. 2004. İstifadə tarixi: 15 May 2013.
  • Bytwerk, Randall. . . 1998. İstifadə tarixi: 3 March 2016.
  • Childers, Thomas. . New York, NY: Simon & Schuster. 2017. ISBN 978-1-45165-113-3.
  • . United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 24 April 2013.
  • . London: Penguin Group. 2006. ISBN 978-0-674-02385-7.
  • Closmann, Charles. Legalizing a Volksgemeinschaft: Nazi Germany's Reich Nature Protection Law of 1935 // Brüggemeier, Franz-Josef; Cioc, Mark; Zeller, Thomas (redaktorlar ). How Green Were the Nazis?: Nature, Environment, and Nation in the Third Reich. Athens: Ohio University Press. 2005.
  • Constable, George, redaktorFists of Steel. The Third Reich. Alexandria, VA: Time-Life Books. 1988. ISBN 978-0-8094-6966-6.
  • . The Nazi Persecution of the Churches, 1933–1945. Vancouver: Regent College Publishing. 2001. ISBN 978-1-57383-080-5.
  • Cox, John M. Circles of Resistance: Jewish, Leftist, and Youth Dissidence in Nazi Germany. New York: Peter Lang. 2009. ISBN 978-1-4331-0557-9.
  • Cuomo, Glenn R. National Socialist Cultural Policy. New York, NY: Palgrave MacMillan. 1995. ISBN 978-0-312-09094-4.
  • . United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 14 July 2013.
  • . . New York, NY: Viking. 2003. ISBN 978-0-670-03284-6.
  • Davis, Richard G. . Air Power History. 42 (2). 1995: 46–63.
  • "Declaration Regardinig the Defeat of Germany and the Assumption of Supreme Authority with Respect to Germany and Supplementary Statements". American Journal of International Law. 39 (3): 171–178. July 1945. doi:. JSTOR .
  • DeGregori, Thomas R. . Washington: Cato Institute. 2002. ISBN 978-1-930865-31-0.
  • . . econ161.berkeley.edu. University of California at Berkeley. fevral 1997. 11 may 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 aprel 2013.
  • . Memoirs: Ten Years and Twenty Days. London: Frontline. 2012 [1958]. ISBN 978-1-84832-644-6.
  • Dorland, Michael. Cadaverland: Inventing a Pathology of Catastrophe for Holocaust Survival: The Limits of Medical Knowledge and Memory in France. Tauber Institute for the Study of European Jewry series. Waltham, Mass: University Press of New England. 2009. ISBN 978-1-58465-784-2.
  • Douglas, R.M. . New Haven: Yale University Press. 2012. ISBN 978-0-300-16660-6.
  • Dussel, Konrad. "Wie erfolgreich war die nationalsozlalistische Presselenkung?" [How Successful was National Socialist Control of the Daily Press?]. Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte (German). 58 (4). 2010: 543–561. doi:.  (abunə tələb olunur)
  • Encyklopedia Powszechna PWN (Polish). 3. Warsaw: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 2004. ISBN 978-83-01-14179-0.
  • ; . . Minneapolis: Augsberg Fortress. 1999. ISBN 978-0-8006-2931-1.
  • . Das Bundesarchiv (alman). Government of Germany. 2012. 21 oktyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 may 2013.
  • . New York, NY: Penguin. 2003. ISBN 978-0-14-303469-8.
  • Evans, Richard J. . New York, NY: Penguin. 2005. ISBN 978-0-14-303790-3.
  • Evans, Richard J. . New York, NY: Penguin. 2008. ISBN 978-0-14-311671-4.
  • Evans, Richard J. . Cambridge; New York, NY: Cambridge University Press. 2009. ISBN 978-0-521-19998-8.
  • . German Psychological Warfare. International Propaganda and Communications. New York, NY: Arno Press. 1972 [1942]. ISBN 978-0-405-04747-3.
  • . Plotting Hitler's Death: The German Resistance to Hitler 1933–1945. London: Weidenfeld & Nicolson. 1996.
  • Fest, Joachim. . translated by Ewald Osers and Alexandra Dring. Harcourt. 1999. ISBN 978-0-15-100556-7.
  • Fischer, Klaus P. . London: Constable and Company. 1995. ISBN 978-0-09-474910-8.
  • . "Allied Knowledge of Auschwitz: A (Further) Challenge to the 'Elusiveness' Narrative". Holocaust and Genocide Studies. 28 (1). Spring 2014: 31–57. doi:.
  • Freeman, Michael J. Atlas of Nazi Germany: A Political, Economic, and Social Anatomy of the Third Reich. London; New York, NY: Longman. 1995. ISBN 978-0-582-23924-1.
  • . . New York, NY: Harper Perennial. 2009. ISBN 978-0-06-135027-6.
  • Gellately, Robert. Social Outsiders in Nazi Germany. Princeton University Press. 2001. ISBN 978-0-691-08684-2.
  • . "Reviewed work(s): Vom Generalplan Ost zum Generalsiedlungsplan by Czeslaw Madajczyk. Der "Generalplan Ost". Hauptlinien der nationalsozialistischen Planungs- und Vernichtungspolitik by Mechtild Rössler; Sabine Schleiermacher". Central European History. 29 (2). 1996: 270–274. doi:.
  • . United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 16 September 2018.
  • . United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 25 September 2016.
  • Germany (West) Presse- und Informationsamt. Germany Reports. With an introduction by Konrad Adenauer (German). Wiesbaden: F. Steiner. 1961. OCLC .
  • Germany (West). Statistisches Bundesamt. Die deutschen Vertreibungsverluste. Bevölkerungsbilanzen für die deutschen Vertreibungsgebiete 1939/50 (German). Wiesbaden: Verlag W. Kohlhammer. 1958. OCLC .
  • . . London: Heinemann. 1994.
  • Gill, Roger. . London: SAGE Publications. 2006. ISBN 978-0-7619-7176-4.
  • When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler. Lawrence, KS: University Press of Kansas. 1995. ISBN 978-0-7006-0899-7.
  • Goeschel, Christian. Suicide in Nazi Germany. Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2009. ISBN 978-0-19-953256-8.
  • . . New York, NY: Knopf. 1996. ISBN 978-0-679-44695-8.
  • . . New York, NY: Holt Rinehart and Winston. 1971. ISBN 978-0-03-076435-6.
  • . Ehmer, Josef (redaktor). Die deutschen Vertreibungsverluste: – Forschungsstand, Kontexte und Probleme. Ursprünge, Arten und Folgen des Konstrukts "Bevölkerung" vor, im und nach dem "Dritten Reich" : Aspekte und Erkenntnisse zur Geschichte der deutschen Bevölkerungswissenschaft (German). Springer. 2009. ISBN 978-3-531-16152-5.
  • Hahn, Hans Henning; Hahnova, Eva. Die Vertreibung im deutschen Erinnern. Legenden, Mythos, Geschichte (German). Munich; Vienna: Paderborn. 2010. ISBN 978-3-506-77044-8.
  • Hamblet, Wendy C. . Genocide Studies and Prevention: An International Journal. 3 (2). 2008: 267–268. doi: (inactive 2018-10-26). İstifadə tarixi: 14 April 2017.
  • Hanauske-Abel, Hartmut M. (PDF). BMJ. 313 (7070). 7 December 1996: 1453–1463. doi:. PMC . PMID . 17 April 2020 tarixində (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 May 2019.
  • . . The Telegraph. 23 August 2006. İstifadə tarixi: 22 December 2017.
  • Heinemann, Isabel; Oberkrome, Willi; Schleiermacher, Sabine; Wagner, Patrick. (PDF) (Polish). Bonn: Deutsche Forschungsgemeinschaft. 2006.
  • Richter, Heinz A. Greece in World War II (Greek). transl by Kostas Sarropoulos. Athens: Govostis. 1998. ISBN 978-960-270-789-0.
  • . . Boston: George Allen & Unwin. 1984. ISBN 978-0-04-943032-7.
  • Hitchcock, William I. . New York, NY: Anchor. 2004. ISBN 978-0-385-49799-2.
  • Hoffmann, Peter. The History of the German Resistance, 1933–1945. Montreal: McGill-Queen's University Press. 1996 [1977]. ISBN 978-0-7735-1531-4.
  • . . Cambridge; London: Harvard University Press. 1988. ISBN 978-0-674-35085-4.
  • . Cambridge: Harvard University Press. 2006. ISBN 978-0-674-02178-5.
  • Hubert, Michael. Deutschland im Wandel. Geschichte der deutschen Bevolkerung seit 1815 (German). Stuttgart: Steiner, Franz Verlag. 1998. ISBN 978-3-515-07392-9.
  • Kammerer, Willi; Kammerer, Anja. Narben bleiben: die Arbeit der Suchdienste – 60 Jahre nach dem Zweiten Weltkrieg. Berlin: Dienststelle. 2005.
  • . . New York, NY; London: W. W. Norton & Company. 2000b. ISBN 978-0-393-32252-1.
  • Kershaw, Ian. (4th). London: Arnold. 2000a. ISBN 978-0-340-76028-4.
  • Kershaw, Ian. . Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2001 [1987]. ISBN 978-0-19-280206-4.
  • Kershaw, Ian. . New York, NY: W. W. Norton & Company. 2008. ISBN 978-0-393-06757-6.
  • Kershaw, Ian. . London; New York: Penguin. 2011. ISBN 978-1-59420-314-5.
  • . Khatyn State Memorial Complex. 26 December 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 May 2013.
  • (PDF) (alman). Spitzenorganisation der Filmwirtschaft e. V. 4 fevral 2012 tarixində (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 may 2013.
  • . . Malden, MA: Blackwell. 2006. ISBN 978-1-4051-0040-3.
  • . German Resistance Against Hitler: The Search for Allies Abroad 1938-1945. Oxford University Press. 1992. ISBN 978-0-19-160679-3.
  • Koldehoff, Stefan. (alman). . 29 November 2006. İstifadə tarixi: 29 May 2013.
  • Koonz, Claudia. . Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. 2003. ISBN 978-0-674-01172-4.
  • Lakotta, Beate. . Der Spiegel (German). Hamburg: Spiegel-Verlag (2). March 2005: 218–221. 2020-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-21.
  • . . Stroud: Sutton. 1999. ISBN 978-0-7509-1866-4.
  • . The Daily Telegraph. London: TMG. 10 September 2003. ISSN . OCLC . İstifadə tarixi: 10 May 2013.
  • Lewis, Brenda Ralph. . Osceola, WI: MBI. 2000. ISBN 978-0-7603-0946-9.
  • Libionka, Dariusz. (PDF). The Reaction of the Churches in Nazi Occupied Europe. Yad Vashem. İstifadə tarixi: 26 August 2013.
  • . . Atlanta: Emory University. 2003. 17. Radicalisation of the Persecution of the Jews by Hitler at the Turn of the Year 1941–1942. Archived from the original on 9 July 2009. İstifadə tarixi: 31 July 2013. 9 iyul 2009 tarixindən Wayback Machine saytında
  • Longerich, Peter. . Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2010. ISBN 978-0-19-280436-5.
  • Longerich, Peter. . Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2012. ISBN 978-0-19-959232-6.
  • Did the Children Cry?: Hitler's War Against Jewish and Polish Children, 1939–1945. New York, NY: Hippocrene. 2001 [1994]. ISBN 978-0-7818-0870-5.
  • Majer, Diemut. "Non-Germans" under the Third Reich: The Nazi Judicial and Administrative System in Germany and Occupied Eastern Europe, with Special Regard to Occupied Poland, 1939–1945. Baltimore; London: Johns Hopkins University Press. 2003. ISBN 978-0-8018-6493-3.
  • ; . Heinrich Himmler: The Sinister Life of the Head of the SS and Gestapo. London; New York, NY: Greenhill; Skyhorse. 2007 [1965]. ISBN 978-1-60239-178-9.
  • Manvell, Roger. Goering. London: Skyhorse. 2011 [1962]. ISBN 978-1-61608-109-6.
  • . . Cambridge; New York: Cambridge University Press. 2001. ISBN 978-0-521-55204-2.
  • Martin, Bernd. Japan and Germany in the Modern World. New York, NY; Oxford: Berghahn Books. 2005 [1995]. ISBN 978-1-84545-047-2.
  • Materski, Wojciech; Szarota, Tomasz. Polska 1939–1945: straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami (Polish). Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. 2009. ISBN 978-83-7629-067-6.
  • . . New York, NY; Toronto: Penguin. 2008. ISBN 978-1-59420-188-2.
  • McElligott, Anthony; Kirk, Tim; Kershaw, Ian. Working Towards the Führer: Essays in Honour of Sir Ian Kershaw. Manchester: Manchester University Press. 2003. ISBN 978-0-7190-6732-7.
  • McNab, Chris. The Third Reich. Amber Books. 2009. ISBN 978-1-906626-51-8.
  • . . London: Weidenfeld & Nicolson. 2010. ISBN 978-0-297-84561-4.
  • . Modern History Sourcebook. Fordham University. İstifadə tarixi: 18 April 2013.
  • Murray, Williamson; Millett, Allan R. A War to be Won: Fighting the Second World War. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. 2001 [2000]. ISBN 978-0-674-00680-5.
  • Nakosteen, Mehdi Khan. . New York, NY: Ronald Press. 1965. OCLC .
  • (alman). Stadtarchiv Göttingen Cordula Tollmien Projekt NS-Zwangsarbeiter. 1942.
  • . New York, NY: Vintage. 2006. ISBN 978-0-679-77663-5.
  • Niewyk, Donald L.; Nicosia, Francis R. . New York, NY: Columbia University Press. 2000. ISBN 978-0-231-11200-0.
  • . Heidelberg University Library. İstifadə tarixi: 8 May 2013.
  • . Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg. Beiträge zur Militärgeschichte (German). München: R. Oldenbourg. 2000 [1999]. ISBN 978-3-486-56531-7.
  • Overmans, Rűdiger. "Personelle Verluste der deutschen Bevölkerung durch Flucht und Vertreibung". Dzieje Najnowsze Rocznik. 16. 1994: 51–63.
  • . . London: Random House. 2006 [1995]. ISBN 978-1-84595-065-1.
  • Overy, Richard. The Dictators: Hitler's Germany, Stalin's Russia. Penguin Books. 2005. ISBN 978-0-393-02030-4.
  • Overy, Richard. The Bombers and the Bombed: Allied Air War Over Europe 1940–1945. New York, NY: Viking. 2014. ISBN 978-0-698-15138-3.
  • Panayi, Panikos. . Journal of Contemporary History. 40 (3). 2005: 483–502. doi:. JSTOR .
  • Pauley, Bruce F. . European History Series. Wheeling, IL: Harlan Davidson. 2003 [1997]. ISBN 978-0-88295-993-1.
  • ; Rountree, Jennifer Achord. . Westport, CT: Praeger Security International. 2008. ISBN 978-0-275-99435-8.
  • Pine, Lisa. Education in Nazi Germany. Oxford; New York, NY: Berg. 2011 [2010]. ISBN 978-1-84520-265-1.
  • . Princeton, NJ: Princeton University Press. 1999. ISBN 978-0-691-07051-3.
  • . . 9 iyul 1979. 24 aprel 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 aprel 2013.
  • . Grand Admiral: The Personal Memoir of the Commander in Chief of the German Navy From 1935 Until His Final Break With Hitler in 1943. New York, NY: Da Capo Press. 2001 [1956]. ISBN 978-0-306-80962-0.
  • . . New York: Public Affairs, member of Perseus Books Group. 2005. ISBN 978-1-58648-303-6.
  • . Masters of Death: The SS-Einsatzgruppen and the Invention of the Holocaust. New York, NY: Vintage Books. 2002. ISBN 978-0-375-70822-0.
  • . . New Brunswick, NJ: Transaction. 1994. ISBN 978-1-56000-145-4.
  • . Princeton, N.J.: Princeton University Press. 1978. ISBN 978-0-691-04649-5. OCLC .
  • Scobie, Alexander. Hitler's State Architecture: The Impact of Classical Antiquity. University Park: Pennsylvania State University Press. 1990. ISBN 978-0-271-00691-8.
  • . . New York, NY; Toronto: Random House. 1996 [1995]. ISBN 978-0-679-76812-8.
  • Sereny, Gitta. . Talk. November 1999. İstifadə tarixi: 1 July 2012.
  • . New York, NY: Simon & Schuster. 1960. ISBN 978-0-671-62420-0.
  • Smith, J. W. The World's Wasted Wealth 2: Save Our Wealth, Save Our Environment. Cambria, CA: Institute for Economic Democracy. 1994. ISBN 978-0-9624423-2-2.
  • Smith, Joseph; Davis, Simon. . Lanham, MD: Scarecrow Press. 2005. ISBN 978-0-8108-5384-3.
  • . . New York, NY: Basic Books. 2010. ISBN 978-0-465-00239-9.
  • . Documents for National Socialism (alman). NS-Archiv. 1942.
  • Sontheimer, Michael. . Spiegel Online. 10 March 2005. İstifadə tarixi: 11 May 2013.
  • . . New York, NY: Avon. 1971 [1969]. ISBN 978-0-380-00071-5.
  • Spotts, Frederic. Hitler and the Power of Aesthetics. New York, NY: Overlook Press. 2002. ISBN 978-1-58567-345-2.
  • Staff. . The Economist (ingilis). 16 December 2015. İstifadə tarixi: 24 September 2018.
  • (PDF) (alman). Statistisches Bundesamt. 2006. səh. 34. 26 sentyabr 2007 tarixində (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 mart 2012.
  • Stein, George. The Waffen-SS: Hitler's Elite Guard at War 1939–1945. Cerberus Publishing. 2002 [1966]. ISBN 978-1-84145-100-8.
  • Steiner, Zara. . Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2011. ISBN 978-0-19-921200-2.
  • Stephenson, Jill. Women in Nazi Germany. London: Longman. 2001. ISBN 978-0-582-41836-3.
  • Stolfi, Russel. . . 54 (1). March 1982: 27–46. doi:. :.
  • . IUSCOMP Comparative Law Society. 13 November 1998.
  • Tomasevich, Jozo. War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford, CA: Stanford University Press. 1975. ISBN 978-0-8047-0857-9.
  • . . New York; Toronto: Viking. 2006. ISBN 978-0-670-03826-8.
  • Tümmler, Holger. Hitlers Deutschland: Die Mächtigen des Dritten Reiches (German). Wolfenbüttel: Melchior Verlag. 2010. ISBN 978-3-941555-88-4.
  • Uekötter, Frank. The Green and the Brown: A History of Conservation in Nazi Germany. Cambridge; New York, NY: Cambridge University Press. 2006. ISBN 978-0-521-84819-0.
  • Uekötter, Frank. Polycentrism in Full Swing: Air Pollution Control in Nazi Germany // Brüggemeier, Franz-Josef; Cioc, Mark; Zeller, Thomas (redaktorlar ). How Green Were the Nazis?: Nature, Environment, and Nation in the Third Reich. Athens: Ohio University Press. 2005.
  • Umbreit, Hans. Hitler's Europe: The German Sphere of Power // Kroener, Bernhard; Müller, Rolf-Dieter; Umbreit, Hans (redaktorlar ). Germany and the Second World War, Vol. 5. Organization and Mobilization in the German Sphere of Power. Part 2: Wartime Administration, Economy, and Manpower Resources, 1942–1944/5. Oxford; New York, NY: Oxford University Press. 2003. ISBN 978-0-19-820873-0.
  • Walk, Joseph. Das Sonderrecht für die Juden im NS-Staat: Eine Sammlung der gesetzlichen Maßnahmen und Rechtlinien, Inhalt und Bedeutung (German) (2nd). Heidelberg: Müller Verlag. 1996.
  • . . New York, NY; Toronto: NAL Caliber (Penguin Group). 2012 [2010]. ISBN 978-0-451-23791-0.
  • . . Blackwell. 1990. ISBN 978-0-631-14073-3.
  • Wedekind, Michael. The Sword of Science: German Scholars and National Socialist Annexation Policies in Slovenia and Northern Italy // Haar, Ingo; Fahlbusch, Michael (redaktorlar ). German Scholars and Ethnic Cleansing (1920–1945). New York, NY: Berghahn. 2005. ISBN 978-1-57181-435-7.
  • . New York, NY: Enigma Books. 2010 [1970]. ISBN 978-1-929631-91-9.
  • Weinberg, Gerhard L. A World at Arms: A Global History of World War II. Cambridge; Oxford: Cambridge University Press. 2005 [1994]. ISBN 978-0-521-85316-3.
  • Welch, David. Hitler: Profile of a Dictator. London: Routledge. 2001. ISBN 978-0-415-25075-7.
  • . United States Holocaust Memorial Museum. İstifadə tarixi: 16 September 2018.
  • Wiederschein, Harald. . (alman). 21 July 2015. İstifadə tarixi: 3 October 2018.
  • Wrobel, Peter. . The Canadian Foundation for Polish Studies of the Polish Institute of Arts & Sciences Price-Patterson Ltd. 1999.
  • / Отв. ред. ; АН СССР. — 2-е изд., доп. и перераб. — М.: , 1989. — 352 с. — ISBN 5-02-008986-9.
  • . М.: Евразия, 1993. —
  • Банкротство стратегии германского фашизма. Исторические очерки, документы и материалы / Отв. ред. чл.-кор. АН СССР . Т. 1–2. — М.: Наука, 1973. ([Вторая мировая война в исследованиях, воспоминаниях, документах]).
    • Том 1 —  — М.: Наука, 1973. — 766 с. Тираж 25 000 экз.
    • Том 2 — . — М.: Наука, 1973. — 664 с. Тираж 25 000 экз.
  • Зинченко В. П. Drittes Reich. — К.: Издательский дом "Нева", 2004. — 480 с. — (Секретные материалы). — 3500 экз. — ISBN 5-7654-3707-9.
  • Комптон Д. Свастика и орёл. Гитлер, Рузвельт и причины Второй мировой войны, 1933–1941 / Джеймс Комптон; пер. с англ. Е. В. Ламановой. — М.: Центрполиграф, 2007. — 256 с., илл. — ISBN 978-5-9524-3326-7.
  • //
  • Мосякин А. Г. Ограбленная Европа. Сокровища и Вторая мировая война. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2018. — 317 с., илл. — ISBN 978-5-604-07490-9 (1-е изд.: Ограбленная Европа. Вселенский круговорот сокровищ. — СПб.: "", 2014. — 414 c. — ISBN 978-5-367-03200-0).
  • 2014-01-08 at the Wayback Machine / В. В. Цибулькин, И. П. Лысюк. — М.: [б. в.], 2010. — 288 с. — ISBN 2000070166833.
  • Полякова А. А. 2014-03-04 at the Wayback Machine. — М., 2013–2-ое изд. — 204 с. — ISBN 978-5-91146-829-3
  • Уолкер М. (Пер. с англ. И. А. Белозеровой) // Наука и кризисы. Историко-сравнительные очерки. / Санкт-Петербургский филиал Института истории естествознания и техники РАН; ред.-сост. . — СПб.: Дмитрий Буланин, 2003. — С. 701–727
  • . / Отв. ред. . — М.: Наука, 1978. — 616 с.
  • Взлет и падение Третьего рейха. — М., 1991. — ISBN 5-203-00475-7. (The Rise and Fall of the Third Reich (1960))
  • // . — 2010. — 22 (1–2). — P. 92–95 (ing.)


Sitat səhvi: " lower-alpha " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="lower-alpha"/> teq tapılmadı

Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023