Daha əvvəlki əsrlərdə Roma İmperiyasını yox edərək, Qərbi Avropanı istila etmiş və burada bir neçə krallıq quraraq, mərkəzi hakimiyyəti tam şəkildə əllərində cəmləşdirmiş barbar krallıqlarının çökmə dövrü başlamışdı. Hakimiyyət artıq mərkəzdənqaçma siyasəti nəticəsində get-gedə parçalanmış, daha əvvəl kralların əlində olan iqtidar indi daha çox yerli feodalların əlində cəmləşmiş, onlar da mərkəzi hökuməti tanımaq istəməyərək, özlərinin arzuları ilə istədiklərini etməyə başlamış, daha əvvəl "Hakimi-Mütləq" olan krallar indi yalnız "bərabərlər arasında birinci" statusuna qədər enməsi prosesi baş vermişdi. Bu hadisələrin nəticəsində də feodalların bir-biri arasında baş verən müharibələrin sayı çoxalmış, insan itkiləri artmışdı.

Həm də Avropanın həmin əsrlərdə texniki cəhətdən xeyli geridə olduğunu nəzərə alsaq, çoxalan əhalini yedizdirmək üçün torpaqların get-gedə azlıq etdiyini, daxili sarsıntılardan əziyyət çəkən xalqın tez-tez aclıq və xəstəlik nəticəsində dəhşətli surətdə, külli miqdarda qırıldığını təbii qəbul etmək lazım gəlir. Bütün bunlardan əzab çəkən sadə xalqın, çarəni Müqəddəs Torpağa "süd dolu çaylar və baldan axan dənizlər" olan yeri ələ keçirməkdə görməsini anlamaq mümkündür.

Burada digər aspekt də adı çəkilən dövrdə, yüksək zümrə arasında qəhrəmanlıq obrazının, döyüş vaxtı göstərilən rəşadətin, yüksək hünərin bir növ "kişilik simvolu" kimi qəbul edildiyinə görə, əsilzadə sinfinə məxsus hər bir şəxsin bu tip arzularla yaşaması, müharibə fikri ilə alışıb-yanması real qarşılanmalıdır. Həm də düşmən burada konkret deyil, ümumi olaraq götürülürdü. Bütün bunların nəticəsində hər bir xırda hərəkət, kiçicik bir səhv tez-tez qan tökülməsinə, hətta müharibələrə də gətirib çıxarırdı. Məhz bunlara görədir ki, da xalqla bərabər tanımadıqları, heç vaxt görmədikləri Müqəddəs Torpağa gedərək "İsanın qəbrini xilas etməyə" böyük şövq və həvəslə hazırlaşmağa başladılar.

Burada bir məqamı da xatırlatmağına dəyər. Avropanın ticarətlə məşğul olan dairələri Yaxın Şərqdəki mühüm strateji məntəqələri əldə etməkdə maraqlı idilər. Çünki, müsəlman hakimləri yolların idarəsini əlində saxlayır və onlardan xeyli gömrük rüsumu alırdılar. Beləliklə onlar da Səlib yürüşü ideyasını dəstəkləməyə başlamışdılar.

Papanın səlib yürüşlərinə çağırmaq qərarı isə başqa amillərlə izah olunmalıdır. Əvvəldə deyildiyi kimi feodal dağınıqlığı dövründə çoxlu böyük və kiçik müharibələr baş verir, cüzi bir səbəbdən kütləvi surətdə qan tökülmələri və fəlakətlər baş verirdi. Bu səbəbdəndir ki, insanların daşan enerjisini boşaltmaq üçün yeni bir hədəf, yeni bir düşmən göstərilməsi son dərəcə təbiidir. Məhz buna görə də, Papa Avropaya kifayət qədər yaxın və uzaq olan bir ərazi göstərmişdi.

Burada başqa bir səbəbi də qabartmaq mümkündür. İri Avropa ölkələrində yürüşə əsasən feodallar çıxır, onların olan krallar isə səfərə son dərəcə həvəssiz gedir və ilk imkan ələ düşən kimi geri qayıdırdılar. Belə bir fərziyyə irəli sürmək mümkündür ki, krallar bu müharibələrdə əsasən iri feodalların zəifləməsini və güclərini tamamilə sərf edərək onunla mübarizə apara bilməyəcək hala gəlməsini qarşıya məqsəd qoymuşdular.

Bu da maraqlı bir fakt olaraq ortaya çıxır ki, səlib yürüşlərində əsas rollardan birini oynamış Fransa, bu dövrdən əvvəl dağılmış və parçalanmış bir dövlət olduğu halda, Şərqə doğru ekspansiya bitdikdən az sonra demək olar ki, tamamilə birləşmiş və bütünləşmiş, nəinki öz vassalları, həm də digər Avropa dövlətləri qarşısında qüdrətli və güclü bir krallıq olaraq çıxmışdı.

  Əsas məqalə:

1095-ci ildə Fransanın şəhərində papa II Urbanın "müqəddəs torpağın (Qüdsün) kafirlərdən azad edilməsi" çağırışı ilə bütün xristian dövlətlərinin qoşulduğu hərbi kampaniya. Müəyyən fasilələrlə 200 ilə yaxın müddətdə davam etmişdir. Sonradan Şimali Avropa və Fransadakı bütpərəstlərə və katolik kilsəsinə tabe olmayan qüvvələrə (katarlar, qusçular və s.) qarşı həyata keçirilən hərbi yürüşlər də Xaç yürüşləri adlandırılır. Yürüşlərin əsas məqsədi xristianlığı yaymaq və yeni ərazilər işğal etmək idi.

Klermon kilsə məclisində papa II Urbanın çıxışından: "Sizin yaşadığınız torpaq əhali çoxaldıqca darısqallaşdı.Həmin torpaq da məhsuldar deyil və onu becərənləri belə çətinliklə çörəklə təmin edir.Bu səbəbdən də bir-birinizi didib-parçalayır,müharibələr aparır,bir-birinizi ölümcül yaralayırsınız.İndi is sizin qəzəbiniz soyuyacaq,ədavət aradan götürüləcək,müharibələr və toqquşmalar səngiyəcəkdir.Müqəddəs qəbrinyanına yolunuzu tutun,dinsizlərin əlindən o torpağı alın və özünüzə tabe edin.Həmin torpaqda bal və süd çayları axır.Qüds dünyanın ən bərəkətli incisidir.İkinci cənnətdir".

1096–1099-cu illərdə I Xaç yürüşü baş verdi. Səlib yürüşünün başlaması zamanı yaşanan eyforiyanın şahidi olmuş abbat Nojanlı Qvibert vəziyyəti aşağıdakı sözlərlə təsvir edir. "Klermon şurası bitdikdən sonra Fransanın bütün əyalətlərində onun haqqında böyük xəbər yayıldı. Papanın sözləri haqqında eşidən hamı, öz qonşularını və qohumlarını xəbərdar etməyə yollanırdı və onları Allahın yoluna daxil olmağa səfərə çıxmağa çağırırdı ……Artıq qrafların istəkləri aşıb-daşırdı. Cəngavərlər yalnız yürüş haqda düşünürdü. O zaman kasıblar da bütün əmlaklarını qiymətsiz, demək olar ki, havayı satmağa başladılar, dünən heç hara getmək istəməyənlər, artıq bir gündən sonra digərləri ilə bərabər yola düşürdü…. …Müharibə və səfər fikri ilə alışıb yanan qocalar, uşaqlar haqda nə demək olar. Hamı müharibəni salamlayır, hamı müqəddəslik arzusundadır ."

Digər cəhətdən, xaçlıları yürüş zamanı görən Bizans imperatorunun qızı, tarixçi Anna Komnin isə müəllifi olduğu "Aleksiada " kitabında, onların başqa tərəfini təsvir edir ."Adriatikin o tayında, Herakl sütunlarına (Cəbəllütariq boğazı) qədər yaşayan bütün barbarlar, bütün Qərb bir yerdə Asiyaya köçməyə başladılar. Onlar ailələri ilə gəlirlər və bütün Avropanı keçiblər".

  Əsas məqalə:

Səfərə ilk olaraq müntəzəm ordular deyil, əsasən sıravi xalqdan təşkil edilmiş dəstələr çıxmışdı. Fransanın Amyen şəhərindən olan keşiş Pyerin və cəngavər rəhbərlik etdiyi bu ordu təxminən 20000 nəfərdən ibarət idi. 1096-cı il may ayında yürüş başladı. Macarıstan və Bizans sərhədindən keçən səlibçilər oktyabr ayında, indiki Türkiyənin İzmir şəhəri yaxınlığında səlcuqlar tərəfindən tamamilə darmadağın edildi və bu ordudan çox az sayda adam sağ olaraq geri qaça bildi.

  Əsas məqalə: I Səlib Yürüşü

Birinci Səlib yürüşü 1096-cı il oktyabr ayında hərəkətə başladı. İlk səfərdən fərqli olaraq, bu dəfə sadə xalq deyil, cəngavərlər və əsilzadələr müharibəyə getmişdilər. Sayları 110 minə yaxın idi. Orduya , və başçılıq edirdilər. Anadoluda səlcuqları məğlub edərək irəliləyən səlibçilər, 10 mart 1098-ci ildə ilk dövlətləri olan Edessa (Urfa) qraflığını qurdular. Belə bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, xaçlılar bu yürüşdə ermənilərdən böyük bir dəstək alırdılar. Antakyanı mühasirə altına alan səlibçilərin yaxşı müdafiə olunan, mühüm strateji əhəmiyyətə malik bu şəhəri almağa çox cüzi şansları var idi. Lakin, şəhərdə olan Firuz adında bir erməni xəyanətkarlıqla Boemundla danışığa getdi və şəhərina qapılarını xaçlılara açdı.

Səlibçilər Urfa qraflığını yaradarkən də, ermənilərdən böyük bir dəstək almışdılar. Bununla da ermənilər öz mənfur xislətlərini bir daha büruzə vermişdilər. Buradan daha da irəli gedən xaçlılar 15 iyul 1099-cu ildə əsas məqsədləri olan Qüdsü aldılar. Qüdsü alarkən çoxlu sayda dinc sakini öldürən səlibçilər hətta, və məscidlərində gizlənməyə çalışanlara, həmçinin şəhərdə yaşayan yəhudilərə də rəhm etmədilər. Bu hadisələrin şahidi olan tarixçi işğaldan sonrakı gün Qüdsün mərkəzindən keçərkən hər tərəfi örtən cəsədlərin arasından və küçə boyu axan qanın içindən keçmək məcburiyyətində qaldığını yazmışdı. Bütün Fələstin ərazisini ələ keçirən səlibçilər burada aşağıda adı çəkilən bir neçə dövlət qurdular:

Qüds krallığı

Antakya knyazlığı

Edessa qraflığı

Tripoli qraflığı

  Əsas məqalə:

Birinci səlib yürüşündən sonra 1101-ci ildə, qazanılan uğuru inkişaf etdirmək məqsədilə, iki il əvvəl vəfat etmiş olan II Urbanın yerinə Roma Papası seçilən yeni bir səlib müharibəsi fikrini ortaya atdı. Bu dəfə ayrı-ayrı əsilzadələrin yaratdığı ordular vahid bir komandanlıq altında deyil, təkbaşına üç müxtəlif ordu şəklində, Anadolu üzərindən Qüdsə yürüş etmək istədilər. Ordu fransızlar, almanlar və italyanlardan ibarət idi. Lakin Qüdsə çatmadan yolda, tərəfindən ayrı-ayrı darmadağın edildilər və bu dəfə planlarını yerinə yetirə bilmədilər.

  Əsas məqalə:

XII əsrdə müsəlman dövlətlər birləşməyə başladılar. Bunun nəticəsində səlibçilər öz mülklərini itirməyə başladılar. 1144-cü ildə Mosul hakimi Edessanı ələ keçirdi. Bu hadisə tezliklə II Səlib yürüşünün (1147–1149) başlanmasına səbəb oldu. 1145-ci ildə Roma Papası Avropa hökmdarlarını yeni bir səlib yürüşünə çağırdı. Bu yürüşün əsas ilhamçısı o zaman katolik dininin ən mürtəce xadimlərindən biri olan abbat Klervoslu Bernar idi. Bu dəfə çağırışa Almaniya kralı və Fransa kralı müsbət cavab verdilər. Hər iki kral şəxsən səfərə çıxdı. İlk olaraq Almaniya kralı III Konrad 1147-ci ildə Anadoluya hücum etdi. Ancaq o da səlcuqlar tərəfindən ağır bir məğlubiyyətə uğradıldı. VII Lüdoviq isə ağır itkilər hesabına özünü Antakyaya yetirə bildi. Bundan sonra qələbə qazanmaq mümkün olmadı və İkinci səlib yürüşü uğursuzluqla tamamlanmışdı.

İkinci xaçlı səfərinin nəticələri qeyri-qənaətbəxş olduğuna görə, Fələstin torpaqlarında vəziyyət dəyişməyə başlamışdı. Səlibçilər mövqelərini əldən verirdilər və qüvvələr nisbəti onların əleyhinə çevrilirdi. Kiçik xaçlı dövlətləri artıq qüvvətlənməkdə olan müsəlman-türk hökmdarları ilə bacara bilmirdilər və məğlubiyyətlər sıralanırdı. Edessa qraflığının 1144-cü ildə itirilməsindən sonra, Qüdsün də vəziyyəti ağırlaşmışdı. Onlar Atabəy simasında yeni bir qorxulu düşmən tapmışdılar. Onun ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Səlahəddin Əyyubi bu siyasəti davam etdirir və səlibçilərin ətrafındakı mühasirə dairəsi get-gedə daralırdı. Bütün bu məğlubiyyətlər son olaraq Qüdsün 2 oktyabr 1187-ci ildə, Səlahəddin Əyyubi tərəfindən fəth edilməsi ilə nəticələnmişdi.

  Əsas məqalə: Üçüncü Səlib yürüşü

Qüdsün itirilməsi xəbəri bütün Avropada şok təsiri oyatdı. Kilsə dərhal hökmdarları səfərə çağırsa da, onlar müxtəlif səbəblər üzündən bunu gecikdirdilər. Nəhayət, Almaniya imperatoru 1189-cu ildə səfərə çıxdı. Ancaq imperatorun Qüdsə çatmadan, indiki Mərsin şəhərinin yaxınlığında çayda boğulması ilə başsız qalan ordunun qalıqları güclə Fələstinə gəlib çatdı. 1190-cı ildə isə Fransa kralı II Filip Avqust və İngiltərə kralı I (Şir ürəkli) Riçard yola çıxdı. İki kral birlikdə Əkkanı 1191-ci ildə ələ keçirdi. Lakin burada baş verən mübahisəyə görə, II Filipp Fələstini tərk edərək Fransaya qayıtdı. Əkkada, bəzi məlumatlara görə sayları 900–3000 arasında dəyişən müsəlman əsirini öldürən Riçard nə qədər çalışsa da, Qüdsü ələ keçirə bilmədi və 9 oktyabr 1192-ci ildə Fələstini tərk etdi. Beləliklə Üçüncü səlib yürüşü də nəticəsiz bitmişdi.

  Əsas məqalə:

IV Xaç yürüşü isə müsəlmanlara qarşı deyil, katoliklərin düşmən və kafir gözü ilə baxdıqları pravoslav Bizans İmperiyasına və onun paytaxtı Konstantinopola qarşı yönəlmişdi. 1204-cü ildə səlibçilər Konstantinopolu tutdular və Bizans İmperiyasının torpaqları üzərində Latın İmperiyasını yaratdılar.

  Əsas məqalə:

Roma papası əvvəlki xaç yürüşlərinin uğursuz olmasının səbəbini onunla izah edirdiki bu yürüşlərdə iştirak edənlər günaha batıblar. Uğur qazanmaq üçün heç bir günah iş görməyən uşaqlardan istifadə etmək lazım olduğunu deyirdi.1212-ci ildə Almaniyada uşaqların və yeniyetmələrin qatıldığı yürüşlərdən biri "Uşaqların xaç yürüşü" adlandırılırdı.Bu yürüş zamanı yola çıxanlar yalnız İtaliyanın Aralıq dənizi sahillərinədək gedə bildilər. Bu yürüşə qoşulan uşaqları gəmilərə mindirib qul bazarlarına apardılar.

  Əsas məqalə:

1217-ci ildə beşinci səlib yürüşü başladı. Bu dəfə Misir hədəf olaraq seçilmişdi. Səlibçilər 1219-cu ildə şəhərini ələ keçirsələr də, uğurun davamı gəlmədi və nəhayət 1221-ci ildə heç nə əldə etmədən geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.

  Əsas məqalə:

1228-ci ildə yeni səfər başladı. Orduya, Almaniya imperatoru II Fridrix başçılıq edirdi. Bu dəfə müharibə deyil, danışıqlara üstünlük verən imperator Misir sultanı ilə razılığa gəldi və 17 mart 1229-cu ildə Qüdsə sahib oldu. Ancaq bu dəfə Qüds cəmi on beş il səlibçilərin əlində qaldı. 1244-cü ildə misirlilər şəhərə yenidən sahib çıxdılar. Beləliklə daha bir səfər uğursuz sona yetdi.

  Əsas məqalə:

Yeddinci Səlib Yürüşü 1249-cu ildə Misir üzərinə hücumla başladı. Xaçlılara Fransa kralı IX (Müqəddəs) Lüdoviq başçılıq edirdi. Əsgərlərin demək olar ki, hamısı fransız idi. Dimyatı ələ keçirən səlibçilər, Misir sultanı onları blokadaya alması nəticəsində, acınacaqlı vəziyyətə düşmüş, sonunda isə kral da əsir alınmışdı. IX Lüdoviq ağır girov verərək qurtulsa da, yürüş məğlubiyyətlə başa çatmışdı.

  Əsas məqalə:

1270-ci ildə, dindarlığı ilə seçilən kral IX Lüdoviq yeni bir səlib yürüşünə başladı. Amma bu dəfə marşrut Yaxın Şərq deyil, Tunis seçilmişdi. Gəmilərlə sahilə yan alan kral, şəhəri mühasirəyə aldı. Lakin qəfil baş verən epidemiya nəticəsində kral, onun oğlu və bir çox əsilzadə vəfat etdi. Sağ qalanlar da mühasirəni ataraq Fransaya qayıtdılar. Beləliklə də səlib yürüşləri epopeyası başa çatdı.

Ard-arda baş verən uğursuzluqlar Fələstindəki səlibçi dövlətlərinin son qalıqları üzərindəki qara buludları daha da sıxlaşdırırdı. Misir sultanı Baybars 1265-ci ildə və almışdı. Daha sonra Antakyanın üzərinə gedən sultan, 18 may 1268-ci ildə bu şəhəri fəth etdi və səlibçi knyazlığına son vermişdi. Ondan sonra hakimiyyətə gələn sultan Kalavun 1287-ci ildə , 1289-cu ildə isə Tripolini tutmuşdu. Səlibçilərin əsas mərkəzi olan Qüds krallığından geriyə qalan son böyük şəhər olan Əkkanı isə, sultanın oğlu iki ildən sonra almışdı. Elə həmin il Sur, Beyrut və Hayfanı fəth edən sultan, beləliklə də xaçlıların hakimiyyətinə tamamilə son vermişdi.

Nəticə olaraq onu demək olar ki, Urban yürüşləri ideyasının uğursuzluqla başa çatmasının bir neçə mühüm səbəbi vardır. Birincisi, hətta Fələstin ərazisində də xaçlılar öz köhnə ədavətlərindən əl çəkməmiş, yenə də tez-tez taxt-tac davalarına çıxmış və daxili müharibələrin də ardı-arası kəsilməmişdir. Həm də, bir çox Avropa hökmdarları Səlib Yürüşü fikrindən yalnız öz şəxsi məqsədləri üçün istifadə edərək daha çox öz maraqlarının yerinə yetirilməsinə diqqət ayırmış, Xaçlı səfərlərinə barmaqarası yanaşmışlar. Buna misal olaraq, birinci yürüşdə heç bir kralın iştirak etməməsi, üçüncü səfərdə Fransa kralı II Filippin Qüdsə çatmadan tezliklə qayıtmasını göstərmək olar. Almaniya imperatoru II Fridrix isə yalnız anafema(dindən çıxarılma) qorxusu altında müharibəyə yollanmağa razılıq vermişdi, lakin bu da onu qurtarmadı və Papa imperatoru katolisizm xaricində elan etdi.

Bundan başqa səlibçilər yerli xalqın dəstəyinə sahib deyildilər. Avropadan kömək üçün tez-tez müxtəlif şəxslər Fələstinə gəlsə də, iqlimin əlverişsiz olması səbəbindən onların bir çoxu tez ölürdü. Həm də avropalılar texniki cəhətdən şərqlilərdən xeyli geri qalırdılar, belə ki, müsəlmanlardan onlara qarşı vahid bir komandanlıq olmadan, tək-tək əmirlər vuruşsa da, səlibçilər yenə də uğur qazanmaqda çətinlik çəkirdilər.

Səlib yürüşü Avropaya bir çox yeniliklər gətirdi. İnsanlar gigiyenaya riayət etməyə, müntəzəm surətdə çimməyə, şəkərdən istifadə etməyə, ipək paltarlar geyməyə, ipək xalılardan istifadəyə, çini qablar, şüşə məmulatları, müxtəlif ədviyyatlar işlətməyə başladılar. Xaçlı səfərləri memarlığı da əhəmiyyətli surətdə dəyişdirdi. Qəsrlərdə gizli yollar, müdafiə qüllələri və başqa yeniliklər Avropada yayılmağa başladı. Adı çəkilən dövrdə Qərbin daxilində də xeyli yeniliklər oldu. Bank sistemi inkişaf etdi, ədəbiyyat yeni mərhələyə trubadurlar sayəsində qədəm qoydu, habelə qeyd etmək lazımdır ki, sonradan Renesans adını alacaq güclü ədəbi hərəkatın məhz həmin dövrdə ilk işartıları görünməyə başlamışdı. İctimai həyatda da mühüm dəyişikliklər yaşandı. Şəhər.lər müstəqillik qazandı, feodal əsarətinə qarşı etiraz səsləri ucalmağa başlamışdı.

Son olaraq onu demək olar ki, Səlib yürüşləri Avropa üçün mühüm ictimai-siyasi həm də mədəni hadisə oldu. Bu, Qərbin yeni ticarət yolları axtarmaqda cəhdlərindən biri idi. Daha sonra onlar bu məqsəd naminə dəniz yollarını inkişaf etdirəcək və başqa qitələrə də gedəcəkdilər. Əgər belə demək mümkündürsə, Xaçlı yürüşləri Qərbin daha sonrakı əsrlərdə aparacağı kolonial müharibələrdən ilki idi. İlk cəhd uğurlu alınmadı, lakin bu proses davam etdirildi və nəticədə, Avropa inkişaf yoluna qədəm qoyaraq başqa regionları geridə qoydu.

Şərqdə isə, Səlib yürüşləri demək olar ki təsirsiz olmuşdu. Bu vaxtlar orada hakim dairələri daha çox daxili problemlər düşündürürdü. Avropadan axıb gələn səlibçilər onlarda heç bir qorxu hissi oyatmamışdı. Xatırlatdığımız kimi, xaçlılarla əsasən yerli əmirlər mübarizə aparırdı. İctimai həyata bu müharibələr heç bir təsir göstərməmişdi.

Xaç yürüşləri nəticəsində yaxın şərqdə bir neçə xristian dövləti yarandı. Bunlar Qüds krallığı (1099–1291), Antioxiya knyazlığı (1098–1268), Tripoli (?-1291) və Edessa qraflıqları (1098–1146) idi.

• ^{[ölü keçid]}
•  (rus.)
•  (rus.)
•  (rus.)
•  (rus.)