Zarya (Заря заряница; belar. Зара-зараніца, Зорка-зараніца[1]; ukr. Зоря, Зоря-зоряниця, Ключниця неба[2]; q.rus зьрѣти "baxmaq, görmək"[3]) — slavyan folklorunda sübhün (dan yeri) tanrıçası. Ənənəyə görə, o, bəzən tək, bəzən isə iki və ya üç bacı kimi təsvir olunur. Zarya adı etimoloji baxımdan hind-avropa sübh tanrıçası H₂éwsōs ilə əlaqəli olmasa da, onun əksər xüsusiyyətlərini daşıyır. O, tez-tez Günəşin, Ayın və bəzən onunla eyniləşdirilən Danica (Səhər Ulduzu) tanrıçasının bacısı kimi təsvir edilir.[4]
| Zarya | |
|---|---|
 | |
| Təsir sahəsi | şəfəq |
| Cinsi | qadın[d] |
| Digər mədəniyyətlərdə | Avrora, Eos, Ēostre, Ushas |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Zarya Günəşin Sarayında yaşayır, səhərlər qapını açaraq Günəşin səmaya səyahətə çıxmasına imkan yaradır, onun ağ atlarını qoruyur və eyni zamanda bakirə kimi təsvir olunur.[5][6] Şərqi Slavyan zaqovor ənənəsində Zarya praktikantın müraciət etdiyi ali qüvvə rolunda çıxış edir.[7]
Rus ənənəsində Zaryalar tez-tez iki bakirə bacı kimi təsvir olunur[8][9]:
- Zarya Utrennyaya (Səhər Zaryası, rus. утро "səhər") – sübh tanrıçasıdır,
- Zarya Vechernyaya (Axşam Zaryası, rus. вечер "axşam") – axşam tanrıçasıdır.
Hər biri Günəşin qızıl taxtının bir tərəfində dayanır. Səhər Zaryası Günəş səhər yola düşərkən səmavi sarayın qapılarını açır, Axşam Zaryası isə Günəş gecə öz məkanına qayıdarkən həmin qapıları bağlayır.[10] Zaryaların qərargahı Buyan adasında yerləşir.[11]
Belarus folklorunda o, Zaranitsa (Зараніца) və ya Zara-Zaranitsa (Зара-Зараніца) adlanır. Bir hekayəyə görə, Zaranitsa Müqəddəs Georgi və Müqəddəs Nikolay ilə qarşılaşır. Müqayisəli mifologiyada bu iki müqəddəs, adətən, hind-avropa mifologiyalarında sübh tanrıçasının qardaşları olan "ilahi əkizlər" funksiyasını yerinə yetirir. Bir folklor mətnində deyilir[12]:
Müqəddəs Georgi Müqəddəs Nikolay ilə gedirdi və yolda Sübh tanrıçası ilə qarşılaşdı.
Sloven xalq mahnısı "Zorja prstan pogubila" (Zarya üzüyünü itirdi) adlanır. Mahnıda oxuyan şəxs anasından (majka), qardaşından (bratec), bacısından (sestra) və sevgilisindən (dragi) onun üzüyünü tapmağı xahiş edir.
Monika Kropeyin araşdırmalarına görə, Sloveniya mifoloji ənənəsində[13]:
- Günəş səhərlər Sonçica (sloven. sonce – "günəş") adlı sübh tanrıçası ilə birgə qalxır,
- Axşam isə Zarika (sloven. zarja – "dan yeri") adlı axşam tanrıçası ilə birgə batır.
Bu qadın fiqurları Sloven xalq rəvayətlərində bir-biri ilə rəqabət aparan personajlar kimi də görünür[14].
Folklorşünas Fanni Koplend bu iki fiquru Günəş və Dan yeri mifoloji obrazları kimi izah etmiş və "Gözəl Zarya Balladası" adlı başqa bir xalq mahnısını qeyd etmişdir.[15] Sloveniya folklorçusu Yakob Kelemina isə Kresnik dövriyyəsi adlanan silsilədə Zora obrazının İlanlar Kraliçasının (gecə obrazının bir təcəssümü ola bilər) qızı kimi göründüyünü qeyd etmişdir..[16]
- ↑ Салавей, 2004
- ↑ Зоря Arxiv surəti 4 may 2021 tarixindən Wayback Machine saytında // Українська мала енциклопедія: У 8 т.[ukr.] — Т. 2 : Книжка IV. Літери Ж-Й — Буенос-Айрес, 1959. — С. 512
- ↑ Шанский, 1971
- ↑ Peroš, Zrinka; Ivon, Katarina; Bacalja, Robert. "More u pričama Ivane Brlić-Mažuranić". Magistra Iadertina. 2. 2007. doi:10.15291/magistra.880.
- ↑ Razauskas, Dainius. "Iš baltų mitinio vaizdyno juodraščių: Aušrinė (ir Vakarinė)". Liaudies kultūra (litva). 2011: 17–25.
- ↑ Zaroff, Roman. "Organized Pagan Cult in Kievan Rus'. The Invention of Foreign Elite or Evolution of Local Tradition?Organizirani poganski kult v kijevski državi. Iznajdba tuje elite ali razvoj krajevnega izročila?". Studia mythologica Slavica. 2. 5 May 2015: 47. doi:10.3986/sms.v2i0.1844.
- ↑ Straižys, Vytautas; Klimka, Libertas. "The Cosmology of the Ancient Balts". Journal for the History of Astronomy. 28 (22). 1997: S57–S81. Bibcode:1997JHAS...28...57S. doi:10.1177/002182869702802207.
- ↑ Razauskas, Dainius. "Dievo vaikaitis: žmogaus vieta lietuvių kosmologijoje". Tautosakos darbai (litva). 2011: 131–158.
- ↑ Laurinkienė, Nijolė. "Dangiškųjų vestuvių mitas". Liaudies kultūra (litva). 2019: 25–33.
- ↑ Banov, Estela. "Nodilova mitološka razmatranja kao arhitekst Pričama iz davnine Ivane Brlić–Mažuranić" [The mythological in the work of Vladimir Nazor and Ivana Brlić-Mažuranić (Slavic Legends and Tales of Long Ago)]. Stoljeće Priča iz davnine Ivane Brlić-Mažuranić. Kos-Lajtman, Andrijana; Kujundžić, Nada; Lovrić Kralj, Sanja (ur.). Zagreb: Hrvatske udruge istraživača dječje književnosti, 2018. pp. 113–130.
- ↑ Ralston, William Ralston Shedden. The songs of the Russian people, as illustrative of Slavonic mythology and Russian social life. London: Ellis & Green. 1872. p. 170.
- ↑ Andrews, Tamra. Dictionary of Nature Myths: Legends of the Earth, Sea, and Sky. Oxford University Press. 2000. səh. 20. ISBN 978-0-19-513677-7.
- ↑ Christian, R. F. RUSSIAN // Arthur T. Hatto (redaktor). Eos: An enquiry into the theme of lovers' meetings and partings at dawn in poetry. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton. 1965. 658-676 [659]. doi:10.1515/9783111703602-047.
Another point of general interest is the Russian conception of the dual nature of the dawn. Numerous examples reveal the existence of two Dawns who are sisters - the Morning Dawn (Utrennyaya Zarya) and the Evening Dawn (Vechernyaya Zarya). The latter refers to the after-glow of sunset and is frequently contrasted with the morning or 'white' dawn, with the midnight period as the mean between the two extremes.
- ↑ Kerbelytė, Bronislava. "Folkloro duomenys - senosios raštijos žinių vertinimo priemonė". Tautosakos darbai (litva). 2009: 13–30.
- ↑ "Русская народно-бытовая медицина" [Russian folk-medicine]: по материалам этнографического бюро князя В. Н. Тенишева / Д-р мед. Г. Попов. С. Петербург: тип. А. С. Суворина, 1903. p. 232.
- ↑ "Заря-зарница, красная дѣвица, утренняя Ирина, Дарья полуденная, прійдите, возьмите денной іфикъ и полуденный полу крикъ, отнесите его въ темные лѣса, въ далекіе края, за синія моря, на желтые пески, во имя Отца". "Русская народно-бытовая медицина" [Russian folk-medicine]: по материалам этнографического бюро князя В. Н. Тенишева / Д-р мед. Г. Попов. С. Петербург: тип. А. С. Суворина, 1903. p. 232.
- Afanasyev, Alexander Nikolayevich. Поэтические воззрения славян на природу: Опыт сравнительного изучения славянских преданий и верований в связи с мифическими сказаниями других родственных народов [Poetic views of the Slavs on nature: An experience of a comparative study of Slavic traditions and beliefs in connection with the mythical tales of other kindred peoples] (rus). 1. Moscow: Izd. K. Soldatenkova. 1865.
- Bartmiński, Jerzy. Słownik stereotypów i symboli ludowych. Volume I: Kosmos. Part I: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie (polyak). Lublin: Wydawnictwo UMCS. 1996. ISBN 83-227-0901-3.
- Cochran, Julian. "Sheet Music of Julian Cochran: Urtext Editions". juliancochran.org. n.d. İstifadə tarixi: 2020-07-18.
- Czernik, Stanisław. Trzy zorze dziewicze: wśród zamawiań i zaklęć [Three Virgin Aurorae: Among Orders and Spells] (polyak) (2nd). Łódź: Wydawn. Łódzkie. 1985. ISBN 83-218-0422-5.
- Derksen, Rick. Etymological dictionary of the Slavic inherited lexicon. Leiden: Brill. 2008. ISBN 978-90-474-2816-9.
- Eliade, Mircea. "History of Religions and "Popular" Cultures". History of Religions. 20 (1–2). 1980: 1–26. doi:10.1086/462859. JSTOR 1062333.
- Graves, Robert. New Larousse Encyclopedia of Mythology: With an Introduction by Robert Graves. Gregory Alexinsky. New York: Crescent Books. 1987. ISBN 0-517-00404-6.
- Griffiths, Eleanor Bley. "Who are the Zorya sisters in American Gods, and what myths did Neil Gaiman base them on? American Gods mythology explained. Amazon Prime, Starz". Radio Times. 2017-08-13. İstifadə tarixi: 2021-05-10.
- Grzegorzewic, Ziemisław. O Bogach i ludziach. Praktyka i teoria Rodzimowierstwa Słowiańskiego [On Gods and People. The practice and theory of the Slavic native religion] (polyak). Olsztyn. 2016. ISBN 978-83-940180-8-5.
- Sańko, Siarhei. "Reflexes of Ancient Ideas about Divine Twins in the Images of Saints George and Nicholas in Belarusian Folklore". Folklore: Electronic Journal of Folklore. 72. 2018: 15–40. doi:10.7592/fejf2018.72.sanko.
- "The Scope - Triglavians Take Over Billboards", EVE Online, 15 March 2019, 2021-12-21 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2021-04-06 – YouTube vasitəsilə
- Shedden-Ralston, William Ralston. The Songs of the Russian People: As Illustrative of Slavonic Mythology and Russian Social Life. Ellis & Green. 1872.
- Siewierski, Lechosław. "[Muzyka] Sound of Triglav – Zoriuszka" (polyak). Słowianie i Słowianowierstwo. 2018-10-03. İstifadə tarixi: 2020-07-19.
- Szyjewski, Andrzej. Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM. 2003. səh. 71. ISBN 83-7318-205-5.
- Toporkov, Andrey. Zarya // Slavyanskaya Mifologiya: Entsiklopedicheskiy slovar (rus). Moscow. 1995. səh. 189. ISBN 5-7195-0057-X.
- Váňa, Zdeněk. Svět slovanských bohů a démonů [The world of Slavic gods and demons] (çex). Prague: Panorama. 1990. ISBN 80-7038-187-6.
- Vrtel-Wierczyński, Stefan. Średniowieczna poezja polska świecka [Medieval Polish secular poetry] (polyak). Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza. 1923.
- "Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny. 1903 T.17 z.3 - Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa" [Vistula. Geographical and Ethnographic monthly. 1903 Vol. 17 z.3 – Greater Poland Digital Library]. wbc.poznan.pl (polyak). 17. İstifadə tarixi: 2019-12-25.
- Zarubin, L. A. "Сходные изображения солнца и зорь у индоарийцев и славян" [Similar images of the sun and dawns among the Indo-Aryans and Slavs]. Советское славяноведение [Soviet Slavic Studies] (rus). Moscow: Наука. 6. 1971: 70–76. 2012-04-11 tarixində arxivləşdirilib.
- "Zorya by Floex". floex.cz. n.d. İstifadə tarixi: 2020-07-18.