zZaporojye kazakları və ya qısaca zaporojyelilər (ukr. Запорожці Zaporojtsi) — Dnepr çayının şəlalələrindən kənardakı Zaporojye regionunda yaşayan kazaklar idi. Bu gün Mərkəzi Ukraynada “Böyük çəmənlik” kimi tanınan bu ərazi sovet dövründə Kaxovka su anbarının altında qalmışdı. Zaporojye siçi XV əsrdə Polşa-Litva İttifaqından qaçan təhkimçilərlə birlikdə sürətlə böyümüşdür.[1] O, parlament sistemi yaratmış hörmətli siyasi təşkilata çevrilmişdir.
Zaporojya kazaklarının (Zaporojtsi) adı onların istehkamlarının (Siç) yerləşdiyi Zaporojyadan gəlir. Zaporojya “şəlalələrdən kənardakı torpaq” deməkdir (za “kənar”, “o tərəf”, poróhy “şəlalələr”).
XVI, XVII və XVIII əsrlər boyunca Zaporojye kazakları Polşa-Litva İttifaqının, Osmanlı imperiyasının, Krım xanlığının və Rusiya Çarlığının nüfuzuna meydan oxumağa qadir olan güclü siyasi və hərbi qüvvəyə çevrildilər. Üç böyük dövlət arasındakı münaqişələr və ittifaqlar arasında qalan Xost XVIII əsrin sonunda Rusiya İmperiyası tərəfindən zorla dağıdıldı.
1917-ci ildəki Böyük Oktyabr İnqilabından sonra Ukrayna kazakları Sovet hökumətini devirmək üçün Ağ Orduya qoşuldu və qırmızılara qarşı qırğınlarla məşğul oldular. Kazak atamanları, xüsusilə Rusiyanın şərqində və cənubunda Ağ Terror adlanan qırğınlara səbəb oldular. Lakin onlar Ukrayna bolşeviklərinə məğlub oldular.
Aşağı Dneprdəki birinci kazak icmalarının nə zamandan etibarən formalaşmağa başladığı dəqiq olaraq məlum deyildir. Hələ XII əsr kimi erkən bir dövrdə Avrasiya çöllərində oxşar insanların yaşamasına aid əlamətlər və hekayələr vardır. O zaman onlar özlərinə kazak demirdilər, çünki kazak türk dilində “azad adam” mənası verən və etimologiyasını “qazax” etnik kimliyi ilə bölüşən bir sözdür.[2] Sonralar ukrayn və rus dillərində “azad basqınçı” mənasını verən sözə çevrilmişdir. Qara dənizin şimal sahillərində yerləşən çöllərdə kumanlar, peçeneqlər və xəzərlər kimi köçəri tayfalar yaşayırdılar. Kazakların etnogenezində bu tayfaların rolu mübahisəli olsa da, sonrakı kazak mənbələrində kazakların mənşəyi slavyanlaşmış xəzər nəslinə aid edilmişdir.[3][4]
Həmçinin təqiblərdən və ya cinayət məsuliyyətindən yaxalarını xilas etmək üçün Kiyev Rus dövlətinin əkin yerləri olan yaşayış məntəqələrindən bu vəhşi çöllərə qaçan insan qrupları da var idi. Onların həyat tərzi, əsasən, müasir dövrdə kazak adlandırılan insanların həyat tərzinə oxşayırdı. Onlar dolanışıqlarını əsasən ovçuluq və balıqçılıqla, at və yemək üçün isə qonşuluqda yaşayan Asiya tayfalarına basqınlar etməklə təmin edirdilər, lakin eyni zamanda onlar bu köçəri tayfalar ilə qaynayıb-qarışaraq onların bir çox mədəni xüsusiyyətlərini də mənimsəmişdirlər. XVI əsrdə yaşamış ukraynalı bir zadəgan olan Dmitri Vışnevetski bu müxtəlif qrupları güclü hərbi təşkilat altında birləşdirmişdir.
Zaporojye kazakları müxtəlif sosial və etnik mənşəli olmaqla bərabər, əsasən vəhşi çöllərin təhlükəli azadlığını Polşa aristokratlarının hakimiyyəti altında yaşamaqdan üstün tutan qaçaq-quldur dəstələrindən ibarət idi. Bununla belə, şəhər əhalisi, kiçik zadəganlar, hətta Krım tatarları da kazak icmasının bir hissəsi olmuşdular. Din baxımından isə onlar pravoslav xristianlığını qəbul etməli, onun ayin və dualarını qəbul etməli olmuşdurlar.[5][6]
Köçəri fərziyyəsi kazakların müxtəlif dövrlərdə Qara dənizin şimal ərazilərində yaşamış bir və ya bir neçə köçəri xalqdan əmələ gəlməsi fikridir. Bu fərziyyəyə əsasən kazakların əcdadları skiflər, sarmatlar, xəzərlər, polovtslar (kumanlar), çərkəzlər (adıge), tatarlar və başqa xalqlardır. Kazakların mənşəyi ilə əlaqədar olan köçəri fərziyyəsi XVI-XVII əsrlərdə “Polşa tarixi məktəbi”nin təsiri altında formalaşmış və zadəganların sarmat mənşəli olması (Sarmatizm) haqqında olan nəzəriyyə ilə əlaqədar olmuşdur. Dövlətin və ya xalqın mənşəyinin müəyyən bir antik xalqdan götürülməsi ənənəsinə müvafiq olaraq, XVIII əsrdə yaşamış kazak tarixçiləri kazakların xəzər mənşəli olduğunu iddia etmişdirlər.[7] Mənbələr çoxaldıqca və tarix elmi inkişaf etdikcə köçəri fərziyyələr rəsmi tarixşünaslıq tərəfindən rədd edilmişdir. Sözügedən fərziyyənin nöqsanlı olmasını birinci dəfə Aleksandr Rigelman irəli sürmüşdür.[8] XX əsrdə yaşamış məşhur rus alimi Lev Qumilyov kazakların mənşəyinin kumanlar olduğunu iddia edənlərdən biri olmuşdur.[9]
Zaporojye Seçi 1775-ci ildə rəsmən fəaliyyətini dayandırsa da, Ukrayna, Rusiya, Polşa, Türkiyə və onunla təmasda olmuş olan digər dövlətlərdə dərin mədəni, siyasi və hərbi miras qoymuşdur. Kazakların digər dövlətlərlə müntəzəm olaraq dəyişən ittifaqları, xüsusən XX əsrdə mübahisələrə səbəb olmuşdur. Ruslar üçün Pereyaslavl müqaviləsi Çar Rusiyasına, daha sonra isə Rusiya imperiyasına Ruteniya torpaqlarını ələ keçirməyə, Kiyev Rus dövlətinin yeganə varisi olması iddiasını irəli sürməyə və rus çarına özünü bütün rusların (slavyanların) hamisi elan etmə səlahiyyəti vermiş və XIX əsrdə baş tutmuş panslavizm hərəkatı ilə bu ideya özünün zirvəsinə çatmışdır.[10]
Zaporojyelilərin müasir nəsli olan Kuban kazaklarının əksəriyyəti Rusiyaya sadiqdirlər. Onların bir çoxu Sovet İttifaqının dağılmasından sonra baş vermiş yerli müharibələrdə iştirak etmiş və eynilə inqilabdan əvvəl İmperatorun şəxsi mühafizəçiləri kimi fəaliyyət göstərdikləri dövrdə olduğu kimi, Kreml alayının da əksəriyyətini Kuban kazakları təşkil edir.[11]
Reç Pospolita üçün Xmelnitski üsyanı və Zaporojye kazaklarının məğlubiyyəti XVIII əsrin sonlarında Reç Pospolitanın bölüşdürülməsi ilə başa çatmış və ittifaqın tədricən dağılmasına səbəb olmuş Tufan ilə sonunun başlanğıcına işarə etmişdir. Eyni aqibət həm Krım xanlığı, həm də Osmanlı imperiyası üçün də olmuşdur. Hər iki tərəfdən də çoxsaylı basqın və hücumlara məruz qalmış Zaporojye kazakları Rusiya ordusuna Osmanlının Şimali və Mərkəzi Avropa istiqamətində genişlənmə ambisiyalarına son qoymağa kömək etmiş və Polşa kimi Osmanlı imperiyası da Krımın itirilməsindən sonra tənəzzül dövrünə girmişdir.
Zaporojye kazaklarının tarixi irsi XIX əsrin ikinci yarısında Ukrayna millətçiliyinin düşüncəsini formalaşdırmış və ona təsir göstərmişdir. Adrian Kaşçenko[12] (1858-1921), Olena Apanoviç[13] kimi ukraynalı tarixçilər 1775-ci ildə Zaporojye Seçinin qəti olaraq ləğv edilməsinin Ukrayna tarixi üçün əhəmiyyətli bir itki olduğu fikrini iddia etmişdirlər. 1917-ci il inqilabından sonra Ukraynada yeni elan edilmiş Ukrayna Xalq Respublikasını müdafiə etmək üçün azad kazak hərbi birləşmələri yaradılmışdır.[14] Sovet dövründə milliyətçilik əhval-ruhiyyəsinin yüksəlişini boğmaq üçün rəsmi olaraq millətçilik sıxışdırılmış və bunun əvəzində Zaporojye kazaklarının Moskvanın türklərə qarşı müdafiəsindəki tarixi rolu xüsusi ilə vurğulanmışdır. 1990-cı ildə Sovet hökuməti ilə Ukrayna müstəqillik hərəkatı Zaporojye Seçinin 500 illik yubileyini qeyd etmək üçün əməkdaşlıq etmişdirlər.[15]
Zaporojye geyimləri, mahnıları və musiqiləri rəsmi dövlət rəqs və musiqi ansambllarının tərkibinə daxil edilmiş və sonrakı illərdə Ukraynanın imicinə təsir göstərmişdir. 1991-ci ildə Ukraynanın yenidən müstəqillik əldə etməsindən sonra kazakların həyat tərzini canlandırmaq cəhdləri daha çox siyasət, atçılıq və mədəni sferalarda özünü göstərmişdir.[16] 2016-cı ilin noyabr ayında Dnepropetrovsk vilayətinin kazak mahnıları YUNESKO-nun Təcili Mühafizəyə Ehtiyacı olan Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilmişdir.[17]
Hal-hazırda Zaporojye kazaklarının mərkəzi hesab olunan Xortisa Ukrayna dövlətçiliyinin simvolu hesab olunur.[18]
- ↑ Cossacks at the Encyclopedia of Ukraine Arxivləşdirilib 2020-09-04 at the Wayback Machine (ing.)
- ↑ "Online Etymology Dictionary". 3 oktyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Dogovor i postanovlenie mezhdu Get'manom Orlikom i voiskom Zaporozhskim v 1710", in: Chteniia v Imperatorskom obshchestve istorii i drevnostei rossiiskikh (Moscow 1858)
- ↑ Ustnoe povestvovanie byvshego zaporozhtsa, zhitelya Yekaterinoslavskoi gubernii i uezda, sela Mikhailovskogo, Nikity Lyeontʹevicha Korzh [Oral Narrative of the Former Zaporozhian Cossack, a Resident of the Mikhailovsky Village in the Province of Yekaterinoslav, Nikita Leontovich Korzh]. Odessa: 1842.
- ↑ "Партія". www.nru.org.ua. 18 iyul 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyul 2022.
- ↑ History of Ukraine - 2nd, Revised Edition: The Land and Its Peoples, University of Toronto Press, 2010, ISBN 978-1-4426-9879-6, 23 aprel 2023 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 17 iyul 2016
- ↑ The Cossacks. Constable. 1999. ISBN 9780094774001.
- ↑ "Главы 1-5. Рігельман Олександр. Літописна оповідь про Малу Росію та її народ і козаків узагалі". litopys.org.ua. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2018.
- ↑ (rus). 20 (2(37)). 2015: 61–69. doi:10.18524/2077-1746.2015.2(37).54983. ISSN 2415-3125 http://visbio.onu.edu.ua/article/view/54983 (#bare_url_missing_title). 16 oktyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. (#first_missing_last)
- ↑ https://www.utoronto.ca/cius/publications/books/pereiaslav.htm (#bare_url_missing_title). 25 oktyabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyul 2022.
- ↑ BBC-Russia release from 24 September 2005, В президентском полку прибыло [1] by Olga Lestnikova
- ↑ ", Adrian Kashchenko, "Opovidannia pro slavne viys'ko zaporoz'ke nyzove", Dnipropetrovsk, Sich, 1991, ISBN 978-5-7775-0301-5 [səhifə göstərin]
- ↑ ", Olena Apanovich, "Ne propala ihnya slava", "Vitchizna" Magazine, N 9, 1990.
- ↑ Free Cossacks at the Encyclopedia of Ukraine
- ↑ "Архівні фото відзначення у 1990 році 500-ліття Запорозького козацтва". Radio Free Europe/Radio Liberty (ukrayna). 2 avqust 2020. 26 fevral 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 aprel 2023.
- ↑ Yanukovych cancels three decrees on Ukrainian Cossacks Arxivləşdirilib 2012-05-01 at the Wayback Machine, Kyiv Post (30 December 2011)
- ↑ Eugene Wagner. ""Cossack's songs of Dnipropetrovsk Region"". UNESCO official web-site. 1 dekabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 dekabr 2016.
- ↑ (ukr.) Where to go on Independence Day: 21 sights for the statehood of Ukraine Arxivləşdirilib 2022-08-12 at the Wayback Machine, Radio Free Europe (16 August 2020)
Vikianbarda Zaporojye kazakları ilə əlaqəli mediafayllar var.- Zaporizhia at the Encyclopedia of Ukraine
- Zaporozhian Cossacks at the Encyclopedia of Ukraine
- Zaporozhian Sich at the Encyclopedia of Ukraine
