Trabzon — Türkiyənin ərazisinin böyüklüyünə görə ən böyük iyirmi doqquzuncu şəhəridir. Sahəsi 4.662 km²-dir. Trabzon, Qara dəniz sahilləri ilə Ziqana dağları arasında yerləşən, olduqca zəngin təbiətə, rəngarəng adət-ənənələrə, əsrarəngiz mədəniyyətə malik bir şəhərdir. Övliya Çələbi bu şəhər haqqında demişdi:
| Şəhər | |
| Trabzon | |
|---|---|
| Trabzon | |
 Trabzonun Boztəpədən görünüşü | |
|
41°00′18″ şm. e. 39°43′21″ ş. u.HGYO |
|
| Ölkə | Türkiyə |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Sahəsi | 4.662 km2 km² |
| Hündürlük | 0 ± 1 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 807.903 nəfər |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| ISO kodu | TR-61 |
| Telefon kodu | (+90) 462 |
| Poçt indeksi | 61000–61999 |
| Avtomobil nömrəsi | 61 |
| Rəsmi sayt | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
|
Trabzona kiçik İstanbul desək yanılmarıq. O, İrəm bağları kimi bəzəkli, rəngarəng bir şəhərdir. | 
|
Trabzou hətta Şahzadələr şəhəri də adlandırırlar.[1]
- Yunan mifologiyasındakı Likaonun oğlu Trapezeusun Arkadiyadakı adaşına öz adını verdiyi bilindiyi üçün Qara dəniz sahilindəki Trabzonun da adını bu mifoloji qəhrəmandan aldığı və şəhərin adının yunan toponimika ənənəsindən qaynaqlandığı düşünülür[2].
- Övliya Çələbinin 2500 illik tarixi olan bu adı XVII əsrdə türk xalq etimologiyasından qaynaqlanan “Tuğra-bozan” ifadəsi ilə izah etmək cəhdi bəzi dairələr tərəfindən ciddi qarşılanıb[3].
- Hamilton şəhərin görünüşünü şəhərin cənub-şərqində sıldırım yamaclarla yüksələn, lakin üstü düz olan Boztəpə ilə əlaqələndirib və qədim Trabzon sikkələri üzərində çəkilmiş “masa” rəsimlərinin dəstəyi ilə şəhərə görünüşünə görə yunanca Trapezus, “masa” mənasını verən adının verildiyini iddia edib[4].
- Özhan Öztürk, lazların əcdadları olan Kolxidadan və Qafqazdan gətirilən qulların Yunan materikinə daşındığı liman şəhəri Trabzonun adının qədim yunan mətnlərində “qulların satıldığı düz platforma” (Aristo. Fr. 874) mənasını verən Trapez sözünün metaforik şəkildə işlədilməsi ilə bağlı ola biləcəyini iddia edərkən[5], şəhərin Bijışkyanın xatırlatdığı digər adı olan Ozinis-in[6] də laz dilində “Düzən” mənasını verdiyini qeyd etmişdir[7].
Şəhər tarix boyu Osmanlıda mövcud olmuşdur: طربزون, Qədim Yunanca: Τραπεζοῦς, Latınca: Trapezus, Ermənicə: Տրապիզոնի, Genuya: Trabisonda, Pontik Yunanca: Ττεζ Trapezounta və Laz: T'rapuzani və ya T'amtra[8][9] adlanır.
Bölgədə müxtəlif dövrlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar və səth skanları zamanı yonma daş dövrünə (Aşağı Paleolit dövrünə) aid Aşel və Mustye tip (əl baltaları, kazıyıcılar, lopa alətlər), Orta Daş dövrünə (Mezolit) aid mağaralar və Xalkolitə aid yaşayış izləri aşkar edilmişdir. Het mənbələri Tunc dövründə Qara dəniz sahillərində donuz yetişdirən və çətənə becərən Kaskalar adlı döyüşçü xalqın olduğunu bildirir[10].
Yevseviyə görə şəhərin yaranma tarixi eramızdan əvvəl 756-dır, lakin bu iddia Trabzonu İstanbuldan, Romadan, hətta ümumi rəyə görə Trabzonun və digər Şərqi Qara dəniz bölgəsinin müstəmləkəçiliyini həyata keçirən Sinopdan da köhnə bir şəhər edir. Əgər bu doğrudursa, Sinoplular eramızdan əvvəl 630-cu ildən sonra mövcud olan bir şəhəri yenidən müstəmləkə etmiş olmalıdır.
Anabasisdəki “Pontos Euxenios sahilindəki bu şəhər lazların əcdadları olan Kolxida torpağında Sinopun koloniyasıdır” ifadəsi sonralar Arrian və Peripl tərəfindən də təsdiqlənmişdir[11].
Trabzon şəhərindən ilk dəfə eramızdan əvvəl 400-cü ildə şəhəri görən Afinalı Ksenofon bəhs etmişdir[12]. Rumların mərkəzində və ətraf kəndlərdə indiki lazların (Tzanlar) əcdadları olan kolxların məskunlaşdığı Trabzon qədim dövrlərdə və sonralar Ermənistanda və Euphrates (Fərat) bölgəsində istehsal olunan ticarət mallarının Ziqana aşırımı ilə mübadilə edildiyi, xarici ölkələrə satıldığı bir ixrac limanı idi. Pont imperatoru Mitridat Roma İmperatorluğu ilə apardığı bir sıra müharibələri uduzduqdan sonra Anadolu torpaqları ilə yanaşı Trabzon da Roma hakimiyyətinə keçdi.
Pompeylə mübarizədə Mitridata dəstək verməyən Trabzon, Roma dövründə azad şəhər statusu ilə mükafatlandırıldı[13]. Şəhəri şəxsən ziyarət edən Arrian, Trabzonun Roma dövründə Cənubi Qara dənizin ən əhəmiyyətli liman şəhəri olduğunu bildirdi. Roma imperatoru Adrian dövründə bərpa edilən şəhər Trayan dövründə Pont Kapadokya vilayətinin paytaxtı oldu və şəhərdə yeni liman tikildi[14]. Qallien dövründə german tayfası olan qotlar tərəfindən talan edilmiş[15] və I Yustinian dövründə yenidən təmir edilsə də, şəhər əvvəlki şöhrətinə qayıda bilməyib. 6-cı əsrdə Bizansın Sasanilərlə müharibələri və 7-ci əsrdə ərəb basqınları nəticəsində şəhər yenidən əhəmiyyət qazanmışdır. Daha sonra yeni qurulan Xaldiya bölgəsinin əsas şəhəri oldu[12]. İstanbulun latınlar tərəfindən işğalı zamanı Komninlər sülaləsi tərəfindən 1204-cü ildə qurulan Trabzon imperiyasının paytaxtı oldu[16].
Komnenos sülaləsindən olan Aleksios latın işğalı səbəbiylə Trabzona gələrək bibisi gürcü kraliçası Tamarın dəstəyi ilə özünü Roma imperatoru elan etsə də, Qərb, xüsusilə Vatikan, Trabzon imperatorunu aşağılamış və onu “Laz hökmdarı” kimi qələmə vermişdi.
Trabzon imperatorları ilkin olaraq digər Bizans (Şərqi Roma) imperatorları kimi Latın işğalının sona çatması və Konstantinopolda qanuni hakimiyyətin bərpası ilə birlikdə ikibaşlı (aetos) fiqurundan simvol kimi istifadə etsələr də, onlar bu gün Traphigaato, Sophiagia sıralarında relyefinə rast gəlinən təkbaşlı qartal simvoluna üstünlük vermişlər.
Genuyalılarla venesiyalılar, monqollar və osmanlılar, hətta müxtəlif türkmənlər (Akqoyunlu tayfa federasiyasına mənsub) qəbilələri ilə balans siyasətini davam etdirərək varlığını qoruyub saxlaya bilən bu zəngin liman şəhəri 1461-ci ildə Fateh Sultan Mehmet tərəfindən, İstanbulun fəthindən səkkiz il sonra, dəniz və İtaliyanın müxtəlif koloniyaları ilə birlikdə ələ keçirildi. Krım, beləliklə İpək Yolunun strateji açarının Osmanlı hakimiyyəti altına girməsini təmin etdi.
Şəhərin əhalisinin sayı 807.903 nəfərdir. Bu gün Trabzon Qara dəniz regionunda Samsun şəhərindən sonra ikinci ən böyük şəhər hesab olunur.
| İl | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 | 2010 | 2019 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Əhali | 390.733 [17] | 420.279 | 532.999 | 659.120 | 731.045 | 795.849 | 975.137 | 763.714 | 807.903 |
Osmanlı İmperiyasının hakimiyyəti dövründə təhsil ocağı kimi fəaliyyət göstərən səkkiz mədrəsə, təhsil müddəti dörd il olan beş məktəb, bir ədəd peşə məktəbi mövcud idi. Müasir dövrdə Trabzonda 815 orta məktəb, 86 kollec və 2 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Bu ali təhsil müəssisələrindən biri Qara dəniz Texniki Universitetidir. Bu universitet 2 dekabr 1963-cü ildən etibarən fəaliyyət göstərir. Digər ali təhsil müəssisəsi isə Özəl Avrasiya Universitetidir. Bu universitet isə 2011-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Trabzon, Qara dəniz bölgəsində yeganə şəhərdir ki, ərazisində iki böyük ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.[18]
|
Trabzon üçün aylıq orta temperatur
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Qəzetlər | Radio | Tv kanalları |
|---|---|---|
| Kuzey Ekspres | TRT Trabzon Radyosu | Trabzon TV |
| Karadeniz | Bayrak FM | Karadeniz TV |
| Karadeniz'de İlkhaber | Taka FM | Mavi Karadeniz TV |
| Karadeniz'de Günebakış | Kuzey FM | Kanal Trabzon |
| Taka | Radyo KTU | Zigana TV |
| Türksesi | Zigana Radyo | Kanal Mavi |
| Karadeniz'in Sesi | Radyo Aktif | Kuzey TV |
- ↑ İnan, K., Trabzon'un Osmanlılar Tarafından Fethi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, Sayfa: 71–83, Erzurum 2003/1.
- ↑ Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Arxiv surəti 15 sentyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-09-15 at the Wayback Machine Genesis Yayınları. Ankara, 2011 s.548
- ↑ Şakir Şevket. Trabzon tarihi, 2001. s.47-49
- ↑ Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. İstanbul, 2005. s. 1117
- ↑ Özhan Öztürk, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, 2005. s. 1117
- ↑ Bışıkyan. Pontus Traihi, Çivi Yayınları. 1998. s. 90
- ↑ Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Arxiv surəti 15 sentyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-09-15 at the Wayback Machine Genesis Yayınları. Ankara, 2011 s.549
- ↑ Марр Н. Я. Из поездки в Турецкий Лазистан (Впечатления и наблюдения) p. 611
- ↑ İrfan ALEKSİVA & İsmail Avcı BUCAKLİŞİ, SVACOXO - Laz Yer Adları Sözlüğü, Kolkhis Laz Kültür Derneği Yayınları, 2009 İstanbul, S.315
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-06-11.
- ↑ Xenoph. Anab. IV. 8. 22; Arrian, Peripl. P. E. ss. 1, 3, 6; Scylax, s. 33; Öztürk, 2005. s. 1117
- ↑ 1 2 . Ankara.
- ↑ Plinius. vi. 4; Öztürk. 2005. s. 1117
- ↑ Arrian, Peripl. P. E. s. 17; comp. Tac. Ann. xiii. 39, Hist. iii. 47; Pomp. Mela, i. 19; Öztürk. 2005. Karadeniz Ansiklopedisi Roma dönemi Arxiv surəti 17 noyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2007-11-17 at the Wayback Machine s. 1117
- ↑ Zosimus i. 33
- ↑ Chalcond. ix. s. 263
- ↑ "Türkiye İstatistik Kurumu". 2014-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-23.
- ↑ İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
- ↑ Fallmerayer, Jakop Philipp (2011). Trabzon İmparatorluğunun Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 "Trabzon Büyükşehir Belediyesi". 2020-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-23.