Təhlil paradoksu

Konseptual təhlil müəyyən mənada sözün tərifinə bənzəyir.^[2] Lakin adi lüğət tərifindən fərqli olaraq (orada nümunələr verilə və ya əlaqəli terminlərdən bəhs edilə bilər), bir anlayışın digər anlayışlar vasitəsilə tam düzgün təhlili onun ilkin anlayışla eyni mənanı daşımalı olduğunu göstərir. Buna görə də düzgün olmaq üçün belə bir təhlil ilkin anlayışın istifadə edildiyi istənilən kontekstdə mənanı dəyişmədən tətbiq edilə bilməlidir. Bu tip konseptual təhlillər analitik fəlsəfənin əsas məqsədlərindən biridir.

Lakin əgər belə bir təhlil faydalı olacaqsa, o, məlumatlandırıcı olmalıdır. Yəni o, bizə artıq bildiyimizdən əlavə nəsə deməlidir (və ya heç olmasa kimsənin bilməyə biləcəyi bir məlumat təqdim etməlidir). Bununla belə, görünür ki, heç bir konseptual təhlil bu iki tələbi — həm düzgünlük, həm də məlumatlandırıcılıq tələblərini — eyni anda ödəyə bilmir.^[3]

Bunu sadə bir mümkün təhlil üzərində görmək olar:^[4]

(1) Bütün x-lər üçün (sinif və ya çoxluğun istənilən üzvü), x qardaşdırsa və yalnız o halda ki, x kişi cinsli bacı-qardaşdır.

(1)-in düzgün olduğunu demək olar, çünki “qardaş” ifadəsi “kişi bacı-qardaş” ifadəsi ilə eyni anlayışı ifadə edir; eyni zamanda (1) məlumatlandırıcı görünür, çünki bu iki ifadə eyni deyil. Əgər (1) həqiqətən düzgün olarsa, onda “qardaş” və “kişi bacı-qardaş” ifadələri bir-birini əvəz edə bilməlidir:

(2) Bütün x-lər üçün, x qardaşdırsa və yalnız o halda ki, x qardaşdır.

Lakin (2) məlumatlandırıcı deyil. Deməli, ya (1) də əslində məlumatlandırıcı deyil, ya da (1)-də istifadə olunan iki ifadə qarşılıqlı əvəzolunan deyil (çünki onlar məlumatlandırıcı bir təhlili qeyri-məlumatlandırıcıya çevirir), bu halda isə (1) əslində düzgün olmur. Başqa sözlə, əgər təhlil həm düzgün, həm də məlumatlandırıcıdırsa, onda (1) və (2) mahiyyətcə eyni olmalıdır; lakin bu doğru deyil, çünki (2) məlumatlandırıcı deyil. Beləliklə, görünür ki, bir təhlil eyni zamanda həm düzgün, həm də məlumatlandırıcı ola bilməz.^[5]

Bu paradoksu həll etməyin bir yolu “təhlil” anlayışını yenidən müəyyənləşdirməkdir. Paradoks izah edilərkən potensial təhlilin ifadələri deyil, anlayışlar arasındakı münasibət olduğu fərz edilir. Əgər şifahi ifadə təhlilin bir hissəsidirsə, düzgün təhlil hallarında belə tam qarşılıqlı əvəzolunma gözləmək lazım deyil. Lakin bu cavab təhlil anlayışını anlayışlarla fəlsəfi işləmədən daha çox sırf dilçilik tərifinə endirmiş olur.

Başqa bir cavab isə nəticəni qəbul etmək və düzgün təhlillərin qeyri-məlumatlandırıcı olduğunu deməkdir. Bu isə növbəti sualı doğurur: əgər belədirsə, bu anlayışın yerinə hansı müsbət idraki anlayışdan istifadə edilməlidir, əgər ümumiyyətlə belə bir anlayış varsa.

Daha bir mövqe isə Uillard van Orman Kuaynın baxışını qəbul edərək konseptual təhlil anlayışını ümumiyyətlə rədd etməkdir. Bu mövqe analitik–sintetik fərqin inkarı ilə uyğunluq təşkil edir.

Bu paradoks^[6] Platonun eyniadlı Menon dialoqunda irəli sürülmüş Menon paradoksunun yenidən formalaşdırılmış variantıdır: istənilən yeni bilik ya artıq məlum olanla eynidir və buna görə də məlumatlandırıcı deyil, ya da artıq məlum olandan fərqlidir və bu səbəbdən də yoxlanıla bilən deyil (və ya analitik məntiq yolu ilə əldə edilə bilməz).