Raja yoqa

Raja - "kral,hökmdar,başçı,öz növünün ən yaxşısı və ya ən mükəmməli" mənasını ifadə edir.Raja yoqa terminindən tarixi istifadəyə qədim və orta əsr sanskrit mətnlərində rast gəlinir və bu,müasir istifadəsindən xeyli fərqlənir.^[1]Həmin mətnlərdə "Raja yoqa" yoqa təcrübəsinin ən yüksək mərhələsi - Samadhi vəziyyətinə çatmaq kimi başa düşülürdü.

Məsələn,XV əsrdə Svatmarama tərəfindən yazılmış Hatha Yoqa Pradipika,Hatha yoqanı Raja yoqaya aparan hazırlıq və tamamlayıcı bir təcrübə kimi təqdim edir:

"Raja yoqada uğur Hatha yoqasız,Hatha yoqada uğur isə Raja yoqasız əldə oluna bilməz.Buna görə hər ikisi mükəmməlliyə çatana qədər praktika edilməlidir."(2.76)

Mətnə görə Raja yoqa aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

"Ağıl və ruhun vəhdəti Raja yoqa adlanır."(4.77)

Müəllif həmçinin yalnız fiziki təcrübələrə söykənməyin təhlükəli olduğunu xəbərdar edir:

"Raja yoqadan xəbərsiz olan və yalnız Hatha yoqanı tətbiq edənlər enerjilərini mənasız şəkildə israf edirlər."(4.79)

Svatmarama görə,bu misralar ənənəvi baxışı vurğulayır^[2]:asana və pranayama kimi fiziki təcrübələr (Hatha yoqanın əsas elementləri) bədən-ağıl kompleksini təmizləyir və sabitləşdirir,praktikantı Raja yoqaya xas dərin meditativ absorbsiya üçün hazırlayır.

Raja yoqa Yogatattva Upanişadında müzakirə edilir.16-cı əsrdə Patanjalinin Yoqa Sutrasındakı müəyyən bir addımın şərhində qeyd olunur.Orta əsr Tantrik əsəri Dattatreyayogasastra 334 şlok vasitəsilə dörd növ yoqanı izah edir:Mantra yoqa,Hatha yoqa,Laya yoqa və Raja yoqa.^[3]Alain Danielou qeyd edir ki,tarixi Hindu ədəbiyyatında Raja yoqa beş məlum yoqadan biri olub,digərləri Hatha yoqa,Mantra yoqa,Laya yoqa və Shiva yoqa idi.Danielou bunu belə tərcümə edir:"Özünlüyün Universal Öz (Brahman) ilə yenidən birləşməsi üçün Krallıq yolu".Termin 19-cu əsrdə Svami Vivekananda tərəfindən müasir retronim kimi qəbul edilmiş,Raja yoqanı Patanjalinin Yoqa Sutrası ilə eyniləşdirmişdir.Bu mənası Hatha yoqa Pradipikadakı anlayışdan fərqlidir.

Brahma Kumaris,yeni dini hərəkat olaraq,öz meditasiya forması olan "Raja Yoqa"nı öyrədir.Bu praktika Hatha yoqa və ya Patanjalinin Yoqa Sutrası prinsipləri ilə əlaqəli deyil.

Müasir interpretasiyalar və ədəbiyyat Raja yoqa ilə bağlı tez-tez Patanjalinin Yoqasutrasını mətn mənbəyi kimi göstərir,^[4]lakin çoxu Yoqa məktəbinin təlimlərini və fəlsəfi əsaslarını qəbul etmir.Bu qarışıq yanaşma,Hindistanda tarixi və müasir yoqa ədəbiyyatının anlaşılmasında çaşqınlıq yaradır.

Şaiva yoqa mətnlərindən olan Amanaska,miladi XII əsrə (və ya daha əvvələ) aid olub,Vamadeva ilə Tanrı Şiva arasında dialoq şəklindədir.^[5]Mətnin ikinci fəslində Raja yoqadan bəhs edilir və qeyd olunur ki,bu ad ona görə verilmişdir ki,yoqin öz daxilindəki "parlaq padşaha",yəni ali mənliyə çata bilir.Raja yoqa,yalnız təbiətcə sakitlik,harmoniya,aramlıq,daxili vəhdət və qaneçilik hisslərinin yaşandığı ali məqsəd kimi təqdim olunur.

Bəzi orta əsr Hind yoqa mətnlərində Raja yoqa müxtəlif yoqa növlərindən biri kimi qeyd olunur.Məsələn,XVII əsrə aid olan və Sundardas tərəfindən yazılmış Sarvanga Yoqa Pradipika üç dördlük yoqa təsnifatı təqdim edir.^[6]Birinci qrup - Bhakti yoqa,Mantra yoqa,Laya yoqa və Carcha yoqa;ikinci qrup - Hatha yoqa,Raja yoqa,Lakşa yoqa və Aştanqa yoqa;üçüncü qrup isə - Samkhya yoqa,Jnana yoqa,Brahma yoqa və Advaita yoqadan ibarətdir.Sundardas bu on iki yoqa arasında Raja yoqanı ən üstün yoqa hesab edir.

"Raja yoqa" anlayışı qədim mətnlərdə müxtəlif mənalarda işlədilib.Amma bu termin müasir retronim kimi Svami Vivekananda tərəfindən XIX əsrdə yenidən populyarlaşdırıldı.O,1986-cı ildə çap olunan "Raja Yoga" kitabında Raja yoqanı Patanjalinin Yoqa Sutraları ilə eyniləşdirdi.

Axel Michaelsə görə,Yoqa Sutraları qədim Hindistanın müxtəlif mətn parçaları və ənənələri üzərində qurulmuşdur.Feuerstein isə hesab edir ki,Yoqa Sutraları iki fərqli ənənənin - "səkkiz mərhələli yoqa" (Aştanqa yoqa) və "əməl yoqası"nın (Kriya yoqa) sintezidir.Kriya yoqaya aid hissələr I fəsildə,II fəslin 1-27-ci şeirlərində,III fəsildə (54-cü misra istisna olmaqla) və IV fəsildə yer alır."Səkkiz mərhələli yoqa" isə II fəslin 28-55-ci misralarında,həmçinin III fəslin 3-cü və 54-cü misralarında təsvir edilmişdir.

Larsonun qeyd etdiyi kimi,e.ə II əsrdən eramızın I əsrinədək dövrdə Samkhya,Yoqa və Abhidharma fəlsəfi məktəbləri arasında çoxsaylı paralellər mövcuddur.^[7]Patanjalinin Yoqa Sutraları bu üç ənənənin sintezi kimi qiymətləndirilə bilər.Hinduizmdəki Samkhya məktəbindən Yoqa Sutralar "prakriti" və "puruşa"nın (dualizm) "reflektiv idrak"ını (adhyavasaya),onun metafizik rasionalizmini,eləcə də etibarlı bilik əldə etməyin üç idrak üsulunu mənimsəmişdir.

Larsonun qeyd etdiyi kimi,Abhidharma Buddizmin "nirodhasamadhi" anlayışından Yoqa Sutraları fərqli şüur vəziyyətinə çatmaq məqsədini mənimsəmişdir.^[8]Lakin Buddizm kimi,özünə və ya ruhun mövcud olmadığını iddia edən yanaşmadan fərqli olaraq,Yoqa fizikalist və realist bir mövqedədir.Samkhya məktəbi kimi hər fərdin özünə və ruhuna sahib olduğuna inanır.Yoqa Sutralarının fəlsəfəsində sintez edilmiş üçüncü anlayış qədim asketik ənənələrdir.Təklik,meditasiya və introspeksiya,eləcə də e.ə I minillik Hind mətnlərindən,məsələn,Katha Upanişad,Svetasvatara Upanişad və Maitri Upanişad kimi mətnlərdə yer alan yoqa ideyalarıdır.

XI əsrin əvvəllərində fars alimi Əl-Biruni Hindistana səfər etmiş,16 il hindlilər arasında yaşamış və onların köməyi ilə bir sıra mühüm sanskrit əsərlərini ərəb və fars dilinə tərcümə etmişdir.Bu əsərlərdən biri Patanjalinin Yoqa Sutraları olmuşdur.Ümumilikdə dəqiq tərcümələrinə baxmayaraq,əl-Biruninin mətnində XIX əsrdə Hindistanda tapılmış Yoqa Sutraları nüsxələrindən əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur.^[9]Əl-Biruninin qeydləri müasir tədqiqatçılara göstərmişdir ki,Patanjalinin Yoqa Sutraları Hindistanda müxtəlif nüsxələr şəklində mövcud olmuş,hər nüsxəyə hindu alimləri tərəfindən bir neçə şərh əlavə edilmişdir.Bu nüsxələrdən və şərhlərdən bəziləri ya itmiş,ya da hələ də tapılmamışdır.Əl-Biruninin tərcüməsi hinduizmin yoqa fəlsəfəsinin bir çox əsas mövzularını qorumuşdur.Lakin bəzi sutralar və analitik şərhlər yenidən ifadə olunmuş,onları İslamın monoteist teologiyası ilə daha uyğun hala gətirmişdir.Əl-Biruninin Yoqa Sutraları versiyası təxminən 1050-ci ildə Fars və Ərəb yarımadasına çatmışdır.

Hindistanın tarixi zaman xəritəsində İslamın XII əsrdə Hindistana gəlməsi ilə işarələnən dövrdən etibarən hinduizmin yoqa fəlsəfəsi üzrə inkişaf və ədəbiyyat zəifləməyə başlamışdır.XVI əsrə qədər Patanjalinin yoqa fəlsəfəsi demək olar ki,tamamilə yox olmuşdur.Yoqa Hindistanda sadhular (asketiklər,sannyasilər) tərəfindən qorunmuşdur.^[10]Hindu yoqasının bəzi elementləri Hindistanda müsəlmanların sufiliq məktəbləri tərəfindən mənimsənilmişdir.Hindistandan İslam Hakimiyyəti dövründə Sufi müsəlmanlar bəzən hindu yoqa ənənəsini mənimsəmiş və qorumuş,bəzən isə hindu əhalisinə qarşı təqib və zorakılıqlarda iştirak etmişdir.Sincretik tolerantlığı ilə tanına Moğol imperatoru Akbar isə hinduizmin yoqa fəlsəfəsinə maraq göstərmiş və onu himayə etmişdir.

1. ↑ https://www.thehindubusinessline.com/news/national/worlds-largest-meditation-centre-in-hyderabad/article30643824.ece (#bare_url_missing_title).
2. ↑ https://sacred-texts.com/hin/hyp/index.htm (#bare_url_missing_title).
3. ↑ https://archive.org/stream/TheYogaUpanishads/TheYogaUpanisadsSanskritEngish1938#page/n301/mode/2up (#bare_url_missing_title).
4. ↑ https://archive.org/stream/HathaYogaPradipika-SanskritTextWithEnglishTranslatlionAndNotes#page/n153/mode/2up (#bare_url_missing_title).
5. ↑ https://www.jstor.org/stable/611180 (#bare_url_missing_title).
6. ↑ https://www.jstor.org/ (#bare_url_missing_title).
7. ↑ https://archive.org/details/wisdomofyogaseek00cope (#bare_url_missing_title).
8. ↑ (PDF) http://press.princeton.edu/chapters/i9565.pdf (#bare_url_missing_title).
9. ↑ https://books.google.az/books?id=jID3TuoiOMQC&redir_esc=y (#bare_url_missing_title).
10. ↑ http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.398.8987&rep=rep1&type=pdf (#bare_url_missing_title).