Bhakti yoqa

Bhakti^[3] termini sanskrit dilindəki "bhaj" kökündən yaranmışdır.Bu kök sözün əsas mənaları "bölmək,paylaşmaq,iştirak etmək,aid olmaq" kimi izah olunur.Bhakti sözü həmçinin "bağlılıq,sadiqlik,məhəbbət,hörmət,iman və ya sevgi,ibadət,dini təqva və xilas vasitəsi olan mənəvi prinsip" mənalarında işlədilir.

Yoqa termini sözün əsl mənasında "birlik" deməkdir və bu kotekstdə "xilas,azadlıq" yolunu və ya praktikasını ifadə edir.^[4]Burada nəzərdə tutulan yoqa,insanın Atmanı (həqiqi özünü) ilə Üçüncü Brahman (həqiqi reallıq) anlayışının birləşdirilməsi,yəni "vahidlik" prosesidir.

Samrat Kumarın sözlərinə görə,bhakti yoqa Hindistan ənənəsində "ilahi məhəbbət mistisizmi"dir.Bu,fərdin əbədi mahiyyəti ilə ilahi varlıq (universal mövcudluq) və bütün canlılarla vəhdət və harmoniya halının,daimi sevincin dərin idrakı ilə sinonim olan mənəvi yoldur."Yoga Journal" nəşrinin qeyd etdiyi kimi,yoqa tədqiqatçısı David Frawley öz əsərində yazır ki,bhakti yoqa "zehni,duyğuları və hiss orqanlarını İlahi varlıq üzərində cəmləşdirməkdən ibarətdir."^[5]

Bhakti yoqa Bhagavad Gitada öyrədilən üç əsas yoqadan biridir.O,fərdin şəxsi tanrıya sevgi dolu bağlılığını mənəvi yol kimi qəbul edir.Digər iki yol Jnana yoqa - bilik yolu olub,fərdin mənəvi təcrübə olaraq idrak və introspektiv özünüdərkə yönəlməsini nəzərdə tutur.^[6]Karma yoqa - nəticə və ya mükafat gözləmədən fəaliyyət göstərməkdən ibarət olan (nişkama karma) fəzilətli fəaliyyət yoludur.Sonrakı dövrlərdə hinduizmdə yeni cərəyanlar Raja yoqanı dördüncü mənəvi yol kimi əlavə etmişlər,lakin bu,digər üç yoldan ayrıca yol kimi ümumən qəbul edilmir.

Bhagavata Purana Vaişnavizm ənənələrində məşhur və təsirli bir mənbədir.Bu mətn "İşvara pranidhana (şəxsi tanrıya sədaqət)" anlayışını müzakirə edir.Sanskrit məntnində bhaktinin müxtəlif formaları,xüsusilə Vişnunun təcəssümlərinə əsasən Narayana və Krişanaya həsr olunmuş şəkildə təqdim edilir.^[7]Edvin Braynt və digər tədqiqatçılara görə,Bhagavata Puranada təqdim edilən Bhakti yoqa anlayışı Patanjalinin yoqa sutraları və Bhagavad Gitadan ilham almışdır.Burada diqqət "fərdi mənliyin (atman) ali həqiqətləri və onun şəxsi tanrı ilə sevgi dolu münasibəti" üzərində cəmlənir.Bhagavata Purana bu ideaları abstrakt şəkildə deyil,"ürəyi və zehni cəlb edən,valehedici hekayələr" vasitəsilə təqdim edir.Bu isə Bhakti yoqanın əsas məqsədinə mənəvii sədaqət və məhəbbətin təcrübəsinə xidmət edir.

Uddhava Gita,Bhagavata Purananın on birinci kitabı olub,Rəbb Krişna ilə onun sadiq müridi Uddhava arasında aparılan dialoq şəklində bhakti anlayışını müzakirə edir.^[8]Mətn xüsusilə Vrindavanın qopilərinin (qadın müridləri) Krişnaya bəslədikləri saf məhəbbət və sadiqliyi ön plana çəkir.

Hind dini ənənəsində,xüsusilə Bhagavad Gita kimi mənbələrdə Bhakti yoqa ilə məşğul olan dörd əsas tip mömin qeyd olunur.Birinci qrup insanlar həyat çətinlikləri,sıxıntı və narahatlıq səbəbilə Bhakti yoqanı mənəvi təsəlli və çıxış yolu kimi qəbul edirlər.^[9]İkinci qrup Bhakti yoqanı intellektual maraq və Tanrı haqqında öyrənmək arzusu ilə tətbiq edir.Üçüncü qrup Bhakti yoqanı bu dünyada və ya axirətdə mükafat qazanmaq məqsədilə icra edir.Dördüncü qrup isə yalnız saf sevgi ilə Tanrıya yönəlir,başqa heç bir məqsəd güdmədən yalnız ilahi məhəbbət birliyini yaşamaq istəyir.

Hindu mətnlərinə görə,Bhakti yoqanın ən yüksək mənəvi mərhələsi dördüncü tipdir.Tanrıya yalnız saf sevgi ilə yönələnlər.Bhagavad Gita bildirir ki,bütün dörd növ Bhakti yoqi nəcib sayılır,^[10]çünki Bhakti yoqa yolu ilə gedən hər bir insan istənilən halda mənəvi inkişaf yoluna qədəm qoyur.Bu yol insanı neqativlikdən və mənfi karmadan uzaqlaşdırır,mənəvi transformasiyaya səbəb olur və Bhakti yoqanın əsas məqsədinə - Tanrını insanın daxili mahiyyəti,onun öz gerçək "məni" ilə ayrılmaz birliyində tanımağa gətirib çıxarır.^[11]

Əsas Bhakti ənənələrinə Şaiva (Şivanı uca tanrı kimi ibadət edənlər),^[12]Vişnava (Vişnuya və ya onun avatarlara - Krişna,Rama kimi yönələnlər) və Şakta (Şaktiyə və onun təzahürlərinə - Durqa,Kali,Lakşmi,Parvati kimi sitayiş edənlər) daxildir.Hinduizmə görə,bütün bu ilahi varlıqlar eyni metafizik reallığın Brahmanın müxtəlif təzahürləri hesab olunur.^[13]

Hinduizmdə Smarta ənənəsində aid olan bahkti formasıdır.Bu ibadət forması eyni vaxtda bir neçə tanrıya - Şiva,Vişnu,Şakti,Surya və bir İşta Devataya (məsələn,Qaneşa,Skanda və ya digər şəxsi ilahi seçim) sitayişi ehtiva edir.^[14]

Fəlsəfi baxımdan,Smarta ənənəsi bütün murtiləri (tanrı təsvirlərini) saguna Brahmanın ikonaları kimi qəbul edir.Onlar vasitəsilə insan zehnini abstrakt nirguna Brahman forma və sifətdən kənar Uca Həqiqət haqqında düşünməyə yönəldir.^[15]Beş və ya altı ikon Smartalar tərəfindən ayrı-ayrı varlıqlar kimi deyil,eyni Saguna Brahmanın müxtəlif təcəssümləri kimi görülür.Bu praktikanın son məqsədi isə ikonlardan kənara keçmək,fəlsəfi və meditativ yolu ilə Atmanın (nəfsin,ruhun) və Brahmanın vəhdətini anlamaqdır,yəni "Sən Osan" prinsipinə çatmaqdır.^[16]

Bhakti yoqanı üstün tutur və Şivaya sevgi dolu sədaqəti ön plana çəkir.^[17]Bu ənənənin teologiyası üç ümumbəşəri reallığı qəbul edir:paşu (fərdi ruh),pati (Rəbb,Şiva) və paşa (ruhun bağları) - yəni nadanlıq,karma və maya vasitəsilə yaranan əsarətdir.^[18]Saiva Siddhanta etik həyat tərzini,icmaya xidməti və şəxsin əməyin düzgünlüyünü,sevgi ilə edilən ibadəti,yoqa təcrübəsini və intizamı,fasiləsiz öyrənmə və özünü dərk etməni ruhun bu bağlardan azad olması üçün vasitələr kimi öyrədir.

Tarixi Saiva Siddhanta ədəbiyyatı çox geniş bir mətn irsindən ibarətdir.^[19]Saiva Siddhanta praktikasının mərkəzində mənəviyyatın abstrakt anlayışları,Sadasivaya ibadət və sevgi dolu sədaqət dayanır.Bu ənənə həmçinin Vedaların və Saiva Agamalarının ali nüfuzunu qəbul edib öyrətmişdir.

Tanrıçaya yönələn bhakti Hinduizmdə mühüm ənənələrindən biridir və Şaktizm daxilində özünü göstərir.^[20]Bu ənənənin teologiyası "İlahi Tanrıça ilə sədaqətli insanın vəhdəti və birliyi",onların bir-birinə qarşı əbədi və qorxusuz məhəbbəti ideyasını ön plana çıxarır.^[21]Bu mövzu Devi Gita əsərində,yəni Devi-Bhagavata Puranın tərkibində yerləşən mətndə geniş təsvir olunur.

Şaktizm daxilində Bhakti yoqa praktikasının konkret formaları Hinduizmin digər ənənələrindəki kimi bənzər xarakter daşıyır.Şakta bhaktisi əsasən Hindistanın şərq bölgələrində,xüsusilə Qərbi Benqal əyalətində yayılmışdır.^[22]Burada fərdi tanrıça obrazı müxtəlif ola bilər:Durqa,Tara Ma (Buddist təsirli),Kali,az dərəcədə isə Sarasvati,Lakşmi və hətta Bharat Mata (torpaq tanrıçası) ilahi məhəbbətin ünvanı hesab olunur.(June McDaniel)

Bhakti yoqa ənənəsi tarixi baxımdan ən çox Vişnuvizmlə əlaqələndirilir.^[23]Burada fərdi tanrı Vişnu və ya onun avatarlarından biri hesab olunur.Bir çox bölgələrdə sevgi dolu sədaqət ya Vişnu-Lakşmi (tanrı-tanrıça cütü) birgə,ya da Lakşmi vasitəsilə,Vişnunun şakti kimi yönəldilir.^[24]Konkret avatar fərdin və bölgənin ənənələrinə görə dəyişir;lakin ən geniş yayılmışları Krişna və Ramadır.

Vişnuvizmin Krişna əsaslı əsərlərində,Krishnadasa Kaviraja tərəfindən yazılmış Chaitanya Charitamrita əsəri,^[25]Bhagavata Purananın 7.5.23-24 bölməsini Prahladanın sözləri ilə izah edərək doqquz növ bhakti sadhanasını təqdim edir.David Haberman bu növləri belə tərcümə edir:

1. Sravana - Krişna və onun yoldaşlarının müqəddəs hekayələrini dinləmək;

2. Kirtana - Tərif etmək,adətən ekstazisli qrup mahnıları ilə bağlı;

3. Smarana - Vişnuya diqqət yönəldərək onu xatırlamaq və ya zehni sabitləşdirmək;

4. Pada-sevana - Xidmət göstərmək;

5. Arcana - İkona və ya təsviri ibadət etmək;

6. Vandana - Ehtiram göstərmək,hörmət etmək;

7. Dasya - Xidmətçi kimi sadiqlik göstərmək;

8. Sakhya - Dostluq,yaxın münasibət;

9. Atma-nivedana - Özünü tam təslim etmək,tam sədaqət göstərmək.

Bu doqquz ibadət prinsipi,Krişna əsaslı mənəvi təcrübənin ayrılmaz hissəsi olaraq Chaitanya Mahaprabhu ilə əlaqəli Rupa Goswami tərəfindən tətbiq edilmişdir.Gopilər,Krişnadan ayrı olduqları zaman Bhaktinin bu formalarını icra edirlər.^[26]

Rupa Gosvami və Jiva Gosvami Bhakti haqqında əhəmiyyətli şərhlər vermişlər.Rupa Gosvami Bhaktini belə təsvir edir: "Bhakti Krişnaya duyğular vasitəsilə xidmət etmək deməkdir.^[27]Bu xidmət hər cür məhdudiyyətdən azaddır,yalnız ona həsr olunub və safdır." Jiva Gosvami bu yanaşmaya uyğun olaraq qeyd edir ki,Bhakti,xidmət vasitəsilə mükəmməlliyə çatmaq üçün ən üstün yoldur.Bhaktinin ali ifadəsi isə Krişnaya xidmətdir.^[28]

Bhakti Sandarbha əsərində Jiva Gosvami Bhakti yoqanı iki əsas forma üzrə təhlil edir:Vaidhi bhakti və Raganuga bhakti.

• Vaidhi bhakti - bu,qaydalarla tənzimlənən ibadət formasıdır.Burada bhakti mətnlərdə göstərilən dini göstərişlərə və ənənəvi praktikalara riayət etməklə formalaşır.

• Raganuga bhakti - bu,daha yüksək və istisna bir bhakti formasıdır.Burada bağlılıq (sevgi və ibadət) sanki təbii şəkildə,daxili meyl və İlahi varlığa (İşvaraya) doğça cazibədən qaynaqlanır.Bu bhakti növü formal qayda və məcburi praktikalara əsaslanmır.^[29]Gaudiya Vaişnavizmdə Raganuga bhakti xüsusi olaraq ən ali yoqik mərhələ hesab olunur,çünki o,bütövlükdə İşvaraya yönəlmiş təbii və saf sevgi üzərində qurulur.

Daha sonrakı dövrlərdə yaşamış görkəmli azizlərdən Bhaktisiddhanta Sarasvati və Jagadguru Kripalu Ji Maharaj da raganuga bhaktinin əsas prinsiplərini dəstəkləmiş və onun Tanrı idrakı (ilahi təcrübə) üçün faydasını vurğulamışlar.^[30]Bu yanaşma digər yoqa yolları ilə xüsusilə Patanjalinin təqdim etdiyi klassik yoqa sistemi ilə ziddiyyət təşkil edir.Belə ki,Patanjali məktəbində dünyəvi arzular (maddi istəklər) mənəvi yüksəliş üçün maneə hesab olunursa,raganuga bhaktidə İlahi varlığa qarşı təbii sevgi və cazibə birbaşa Tanrıya yaxınlaşma vasitəsi kimi dəyərləndirilir.^[31]

Jagadguru Kripalu Bhaktiyog Tattvadarshan,Jagadguru Shri Kripalu Ji Maharajın mənəvi fəlsəfəsinin mahiyyəti kimi qəbul olunur.^[32]Bu təlimə görə,hər bir canlı varlığın ali məqsədi yalnız Tanrıda mövcud olan sonsuz İlahi səadətə (xoşbəstliyə) çatmaqdır.Maddi aləmdə əldə edilən xoşbəxtlik isə müvəqqətidir və labüd şəkildə əzaba,narazılığa səbəb olur.

Ruh,Tanrının əbədi bir parçası olaraq,təbii surətdə həmin ilahi səadəti arzulayır.^[33]Bu ali məqsədə çatmaq isə yalnız Tanrının lütfü ilə mümkündür və bu lütf tam təslimiyyət (saranagati) vasitəsilə əldə olunur.Təslimiyyətin əsas məzmunu insan zehninin Tanrıya yönəldilməsi,maddi dünyanın keçici və illüziya xarakterini dərk etməklə ondan ayrılmaqdır.^[34]

"Prem Ras Siddhant" adlı əsərində Jagadguru Kripalu Ji Maharaj bildirir ki,hərçənd fəaliyyət (karma) və bilik (jnana) yolları mövcuddur,amma Tanrıya çatmağın ən əsas və ən qısa yolu bhakti,yəni sevgi yoludur.^[35]Bhakti hərəkatının müqəddəslərinin şərhinə görə,bhakti Tanrıya qarşı qeyri-şərtli,mənfəətsiz sevgidir və bu sevgi insana təbii olaraq həm ilahi bilik,həm də maddi dünyadan uzaqlaşma bəxş edir.

Praktik səviyyədə bhakti,Tanrının İlahi şəklini,adlarını və əməllərini (lilalarını) məhəbbətlə və tam diqqətlə xatırlamağa yönəlir.Bu praktikaya Rupadhyan meditasiya deyilir.^[36]O,gündəlik dünyəvi işlər (Karma yoqa) ilə yanaşı icra oluna bilər.Bu yolda irəliləmək üçün səmimi və gerçək bir Müqəddəs Ustanın (quru) rəhbərliyi zəruridir.Eyni zamanda,mənfi təsirli ünsiyyətdən (kusanga) uzaq durmaq xüsusi əhəmiyyət daşıyır,çünki belə təsir insanı mənəvi yüksəlişdən geri sala bilər.^[37]

Meher Babanın rəhbərlik etdiyi hərəkatın təliminə görə,insanlığın ali məqsədi olan Tanrı-idrakına (God-realization) aparan yollar arasında Bhakti yoqa ən mühüm vasitələrdən biridir.^[38]O,sadəcə səthi anlamda "ibadət" deyil,fəlsəfi və mənəvi dəyərlərə əsaslanan,ilahi məhəbbət ilə təşviq olunan dərin və əsl ibadət sənəti kimi dərk edilməlidir.^[39]Müasir müəlliflərdən Pashayan da vurğulayır ki,Bhakti yoqilər yalnız məbədlərdə və ya tənhalıqda deyil,gündəlik həyatın bütün sahələrində - akademiyada,siyasətdə,beynəlxalq münasibətlərdə,hətta gündəlik işlərdə də mövcuddur.^[40]Onların mövcudluğu,ortaq dəyərlər üzərində anlaşma və əməkdaşlıq mühitini yaradaraq müasir dövrün problemlərinin həlli üçün məhsuldar zəmin təmin əldə edə bilər.^[41]