Nasist Almaniyası–ərəb dünyası münasibətləri

Adolf Hitlerin islam haqqında müsbət fikirlər səsləndirmiş olduğu iddia edilir. Buna nümunə kimi o, iddialara görə, demişdir ki, "İslam xalqları həmişə bizə, məsələn, Fransadan daha yaxın olacaq". Bu ifadə “Hitlerin siyasi vəsiyyəti”ndən gəlir və saxta olduğu sübut edilmişdir. Müharibə zamanı Əmin əl-Hüseyni ilə əlaqədə olan isveçrəli nasist tərəfdarı Fransua Jenod, bu qeydləri Valter Funkdan əldə etdiyini söyləmiş, lakin heç kəsə göstərməmiş və 1978-ci ildə nəşr etmiş və Martin Bormanna aid etmişdir. Almanca orijinalının harada olduğu barədə soruşduqda onları artıq vəfat etmiş Funka qaytardığını və onun bunları məhv etdiyini iddia etmişdir. Bundan əlavə, Almaniya sosioloqu Eduard Baumqartenin müsahibə aldığı dörd şəxs Funkun fürerbunkerdə olmadığını açıq şəkildə bildirmişdir. Həmçinin, sənəddə qeyri-mümkün hadisələr, fransız dilindən almancaya nin baş verdiyinə dair sübutları və bütün mövcud şəhadətlərlə təkzib edilən yoxlanılmamış hadisələr var idi. Jenod ərəb terrorizmi ilə əlaqələri səbəbindən Hitlerə ərəb və islam tərəfdarı ifadələri aid etmək üçün şəxsi motivlərə malik idi. Nilsson qeyd etmişdir ki, o, "Hitlerin siyasi vəsiyyəti"nin saxta olduğunu sübut etmişdir. Jenod həmçinin, Hitlerin masa söhbətlərinin almanca əlyazmasını fransızcaya tərcümə edərkən mətni yenidən yazmaqla və Hitleri daha çox xristianlıq əleyhdarı göstərmək üçün "tamamilə yeni ifadələr əlavə etməkdə" günahkar bilinmişdi.

Hitlerin belə dediyi qeydə alınmışdır:

Bu söhbət Hitler Səudiyyə Ərəbistanı hökmdarı Əbdüləziz bin Əbdürrəhman əs-Səudun xüsusi elçisi Xalid əl-Hud əl-Gərganini qəbul etdiyi zaman baş vermişdir. Bu görüşdə daha əvvəl Hitler iddia etmişdi ki, nasist Almaniyasının ərəblərə marağının üç səbəbindən biri onların "yəhudilərə qarşı birgə mübarizə aparmağı" idi. Bu, onu Fələstin və oradakı vəziyyəti müzakirə etməyə vadar etmiş və o, son yəhudinin Almaniyanı tərk etməsinə qədər dayanmayacağını bildirmişdir. Həmin söhbətdə Xalid əl-Hud qeyd etmişdir ki, "Peyğəmbər Məhəmməd [...] eyni şəkildə hərəkət etmişdi. O, yəhudiləri Ərəbistandan qovmuşdu [...]".

Livan akademiki Jilber Aşkar yazmışdır ki, Hitler bu görüşdə ərəb qonaqlarına o vaxta qədər alman yəhudilərini Fələstinə köçməyə təhrik etdiyini və Üçüncü Reyxin sionist təşkilatlarına Britaniyanın yəhudilərin immiqrasiyasına qoyduğu məhdudiyyətləri aşmaqda fəal kömək etdiyini qeyd etməyi "faydalı" hesab etməmişdi.

Hitler 1939-cu ildə, İkinci Dünya müharibəsinin başlanmasından az əvvəl hərbi komandirlərinə demişdi: "Biz Uzaq Şərqdə və Ərəbistanda iğtişaşlar yaratmağa davam edəcəyik. Kişi kimi düşünək və bu xalqlarda ən yaxşı halda cilalanmış yarımmeymunlar görək, onlar qamçını hiss etmək istəyirlər".

Rəsmi nasist irqi ideologiyası ərəbləri almanlardan irqi cəhətdən aşağı hesab edirdi. Bu, Hitler və digər nasist liderlərinin aşağılayıcı ifadələrində əks olunurdu. Ərəb dünyasına istinadən Hitler "Mənim mübarizəm" (1925) əsərində yazmışdı: "İrqi əsasda insanların dəyərini qiymətləndirən bir fölkiş insan kimi, guya zülmə məruz qalan millətlərin irqi aşağılığını bilməklə, xalqımın taleyini onlarınki ilə bağlamaqdan mənə maneə törədilir". Bundan əvvəlki mətndə o, müsəlmanların "müqəddəs müharibə" ideyasını istehza ilə pisləmişdi.

Almaniya qoşunları Şimali Afrikada yerləşdirilən zaman bir ərəb şikayət etmişdi:

Nasist irqi nəzəriyyəsinə baxmayaraq, ərəbləri irqi cəhətdən aşağı sayan nasistlər Müttəfiqlərə qarşı mübarizədə Üçüncü Reyxə kömək edən fərdi ərəblərə ləyaqət və hörmətlə yanaşırdılar. Məsələn, Qüdsün Böyük Müftisi Əmin əl-Hüseyni Hitler və Üçüncü Reyx ilə sıx əməkdaşlığına görə nasistlər tərəfindən “fəxri ari” statusu almışdı. Əl-Hüseyni ilə görüşdən sonra Hitler qeyd etmişdi:

Yozef Gebbels öz gündəliyində əl-Hüseyni haqqında yazmışdı:

Ərəblər o dövrdə Avropada kiçik bir əhali təşkil edirdi, lakin nasist təqiblərindən yayına bilməmişdilər. Nasistlərin ərəblərə qarşı repressiya kampaniyası 1932-ci ildən başlamışdı. Avstriyanın Qrats şəhərində yerləşən Misir Tələbələr Assosiasiyasının üzvləri Vyanadakı Misir konsulluğuna nasistlərin bəzi üzvlərə hücum etdiyini, onlara pivə stəkanları və kreslolar ataraq xəsarət yetirdiklərini və “təəccüblü şəkildə” polisin təcavüzkarları deyil, misirliləri həbs etdiyini bildirmişdilər. Nasist hücumçular sonradan bəraət etdirilmişdir. Bir polis məmuru hücuma məruz qalan üç misirlinin adından sonra “yəhudi” sözünü qeyd etmişdi. 1934-cü ilin fevralında Berlində yerləşən Misir səfirliyi Almaniya Daxili İşlər Nazirliyinə Tyubingendəki rəqs zalında bir tələbəyə hücum edildiyindən və təhqir olunduğundan şikayət etmişdir. Hücumçu “alman” qadını ilə rəqs etməyə icazə verilmədiyini, zərərçəkəni “qara” və “aşağı irq” olduğu üçün yumruqlandığını bildirmişdi. Hücumçu cəzalandırılmamışdır. Müharibənin başlanğıcında Almaniyada yaşayan misirlilər Misirdə almanların izolyasiya altına alınmasına cavab olaraq həbs olunmuşdular.

Məhəmməd Helmi bu misirlilərdən biri idi. İxtisasca həkim olan Helmi “Hami övladları”ndan olduğu üçün xəstəxanadan qovulmuş və tibb praktikası ilə məşğul olmaq qadağan edilmişdi. O həmçinin, irqi səbəblərlə almanmənşəli nişanlısı ilə evlənməkdən məhrum edilmişdi. Misir hökuməti onun səhhətinin pis olması səbəbindən azadlığını təmin edə bilmişdi. Rejimin hədəfinə çevrilməsinə baxmayaraq, o, xarici işçilərə və almanlara çağırışdan yayınmağa kömək etmiş, müharibə zamanı yəhudi pasiyenti Anna Borosu gizlətmişdi. Helmi Borosun mühafizəsi üçün sənədlər əldə etmiş, o cümlədən onun İslama keçməsi haqqında şəhadətnamə və evlilik şəhadətnaməsi almışdı. Helmi həmçinin Borosun ailəsi üçün gizlənmə yerləri tapmaqda kömək etmişdi. O, sonradan "Dünya xalqları ədalətliləri"dən biri kimi tanınmış ilk Ərəb olmuşdur.

Başqa bir nümunədə Hans Hauk 1920-ci ildə Frankfurtda anadan olmuşdu. Atası əslən əlcəzairli olduğu üçün yarı ərəb kimi təqib olunurdu. 17 yaşında Gestapo tərəfindən çağırılmış və sterilizasiya edilmişdi. 14 yaşlı Lusi M. 1943-cü ildə yarı mərakeşli olduğu üçün Ravensbrük həbs düşərgəsinə göndərilmişdi. Nasistlər yüzlərlə “yarımcinsli” almanı, əsasən də afrikalılarla qarışıq olan almanları sterilizasiya etmişdilər.

Nasist Almaniyası ilə əməkdaşlıq edən ərəblər, məsələn Əmin əl-Hüseyni və Rəşid Əli əl-Geylani ərəbmənşəli məhbusların varlığından xəbərdar idilər, lakin onları azad etmək üçün heç bir addım atmamışdılar. Əl-Hüseyni “siyasi ifadələr”ə görə həbs olunaraq Berlində yerləşən əmək düşərgəsinə göndərilən fələstinli Butros S. üçün müdaxilə etməkdən imtina etmişdir. 1943-cü ilin dekabrında iraqlı tələbə Seyid Davud Y. Vermaxtda qrenader olan qaynının qaçmasına kömək etdiyi üçün həbs olunmuşdur. Davud onun bacısı ilə nişanlanmış və ondan bir övladı var idi, lakin “irqi mülahizələr”ə görə onunla evlənməsinə icazə verilməmişdi. Onun qardaşı əl-Hüseyni və əl-Geylaniyə müraciət edərək kömək istəmişdilər, lakin onlar bu məsələyə müdaxilə etməkdən imtina etmişdilər. O, 1945-ci ilin aprelində Daxau həbs düşərgəsinə gətirilmişdir.

Fransa Müqavimət Hərəkatında iştirak edən ərəblər, məsələn, Fransa kommunist qrupu “Gənclər batalyonları”nın ərəb üzvləri ən ağır təqiblərə məruz qalmışdılar. Livanmənşəki Antuan Hacı kommunist müqavimətində iştirak etdiyinə görə nasistlər tərəfindən öldürülmüşdü. O, son məktubunda o yazmışdı:

Səid Həddad, Məhəmməd Sami-Ləhdər və Məhəmməd Süleyman kimi aktiv müqavimət üzvləri olanlar da öldürülmüşdür. Məhəmməd Süleyman Əlcəzairdən gəlmişdi və Parisdə tibb qardaşı kimi işləyirdi. Beş uşaq atası idi və “Diot” müqavimət qrupuna, “Xüsusi Təşkilat”a mənsub idi. Müharibə başlayandan sonra bir çox digər ərəblər kimi, nasist hakimiyyətinə qarşı silahlı müqavimətdə iştirak etmişdir. O, həbs olunmuş və Q avqust 1942-ci ildə Sante həbsxanasında güllələnmişdir. Ləhdər "Fran-tiryor və partizanlar" təşkilatının üzvü idi. O, 1 yanvar 1943-cü ildə vərəqələr payladıqdan sonra həbs olunmuşdur. Əlcəzairli Məhəmməd Ləttəb Rualyedə həbs edilmiş, sonradan 6 iyul 1942-ci ildə Auşvitz həbs düşərgəsi göndərilmiş və burada 5 mart 1943-cü ildə öldürülmüşdür. Onun məhbus nömrəsi 45730 idi. Mərakeşli fremdarbayter Abdullah ibn Əhməd və Səlim Əmmənuş saxta sənədlər və qida talonları ilə ticarət etməkdə ittiham olunmuşdular. Birincisi 1944-cü ilin martında Brandenburq həbsxanasında vərəmdən həlak olmuş, ikincisi isə 1945-ci ilin aprel ortalarında Plyotsenzee həbsxanasında edam edilmişdir. Cəfər Həmdudi Lionda yəhudiləri xilas etdiyinə görə Noyenqamme həbs düşərgəsinə məhkum edilmişdir.

Ümumilikdə, tarixçi Gerhard Höpp nasist həbs düşərgələrində, o cümlədən Auşvits (34), Bergen-Belzen həbs düşərgəsi (21), Buxenvald (148), Daxau (84), Flossenburq (39), Qross-Rozen (12), Hintsert (3), Mauthauzen (62), Mittelbau-Dora (39), Natsveyler-Ştrutqof həbs düşərgəsi (37), Noyenqamme (110 – 73-ü Alderney peyk düşərgəsində), Ravensbrük (25), Zaksenhauzen (42) və digərlərində 450-dən çox ərəb məhbusun olduğunu təsdiqləmişdir. Məhbusların əksəriyyəti Fransada yaşayan əlcəzairlilər idi və nasistlər tərəfindən kölə əməyi üçün istifadə olunurdular. Hər beş ərəbdən biri düşərgələrdə həlak olmuşdur. Bir nəfər – Məhəmməd Buyad adlı mərakeşli Mauthauzendə oranın azad edilməsindən cəmi on bir gün əvvəl qaz kamerasında öldürülmüşdür.

Holokostdan sağ qalanların şəhadətləri ərəb məhbuslara necə rəftar edildiyi haqqında məlumat verir. Keçmiş polyak hərbi əsiri xatırlayırdı: "Polyak və ya fransızların döyülməsi nadir hallarda baş verirdi. Mərakeşlilərə daha pis, yəhudilərə isə ən pis şəkildə rəftar edilirdi".

Zaksenhauzendə keçmiş məhbusuYozef R. 1966-cı ildə “Əli” adlı, “heç alman dilində danışa bilməyən ərəb” haqqında şəhadət vermişdir:

Ərəblər Buxenvald müqavimətində iştirak edirdilər. Əlcəzairlilər Kermiş Areski və Məsud ibn Hamiş 1944-cü ilin iyununda düşərgədə yaradılmış “Fransa Azadlıq Fəaliyyət Briqadası"na mənsub idilər. 11 aprel 1945-ci ildə bu briqada məhbusların silahlı üsyanında iştirak edərək düşərgənin ABŞ qoşunlarına təhvil verilməsini mümkün etmişdir.

1929–1934-cü illər|Liviya soyqırımı ilə Holokost arasında çoxsaylı birbaşa əlaqələr mövcuddur. İtaliya hökumətinin dəstəklədiyi ərəbdilli nəşrlər, xüsusilə “Libya əl-Musavara” və müstəmləkə dövründən olan filmlər nasist Almaniyasından rəsmilərin Liviyaya çoxsaylı səfərlərini göstərirdi. Tarixçi Əli Əbdüllətif Əhməd bildirmişdir ki, italyan faşistlərin liviyalılara qarşı həyata keçirdiyi ifrat zorakılıq Nasist Almaniyasının sonradan Avropada törətdiyi vəhşiliklər üçün plan rolunu oynamışdır.

1939-cu ilin aprelində Nasist Almaniyasının feldmarşalı Herman Görinq Tripoliyə rəsmi səfər etmişdir və burada İtaliyanın müstəmləkə general-qubernatoru İtalo Balbo ilə müzakirələr aparmışdır. Yerli xalqın təmizlənməsini və 20,000 italyan kəndlisinin yerləşdirilməsinə şahid olan Görinq bu prosesi “uğurlu” adlandırmışdır. Bu, Şərqi Avropada 15 milyon almanı yerləşdirməyi planlaşdıran nasist liderlər üçün əsas mövzu idi. Herman Görinq sonradan Holokostda ilk həba düşərgəsinə rəhbərlik etmişdir.

Həmçinin, 1939-cu ildə SS rəhbəri və həbs düşərgələrinin memarı Henrix Himmler də İtaliyanın metodlarının nəticələrini görmək üçün Liviyaya rəsmi səfər etmişdir. Ona “Son həll” ideyasının müəllifi qəbul edilir.

Tarixçi Patrik Bernhard qeyd etmişdir ki, Nasist Komissarlığı Liviya müstəmləkəsinə səfərlər üçün xüsusi proqramlar təşkil etmişdir. 1937 və 1938-ci illərdə Robert Ley, Rudolf Hess, SS rəhbəri Henrix Himmler və marşal Herman Görinq kimi yüksək səviyyəli nasist liderləri tərəfindən Tripoliyə səfərlər baş tutmuşdur. Bu, 1937-ci ildə Romada yerləşən İtaliya Müstəmləkə Məktəbində 150 SS zabitinin təlim keçməsi üçün müqavilənin imzalanmasına səbəb olmuşdur. Bundan əlavə, alman dövlət rəsmiləri 1938-1941-ci illər arasında İtaliyanın müstəmləkə təcrübəsini araşdırmaq, İtaliya dövlət rəsmiləri ilə əlaqə qurmaq, İtaliya və onun Liviya müstəmləkəsinə səhra səfərləri keçirmək üçün aktiv proqram başlatmışdılar. Bu dövrdə çoxlu sayda almanca kitablar və mətbuat məqalələri nəşr olunmuşdur.

Nasist Almaniyasının müharibədən əvvəl ərəb müstəqillik hərəkatlarını hansı dərəcədə dəstəklədiyi aydın deyil. O dövrdə Qüdsdə Almaniya Baş Konsulu Henrix Volff 1934-cü ildə İordaniya Əmiri I Abdullah ilə ərəb məsələlərində əməkdaşlıq axtarmaq üçün razılaşmadan imtina etmişdir. Almaniya Xarici İşlər Nazirliyi suriyalı milliyyətçi Şəkib Arslan ilə Adolf Hitler arasında görüş təşkil etməkdən imtina etmiş, “Almaniya ərəbləri pul və ya silahla dəstəkləyə bilməz” qənaətinə gəlmişdir. 1935-ci ildə İraqda Almaniya səfiri Frits Qrobba Bağdadda panərəb komitəsi ilə yaxın əməkdaşlıq təşkil etmək üçün görüşmüşdür. Qrobba ərəblərə şifahi olaraq xoş arzularını bildirmişdir, lakin o dövrdə hər hansı maddi dəstəyi rədd etmişdir. Sonradan Berlindən gələn teleqramda ona göstəriş verilmişdir ki, "həmin qrup və ya onun nümayəndələri ilə hər hansı əlaqədən qaçınılsın". Teleqramda qeyd edilmişdir ki, Nasist Almaniyası bu cəhdlərlə heç bir əlaqəsinin olmasını istəmir və məlumat mübadiləsi qətiyyən mümkün deyil.

Eyni dövrdə Beyrutda yerləşən Almaniya konsulluğu regionda Fransa müstəmləkəçiləri ilə ərəblər arasındakı düşmənçiliklə bağlı oxşar siyasət yürüdürdü. Konsulluq bildirmişdir ki, "panislamçı milliyyətçilərlə birgə iş görməyə cəhd kimi yozula biləcək hər şeydən qaçmaq üçün hər cür səy göstərməliyik".

Nasist Almaniyası 1936-cı il Fələstin üsyanı ilə bağlı neytral mövqe tutmuşdu. Üsyanın başlanmasından qısa müddət sonra, 1936-cı ilin dekabrında üsyançı komandir Fəvzi əl-Qavuqçu, 1937-ci ilin yanvarında isə Ərəb Ali Komitəsinin nümayəndələri Almaniyaya silah və pul tələbi ilə müraciət etmişdilər, lakin bu da nəticəsiz qalmışdır. İyulda Əmin əl-Hüseyni özü Qüdsün yeni baş konsulu Henrix Doleyə “yəhudilərə qarşı mübarizə” üçün dəstək istəmişdir. Dole Almaniyanın üsyançıları dəstəkləməkdə tərəddüd etməsinin Fələstində yaşayan ərəblər arasında alman tərəfdarı əhval-ruhiyyənin zəifləməsinə səbəb olduğunu müəyyən etmişdir. 1938-ci ilin yayında nasistlər üsyanı məhdud şəkildə maliyyələşdirmişdir və bu, Çexoslovakiyanın işğalı zamanı britaniyalıları yayındırmaq məqsədi ilə bağlı idi. Abver əl-Hüseyniyə pul vermiş və digər məbləğlər Səudiyyə Ərəbistanı vasitəsilə yönləndirilmişdir.

Müharibə zamanı Nasist Almaniyası ərəb dünyası üçün geniş təbliğat kampaniyası başlamışdır. Bu təbliğat Almaniyanı ərəblərin müstəmləkəçilikdən “xilaskarı” kimi təsvir edirdi. Təbliğat çərçivəsində regionda antisemitizmi alovlandırmaq üçün "Quran"da yəhudi əleyhinə ayələrə çox istinad edilirdi. Berlin Radiosu və İtaliyada fəaliyyət göstərən Bari Radiosu regiona məğlubiyyət mesajları yayımlayaraq ərəb üsyanını tətikləməyə ümid edirdi.

Məsələn, Nasist Almaniyası öz təbliğatçısı Volfqanq Diverge vasitəsilə 1930-cu illərdə Misirdə antisemitizmi yaymağa çalışmışdır. Rəsmi narrativdə onlar bunu “yəhudi təsirini” neytrallaşdırmaq məqsədi etdiklərini bildirirdilər, lakin əslində, Misir hökumətini yerli yəhudi anti-nasist fəaliyyətlərinə qarşı təzyiq göstərmək üçün həyata keçirirdilər. Bir alman hüquqşunasına görə, “yəhudi təsiri” o qədər güclü idi ki, "qəzetlər yəhudilərə qarşı hər hansı şəkildə təhqiramiz ola biləcək məqalələri dərc etməyə" hazır deyildilər. O, əlavə etmişdir ki, "yəhudi təsirinin alman təsirindən qat-qat böyük olduğunu həmişə nəzərə almalısınız və burada maddi maraqlar hər yerdən daha çox təkbaşına həlledici rol oynayır [...] Geniş kütlələrin təhsil səviyyəsi irqi nəzəriyyəni başa düşəcək qədər inkişaf etməyib. Yəhudi təhlükəsi haqqında şüur hələ burada oyanmayıb".

Qahirədə yerləşən ortsqruppe belə nəticəyə gəlmişdir ki, "ərəblər və yəhudilər arasında real maraq toqquşmalarının mövcud olduğu məsələdən başlamaq lazımdır: Fələstin. Orada mövcud olan ərəb–yəhudi antaqonizmi Misirə köçürülməlidir".

Müharibə zamanı Misirə yayımlanan bir verilişdə elan edilmişdir:

Bu yayımların təsiri, xüsusilə müharibədən sonra radikal antisemit nifrətin artmasına səbəb olub-olmaması sual altında qalır. Tarixçi Coel Beynin "Ərəb dünyasında nasist təbliğatı" kitabının müəllifi Ceffri Herfin gəldiyi nəticələri şübhə altına alır, çünki Ərəb dünyasında radio qəbulediciləri az idi və onların əksəriyyəti yəhudilərə və ya Müttəfiq qoşunlarına məxsus idi. Məsələn, Herf iddia edir ki, radikal islam üçün ilham mənbəyi kimi qəbul edilən Seyid Qütb müharibə zamanı Misirdə nasist təbliğatını dinləyərək radikallaşmış ola bilər. Beynin buna etiraz edir, Qütbun antisemitizmi və artan radikalizmi üçün sübutların ən erkən 1948-ci ildə Ərəb–İsrail münaqişəsinin başlanğıcına qədər mövcud olmadığını, buna görə də Herfin bu təklifinin sadəcə fərziyyə olduğunu müdafiə etmişdir.

1943-cü ildə Fələstin dinləyiciləri arasında radio sorğusu keçirilmişdir. Müsahibə edilən 1516 dinləyicidən yalnız 13%-i Berlin stansiyasına qulaq asırdı. Onlardan 8 faizi ayda bir dəfə, 4 faizi gündəlik, 1 faizi gündə iki dəfə, lakin heç biri üç dəfə qulaq asmırdı. Dinləyicilərin əksəriyyəti Qahirə (98%), Qüds (98%), London (87%), Şərq əl-Ədna (93%), Beyrut (66%) və Ankaranı (32%) üstün tuturdu. Berlin stansiyası bütün stansiyalar arasında ən pis etibarlılıq reytinqinə malik idi. Müsahibələr yalnız musiqi proqramlarını dinləmək üçün qoşulduqlarını izah etmişdilər. 1943-cü ildə Britaniya Xarici İşlər Nazirliyi Misirdə ox təbliğatının “ümumilikdə təəccüblü dərəcədə az təsir göstərdiyini” bildirmişdir. Misirə səfər edən bir Britaniya rəsmisi lokal Misir stansiyalarının dinlənilməsindən zövq alındığını və “alman yayımlarının təhqiramiz zibil kimi dərhal söndürüldüyünü” bildirmişdir.

Siyasi vəsiyyətində Hitler İtaliyanın Liviya və Şərqi Afrikadakı müstəmləkələrinin və nasistlərin Şimali Afrikadakı Fransa müstəmləkələrinə dəstəyinin müsəlman ölkələrində ox işinə zərər verdiyini və nasist antikolonial siyasətinin qeyri-kafi və fəlakətli olduğunu qeyd etmişdir.

Ərəb dünyasında bəziləri Nasist Almaniyasının Fransa və Britaniya hakimiyyətindən müstəqillik qazanmaqda onlara kömək edəcəyinə inanırdı. 1940-cı ildə Fransanın Nasist Almaniyası tərəfindən məğlub edilməsindən sonra bəzi ərəblər Dəməşqin küçələrində fransız və ingilislərə qarşı açıq şüarlar səsləndirirdilər: “Artıq misyöyə yox, artıq misterə yox, Allah göydə, Hitler isə yerdədir." Suriyanın şəhərlərində mağazalarda ərəb dilində “Sənin hökmdarın göydə Allah, yerdə isə Hitlerdir" yazılan plakatlar tez-tez nümayiş etdirilirdi.

Nasistlərlə fəal əməkdaşlıq edən ən məşhur iki ərəb siyasətçi Qüdsün Böyük Müftisi Əmin əl-Hüseyni və İraqın Baş naziri Rəşid Əli əl-Geylani idi.

Britaniyalılar Əmin əl-Hüseynini 1936–1939-cu illərdə baş tutmuş Fələstin üsyanındakı rolu səbəbindən sürgünə göndərmişdilər. Keçmiş müfti İraq krallığında, Fransanın Suriya mandatında və Britaniyanın Fələstin mandatında agentlərə malik idi. 1941-ci ildə əl-Hüseyni İraqda Rəşid Əli əl-Geylaninin rəhbərlik etdiyi "Qızıl meydan" çevrilişini fəal şəkildə dəstəkləmişdir.

İraqdakı "Qızıl meydan" rejimi Britaniya qüvvələri və aysorlardan ibarət çağırışçı qüvvələr tərəfindən məğlub edildikdən sonra Rəşid Əli, əl-Hüseyni və digər Ox dövlətləri tərəfdarı İraq veteranları Avropada özlərinə sığınacaq tapmış və burada Ox dövlətlərinin maraqlarını dəstəkləmişdilər. Onlar xüsusilə bir neçə on minlərlə müsəlmanın Mühafizə dəstələri (SS) bölmələrinə üzv qəbul edilməsində və ərəbdilli dünya üçün təbliğatçı kimi uğur qazanmışdılar. Əməkdaşlıq fəaliyyətlərinin diapazonu geniş idi. Məsələn, sonradan Misirin prezidenti olan Ənvər Sədatın öz xatirələrinə görə o, Nasist Almaniyasının casusluğunda könüllü əməkdaş idi. Hitler 28 noyabr 1941-ci ildə Əmin əl-Hüseyni ilə görüşmüşdür. Bu görüşün rəsmi qeydləri Avropada və onun xaricində yəhudilər ilə mübarizəyə dair çoxsaylı istinadları özündə əks etdirir. Görüşdən aşağıdakı çıxarışlar Hitlerin əl-Hüseyniyə dediyi sözlərdir:

Əmin əl-Hüseyni Ox dövlətləri ilə kollaborsionizm fəaliyyəti göstərən ən görkəmli ərəb olmuşdur. O, Henrix Himmler, Yoaxim fon Ribbentrop və Adolf Eyxmann kimi yüksək rütbəli nasistlərlə dostluq münasibətləri qurmuçdur. Əl-Hüseyni Ox dövlətlərinun təbliğat xidmətlərinə töhfə vermiş və həm ərəb müsəlman, həm də qeyri-ərəb müsəlman əsgərləri nasist silahlı qüvvələrinə cəlb edilməsində rol oynamışdır. üçün, o cümlədən Bosniya müsəlmanlarından ibarət üç SS diviziyasının cəlb edilməsinə kömək etdi. O, Fələstin və İraqda müharibə vaxtı əməliyyatlarının planlaşdırılmasında iştirak etmiş, həmçinin yəhudilərə qarşı hücumları təşkil etmək üçün alman və ərəb agentlərinin paraşütlə endirilməsini təşkil etmişdir. Əl-Hüseyni Almaniyanın Şimali Afrikaya, xüsusilə Tunis və Liviyaya daxil olmasına kömək etmişdir. Onun casus şəbəkəsi Vermaxta Müttəfiq dövlətlərin Şimali Afrikaya hücumu barədə qırx səkkiz saatlıq xəbərdarlıq vermişdir, lakin Vermaxt bu məlumatı, tamamilə dəqiq olduğu ortaya çıxmasına baxmayaraq, nəzərə almamışdı. Əl-Hüseyni yəhudilərin Fələstin mandatı ərazisinə köçməsinin qarşısını almaq üçün hökumət orqanlarına müdaxilə etmişdir. Onun nasistlərin “Son həll” planından xəbərdar olduğuna dair inandırıcı sübutlar var. Əl-Hüseyni müharibə bitdikdən sonra məhv düşərgələri haqqında heç vaxt məlumatlı olmadığını, nasistlərin Avropa yəhudilərinə qarşı soyqırım planları haqqında məlumatı olmadığını iddia etmiş, həmçinin ona qarşı istifadə edilən sübutların yəhudi düşmənləri tərəfindən saxtalaşdırıldığını və Eyxmann ilə görüşdüyünü təsdiq edən dəlillərin həqiqiliyini inkar etmişdir. O, indiki dövrdə də mübahisəli bir fiqur olaraq qalır. Əl-Hüseyni müasir ərəb dünyasında fərqli siyasi qruplar tərəfindən həm təhqir edilir, həm də şərəfləndirilir.

Ceffri Herf, Meyr Samir və Hans Qoldenbaum kimi tədqiqatçılar Yaxın Şərq və Şimali Afrikadakı alman təbliğat səylərinin əhəmiyyəti barədə razılaşırlar, lakin ərəbcə yayımların geniş və təsirli olması ilə bağlı ən son tədqiqatlar “mətnlərin alman personalı tərəfindən təmin edildiyini və bəzən inanıldığı kimi ərəbcə yayımların oxucuları tərəfindən yazılmadığını” sübut edə bilmişdir. Qoldenbaum nəticəyə gəlir ki, “uzun müddət Reyxin ən mühüm müsəlmanı hesab edilən" Qüds Müftisi Məhəmməd Əmin əl-Hüseyni bu işdə xüsusi bir rol oynamamışdır. Onun ərəb dilindəki çıxışlarının Berlin Radiosu tərəfindən yayımlanmasına və həmişə nümunə kimi təqdim edilməsinə baxmayaraq, əl-Hüseyni yayımların məzmununa heç bir təsir göstərməmişdi. O, qeyd etmişdir ki, "ümumiyyətlə, ərəblər nasistlər tərəfindən bərabərhüquqlu tərəfdaşlar hesab edilmirdilər. Əksinə, onlar təbliğatın və əmrlərin ikinci dərəcəli alıcıları idilər. Onların əməkdaşlığı heç vaxt vurğulanan ümumi antikolonial mübarizədən kənara çıxmamışdır".

Fransa müstəmləkəçiliyi Əlcəzairin şimalında 1830-cu illərdə başlamış, 1870-ci illərdə möhkəmlənmişdi. Əlcəzair 1848-ci ildən Fransa ilə inteqrasiya edilmişdi, lakin az sayda əlcəzairliyə Fransa vətəndaşlığı verilmişdi. Əlcəzair yəhudiləri 1870-ci il Kremyö fərmanından bəri rəsmi olaraq Fransa vətəndaşı idilər. Fransanın protektoratları olan Mərakeş və Tunisdə yəhudilər sultan və bəylərin təbəəsi hesab olunurdu. Fransada antisemitizm siyasi elita arasında artan bir hərəkat idi. Ən pis hallardan biri 1870-ci ildə Dreyfus işi zamanı baş tutmuşdur. Bu zaman yəhudi əsilli kapitan Alfred Dreyfus saxta sənədlərlə xəyanətdə günahlandırıldı. Tarixçi Bernard Luisə görə, müsəlmanlar ümumiyyətlə Dreyfusun tərəfini tuturdular. Antisemitizmin müsəlman dünyasında əvvəllər də mövcud olmağına baxmayaraq, Fransa antisemitizminin idxalı ilə çox cəhətdən təsirlənmişdir.

Bu dövrdə, 1920-ci illərdə Bernar Lekaş tərəfindən Antisemitizmə Qarşı Beynəlxalq Liqa (LICA) təsis edilmişdir. Bəzi müsəlman islahatçılar, o cümlədən Əbdülhəmid ibn Badis, Məhəmməd Salah Bincəlal və Şeyx Tayyib əl-Ükbi Lekaş ilə razılaşırdılar. Lekaş artan icmalararası gərginliklərə qarşı ərəb–yəhudi barışığına inanırdı. Əl-Ükbi sonradan deyəcəkdi: “LICA islam ruhunun həqiqi təcəssümüdür. "Quran"da deyilir ki, insanlar qardaş olaraq doğulur və islam irqlər arasında fərq qoymur. Həqiqi müsəlmanlar digər irqləri kiçiltmir. Onlar nifrətə, ədalətsizliyə və bərabərsizliyə qarşıdırlar". Bu müsəlman ziyalıların bəziləri yəhudi liderlərlə ittifaq qurduqlarına və müsəlman–yəhudi əməkdaşlığına çağırış etdiklərinə görə tənqid olunmuşdular.

1939-cu ildə Əbdülrəhman Fitrav “İrqçilik və islam” adlı kitab nəşr etmiş, burada nasizm və faşizmin islam təlimlərinə zidd olduğunu göstərməklə onların təhlükəsini vurğulamağa çalışırmışdır. Kitabda nasizm və faşizmə qarşı müsəlman icmasını xəbərdar etmək üçün illüstrasiyalar və həm ərəb, həm də fransız dillərində “Mənim mübarizəm”dən çıxarışlar var idi. Kitabın ön sözündə o yazırdı:

20 yanvar 1942-ci ildə 15 yüksək rütbəli Nasist Partiyası və Almaniya hökuməti rəsmiləri Berlinin ətrafında yerləşən Vanzedə bir villada “Yəhudi məsələsinin” “Son həll”inin icra edilməsini əlaqələndirmək üçün toplanmışdılar. Vanze Konfransında Henrix Himmlerin müavini və Reyx Təhlükəsizliyinin Baş İdarəsi rəhbəri Reynhard Heydrix hər ərazidə məhv ediləcək yəhudilərin sayını qeyd etmişdir. Fransaya aid qeydlərdə iki giriş var: İşğal olunmuş Fransa üçün 165,000, işğal olunmamış zona üçün isə 700,000 nəfər. Bura Fransanın Şimali Afrika mülkləri, yəni Mərakeş, Əlcəzair və Tunis daxil idi. SS 1942-ci ildə Şimali Afrikada yəhudiləri öldürmək üçün 22 nəfərlik xüsusi bölmə yaratmışdı. Bu bölməyə SS funksioneri Valter Rauff rəhbərlik edirdi. O, SSRİ-də və Polşada Qızıl Ordu əsirlərini və yəhudiləri öldürmək üçün istifadə olunan mobil qaz kameralarını inkişaf etdirmişdi. Tunis, Əlcəzair və Mərakeşdə əmək düşərgələri şəbəkəsi qurulmuşdu. 1941-ci ildə bəzi yəhudilər antinasist yeraltı üsyan hərəkatlarına qoşulmuşdular. Bu yəhudilərin çoxu saxlanılmış, əmək düşərgələrinə göndərilmiş və ya edam olunmuşdur. Holokostdan sağ qalan əlcəzairli yəhudilər Almaniyadan kompensasiya alan sonuncu zərərçəkənlər olmuşdular.

Fransanın süqutundan sonra Vişi rejimi Kremyö fərmanını ləğv etmişdir. Fərmanın ləğv edilməsi rejimin tətbiq etdiyi antisemit qanunlar üçün hüquqi əsas təşkil etmişdir. Fransa faşistləri bu fərmanı ləğv etməklə Əlcəzairdə müsəlman milliyyətçilər arasında populyarlıqlarını artırmağı düşünürdülər, lakin bu baş verməmişdir. Əlcəzairli milliyyətçi Fərhad Abbas cavab olaraq bildirmişdir: “Sizin [fransız] irqçiliyiniz hər istiqamətdə işləyir, bu gün yəhudilərə qarşı, həmişə ərəblərə qarşı". Əlcəzair Xalq Partiyasının qurucusu Məssali Hacı yazmışdır ki, "bu, Əlcəzair xalqı üçün irəliləyiş kimi qəbul edilə bilməz. Yəhudilərin hüquqlarını aşağı salmaq müsəlmanların hüquqlarını artırmadı". Hacı həbs olunduğu zaman Fransa faşist kollaborsionisti Filipp Petenə dəstək bəyannaməsi yazmaq müqabilində azadlıq təklifini rədd etmişdir. Nəticədə o, on altı il ağır əmək cəzasına məhkum edilmiş, Fransaya iyirmi il səfər qadağası qoyulmuş və bütün əmlakı müsadirə olunmuşdur. Əlcəzairli siyasətçi Əhməd Bumencel yerli yəhudi liderlərə yazdığı məktubda qeyd etmişdir:

Tayyib əl-Ükbi Əlcəzair İslah Partiyasının üzvü idi. O, müxtəlif dinlərə və mədəniyyətlərə tolerant olan Əlcəzair islahatçısı Əbdülhəmid İbn Badis ilə dost idi. Əl-Ükbi faşist tərəfdarı "Fransız Döyüşçülər Legionu" qrupunun liderlərinin müsəlman qoşunları ilə yəhudilərə qarşı poqrom törətməyi planlaşdırdığını kəşf edən zaman müsəlmanlara yəhudilərə hücum etməməyi əmr edən fətva vermişdir. Onun hərəkətləri Avropada çoxsaylı yəhudini xilas edən Fransa arxiyepiskopları Jül-Jero Salyej və Pyer-Mari Jerlye ilə müqayisə edilmişdir. Buna baxmayaraq, o, Fransa müstəmləkəsində müsəlman olaraq daha çox şəxsi risk almışdır.

1941-ci ildə Vişi Fransası yəhudilərin əmlakının müsadirəsini əmr etmişdir, lakin həmrəylik əlaməti olaraq, bir dənə də olsun Əlcəzair müsəlmanı bu qanundan istifadə edərək müsadirə edilmiş yəhudi əmlakını əldə etməmişdir. 1941-ci ildə bir cümə günü Əlcəzair boyunca dini liderlər müsəlmanları yəhudilərin əmlakını ələ keçirmə sxemlərində iştirak etməmək barədə xəbərdar edən xütbələr oxumuşdular.

Fransa Əlcəzairində anti-nasist müqavimətin lideri, Əlcəzairli yəhudi Jose Əbulkir ərəblərin təmkinliliyini tərifləmişdir:

Əlcəzair müsəlman siyasi elitasının bəzən Fransa rəsmilərinin artan antisemitizminə narazılıq ifadə etməsinə baxmayaraq, nəticədə Əlcəzair siyasətçiləri Vişi rejimi ilə "Yəhudi məsələsi* üzərində birbaşa münaqişədən qaçmağa çalışırdılar. 14 sentyabr 1940-cı il tarixli bir Fransa hesabatında yerli müsəlman liderin dedikləri sitat gətirilir:

Həmin il Vişi rejimi tibb peşəsində yəhudilər üçün iki faiz kvota tətbiq etmişdir. Cavab olaraq, Əlcəzairli yəhudi həkim Marsel Lufrani və onun iki müsəlman həmkarı – Sədan və Buməli Əlcəzairli yəhudi həkimlərin işlərinə bərpa edilməsini tələb edən petisiya yaratmışdılar. Petisiya sonradan Məhəmməd Saleh Bincəlil, Quzan, Binismayyə və Fərhad Abbas tərəfindən imzalanmışdır. Vişi Fransası və Holokost üzrə tarixçilər Maykl Robert Merrus və Robert Ouen Pekston görə:

Robert Setloffa görə, İkinci Dünya müharibəsində Şimali Afrikada yalnız bir ərəb – Həsən Fərcani yəhudilərin ölümünə səbəb olan hərəkətlərə görə Müttəfiq hərbi tribunalı tərəfindən məhkum edilmişdir, halbuki bir çox digər ərəblər yəhudiləri xilas etmək üçün hərəkətə keçmişdir. Əlcəzair dini liderləri Əbdülqədir ibn Qəbri və Əbdülqədir Məsli Paris Böyük məscidinin zirzəmilərində yəhudiləri gizlətmiş və onları xilas etmişdir. Məsli sonradan Daxau və Mauthauzenə göndərilmişdir. Parisdə yazılmış əlyazma qeyddə bildirilmişdir:

Fransanın Lion şəhərində şəhərin imamı Bel Hacı Əl-Maafi Fransa Müqavimətinə qoşulmuş və Cəfər Həmdudinin köməyi ilə Sen-Fon və Venisyö yəhudilərini qorumuşdur. 200,000 ilə 250,000 arasında Şimali Afrika müsəlmanı Müttəfiqlər tərəfində Fransa ordularında xidmət etmişdir. Metropoliyada “Şimali Afrikanın Gələcəyi” adlı qrup müsəlmanları Müttəfiqlərə qoşulmağa çağırmışdır. Çağırışda bildirilmişdir ki, "Şimali Afrika mübarizəsinə həmişə sadiq olduğunu bildiyiniz adamlar indi [bizim tərəfimizdədir]. Onlar sizi islamın düşməni, insanlığın düşməni Hitler və nasist rejiminə qarşı müqəddəs müharibəyə çağırırlar".

Tarixçi Heym Sədunun fikrinə görə, bəzi istisnalar olmaqla, müsəlmanlar tərəfindən yəhudilərə qarşı zorakılıq baş tutmamışdır. O, əlavə etmişdir ki, yəhudilər və müsəlmanlar arasında xüsusi bir yoldaşlıq hissinin olmamağına baxmayaraq, onlar bir-birlərinə kifayət qədər yaxşı rəftar etmuşdilər.

Məhəmməd Ərəzki Bərkani "Şimali Afrika Ulduzu" və Əlcəzair Xalq Partiyasının fəal üzvü olan ərəb milliyyətçisi idi. Fəaliyyətlərinə görə 1941-ci ildə Vişi Fransası hakimiyyəti tərəfindən Əlcəzairli kommunist Lərbi Buhali ilə birlikdə Cenyan-Burzeq həbs düşərgəsinə göndərilmişdir. Bərkaninin xatirələri yəhudilərlə yanaşı Fransa həbs düşərgəsində müsəlman kimi həyat haqqında məlumat verən unikal sənədlərdir. O, düşərgə komandiri leytenant Derikonun ərəblər və yəhudilər arasında dava salmağa çalışdığını izah etmişdir:

Misir cəmiyyətində faşizm bir çoxları tərəfindən pislənirdi. Misir qəzeti "Əl-Əhram" İtaliyanın Efiopiyaya hücumunu qınamışdır. Qəzetdə yalnız İtaliyanın vəhşi işğalı yox, həm də Millətlər Liqasını öz üzvü olan bir ölkənin işğalına icazə verdiyi üçün tənqid etmişdir. Qəzet müharibədən əvvəl Almaniyanın aqressiv genişlənməsini də pisləmişdir. Həftəlik "ər-Risalə" qəzetində Hitlerə qarşı tənqidi məqalələr dərc olunurdu. Məsələn, 1939-cu il redaksiya məqaləsində "nasizm öz təbiətinə görə ifadə azadlığına və fikir azadlığına ziddir. Bu, gücün hökmranlığına əsaslanır" və “faşizm və hitlerizm arasındakı rəqabət xalqların kölələşdirilməsi üçündür" kimi ifadələr qeyd edilmişdir. Həmçinin, qəzetdə faşist rejimlərin qadınlara rəftarını tənqid edən digər məqalələr nəşr olunurdu. "ər-Risalə"nin redaktoru Əhməd Həsən əz-Zəyyat Hitler və faşizmi sərt şəkildə tənqid edən məqalələr yazmışdır. Əbdülmünəm Xəllaf “xalqın xatirinə ölüm” anlayışını pisləmiş, islamın etnik mənşəyi və ya irqi yox, mərhəmət və şəfqəti dəyərləndirdiyini müdafiə etmişdir. "Əl-Müqəddəm" qəzeti nasist irqi ideologiyasını və antisemitizmini tənqid edən məqalələr dərc etmişdir. Misir mədəniyyət və ədəbiyyat jurnalı "Əl-Hilal" Nasist Almaniyasını Sparta ilə müqayisə etmişdir. Jurnal bu müqayisəni tərif kimi yox, “fərdin dağılması”nı tənqid etmək üçün istifadə edirdi və Afina dəyərlərinin – maarifçilik və demokratiyanın uğursuz Sparta şəhər-dövlətindən daha uzunömürlü olduğu fikrini müdafiə edirdi.

Misir akademiki və Ədəbiyyat üzrə "Nobel" mükafatına iyirmi bir dəfə namizəd olmuş Taha Hüseyn Nasist Almaniyasında fikir azadlığının olmamasını tənqid etmişdir və yazmışdır ki, "onlar qarışqa yuvasındakı qarışqalar və ya arı pətəyindəki arılar kimi cəmiyyət kimi yaşayırlar". Hüseyn neytrallığa qarşı çıxmış, misirliləri müharibədə almanlara qarşı mübarizə aparmağa çağırırdı. O, 1940-cı ildə Herman Rauşninqin "Hitler danışır" kitabının rəyini yazaraq belə bəyan etmişdir:

Misirli hüquq alimi Əbdülrəzzaq əs-Sənhuri Bağdadda hüquq tədris edən zaman nasizmin ərəblərə qarşı da olduğunu müdafiə edirdi. O, "Əl-Hilal" jurnalı üçün yazdığı essedə faşizmi pisləmiş və o nəticəyə gəlmişdir ki, “demokratik sistem hələ də insan nəslinin tanıdığı ən yaxşı, ən uyğun sistemdir”. Misirli jurnalist Salama Musa "Əl-Məcəllə Əl-Cədidə" jurnalında ilk növbədə Hitlerin rəhbərliyi altında Almaniyanın sənayeləşməsini dəstəkləmiş, lakin sonradan onu totalitar dövlət kimi pisləmiç və ənənəvi liberal demokratik dəyərləri müdafiə etmişdir. İslamçı "Müsəlman Qardaşları"nın qurucusu Həsən əl-Bənna da "İslamda sülh" kitabında faşizmi tənqid etmişdir.

Misirli vəkil Həmid Məlici Hitlerin irqi nəzəriyyələrini "Mənim mübarizəm" ərəbcə dilinə tərcümə olunduqdan sonra pisləmişdir. Misirli jurnalist Məhəmməd Zəki Əbdülqədir sakitləşdirmə siyasətini tənqid etmiş, Qərbin sakitləşdirmədən imtina edib Almaniyaya qarşı çıxmalı olduğunu müdafiə etmişdir. Misir ədəbiyyatının pionerlərindən biri olan Tofiq əl-Həkim "Eşşəyim mənə dedi" kitabında Hitler və Mussolinini birbaşa lağa qoymuşdur. Burada Əl-Həkim uydurma ssenarilər vasitəsilə nasizm, faşizm və liberalizm haqqında şərh bildirmişdir. O, Mussolini ilə onun həbsxana gözətçisi arasında uydurma söhbət haqqında yazmışdır. Burada Mussolini milyonlarla italyanın onun devrilməsini bayram etdiyini öyrənir. O həmçinin, Şəhrizad ilə Hitler arasında söhbət haqqında yazmışdır və burada Şəhrizad vasitəsilə nasizmə qarşı demokratiyanı müdafiə edir.

Misirli jurnalist və şair Abbas Mahmud əl-Əqqad nasizmin açıq tənqidçisi və liberal demokratiyanın dəstəkçisi idi. O, hətta "Hitler tarazlıqda" adlı anti-nasist kitabını nəşr etdiyi üçün Vermaxtın Misirə hücumu zamanı tutulmamaq üçün Sudana qaçmışdır. Əl-Əqqad Hitler və nasizmin azadlıq və liberalizm üçün son təhlükə olduğunu müdafiə edir, Misir üçün diktaturadan daha yaxşı modelin demokratiya olduğuna inanırdı. O, “bu ölkələrin ehtiyaclarının yerinə yetirilməsi yalnız demokratik hökumətlər tərəfindən təmin edilə bilər” fikrini səsləndirmişdir.

Müəllif Məhəmməd Abdullah İnan Nasist Partiyasına, xüsusilə onun irqçiliyinə və azad mətbuatın sıxışdırılmasına qarşı xəbərdarlıq etmişdir. O, "Ər-Risalə" qəzetində yazmışdır:

O dövrdə Misirdə ən nüfuzlu siyasi partiya 1919-cu il inqilabı zamanı anti-ingilis etirazlarından yaranan Vəfd Partiyası idi. 1942-1944-cü illərdə baş nazir olan vəfdçi misirli siyasətçi Mustafa Nəhhas Paşa nasistlərlə ittifaqa girməkdən imtina etmişdir. Xatirələrinə görə, o, 1936-cı ildə Berlində tətildə olan zaman Hitler ilə ilk dəfə görüşmüşdür. Bu görüşdə Hitler ehtirasla Britaniya və Fransanın təşəbbüsü ilə Almaniyanın məruz qaldığı "ədalətsizliklərdən" danışmışdır. Nəhhas getməyə cəhd edən zaman Hitler söhbəti yarım saat daha davam etdirmişdi. Görüşdən sonra Nəhhas belə nəticəyə gəlmişdi ki, “bu qəzəbli, həyəcanlı gənc adam qaçılmaz olaraq bütün Yer kürəsini dünya müharibəsinə sürükləyəcək". 1938-ci ildə Romada İtaliya xarici İşlər naziri Qaleatsso Çiano onunla görüşərək Ox dövlətlərinə qoşulmağa razı salmağa çalışmış, hətta ona Misir respublikasının prezidentliyini vəd etmişdir. Nəhhas bu təklifi rədd etmişdir. Sonradan "Əl-Əhram" jurnalisti Mussolininin Misiri fəth etmək təhdidini Nəhhasə çatdıran zaman Nəhhəs jurnalistə tapşırmışdır ki, Mussoliniyə bildirsin: "Duçenin iddiaları Şeytanın Cənnətə girmək istəkləri kimidir, Allah Misiri bu təkəbbürlü adamdan qoruyacaq".

1939-cu ildə Əmin Əl-Hüseyni Nəhhasə məktub yazmış və onu Nasist Almaniyasını dəstəkləməyə çağırmışdır. Nəhhas bu məktubu digər ərəb milliyyətçiləri, o cümlədən Əbdülrəhman Şəhbəndər, Məhəmməd Əli ət-Tahir və Əhməd Hilmi Paşa ilə müzakirə etmişdir. Şəhbəndər məktubun Yozef Gebbels tərəfindən göndərilmiş və əslində, saxta olduğunu, Almaniyanın müharibədə qalib gəlsə belə Fələstindəki vəziyyətin yaxşılaşmayacağını, Əl-Hüseyninin Hitler ilə ittifaq qurmasının böyük itki olacağını bildirmişdir. Suriyalı Haqi əl-Bərudi ərəblərin Fələstin mübarizəsi üçün silahlanmalı olduğunu, lakin Almaniya məsələsində onların da müstəmləkəçi olduğunu, ərəbləri idarə etmək və qarət etmək istədiyini qeyd etmişdir. Görüşdən sonra Nəhhas Əl-Hüseyniyə cavab yazmış, on ehtiyatlı və neytral olmağı, nasist təbliğatına etibar etməməyi məsləhət görmüşdür. 1942-ci ildə Nəhhas ravvin Xaim Nəhum Əfəndiyə vəd etmişdir ki, əgər Misir Almaniyanın əlinə keçərsə, onlar yəhudi əleyhinə qanunlar qəbul etməyəcək.

İkinci Dünya nüharibəsinin başlamasından az əvvəl nasist təbliğat naziri Yozef Gebbels 1939-cu ilin aprelində Misirə səfər etmişdir. O 1937-ci ildə səfər planlaşdırmış, lakin Misir hökumətinin etirazları səbəbindən bu səfəri ləğv etməli olmuşdur. Gebbels 1939-cu ildə rəsmi dövlət səfəri olaraq yox, yalnız turist kimi gəlməyə razılıq əldə etdikdən sonra Misirə gələ bilmişdir. Gebbels yerli misirlilərin onu qəbul etmə formasından məyus olmuşdu, çünki o, misirlilərin antisemit olduğunu və səfərindən məmnun qalacaqlarını düşünürdü. Verner Otto fon Hentiq Gebbelsə izah etməli olmuşdur ki, "Misirdə və digər islam ölkələrində antisemitizm yoxdur, əksinə, sionistlər istisna olmaqla, yəhudilərin əksəriyyəti Misir milliyyətindən olan sadiq vətəndaşlar hesab olunur".

"Axır-Saa" qəzetində bildirilmişdir ki, “Heç kəs, hətta misirlilər belə, doktor Gebbelsin istirahət üçün bura uçduğuna inanmır”. Burada Gebbelsin yerli alman məktəbində verdiyi nitqdən sitat gətirilmiş və “alman əsgərlərinin Misiri işğal etməsi nə qədər möhtəşəm olardı” deməyi dəlil kimi göstərilmişdir.

O dövrdə ərsəyə gətirilən siyasi karikaturalar Misirdəki siyasəti və xarici işləri tez-tez satirik formada təqdim edirdi. Aleksandr Saruxan və "Axır-Saa" tərəfindən hazırlanan karikaturalar, digərləri ilə birlikdə, qəti şəkildə anti-nasist və anti-faşist idi. İtaliya və Almaniyanın Misirdəki nümayəndəlikləri Misir Xarici İşlər Nazirliyinə “bəzi Misir həftəlik jurnallarında Duçe və Fürerə qarşı absurd karikaturalar” haqqında şikayət etmişdilər. Kod adı "KEM" olan siyasi karikaturaçı Kimon Evan Marenqo müharibə zamanı Misirdə Britaniya Xarici İşlər Nazirliyi üçün anti-nasist karikaturalar hazırlayırdı.

Misirli zabit Əziz Əli əl-Məsrinin müharibənin əvvəlində Ox dövlətləri əlaqədə olmaqda şübhəli bilinirdi. 16 may 1941-ci ildə, Britaniya–İraq müharibəsi zamanı əl-Məsri İraqa uçmağa cəhd etmiş, lakin təyyarənin gücü kəsilmiş və Qahirə yaxınlığında qəzaya uğramışdır. Əl-Məsri həbs edildikdən sonra, həmin regiona getməkdə məqsədinin üsyanı dayandırmaq olduğunu bildirmişdi. İstintaq zamanı müəyyən olunmuşdu ki, o, bu fikri Britaniya ordusunun polkovniki K. M. C. Tornhill ilə keçirdiyi görüş zamanı irəli sürmüşdü. Əl-Məsrinin ifadələrinin həqiqiliyi dəqiqləşdirilməmişdir, lakin görüş zamanı Tornhillin İraq və Misirin Britaniya dominionlarına çevrilməsi təklifini verdiyi məlum olmuşdu. Bu faktın ictimailəşməsi Britaniya üçün ciddi siyasi nəticələr doğura bilərdi. Odur ki, bunun Misir cəmiyyətində geniş narazılıq yaradacağı və Ox dövlətlərinin təbliğatı üçün əlverişli material olacağı ehtimal edilirdi. Bu kontekstdə Britaniya hakimiyyəti Əl-Məsriyə qarşı irəli sürülmüş məhkəmə iddiasını dayandırmaq qərarına gəlmişdi. Nəticədə, Əl-Məsri vəzifəsindən azad edilmişdi. Əlavə olaraq, Əl-Məsrinin anti-ingilis mövqeli hərbi zabitlərdən ibarət gizli bir qrupla əlaqədə olduğu ortaya çıxmışdı. Bu qrupun tərkibinə sabiq baş nazir Əli Mahir də daxil idi və onlar 1952-ci il Misir çevrilişinin ideya təşəbbüskarları hesab edilirdilər. Həmin çevrilişdə iştirak edən zabitlər arasında gələcək prezident Ənvər Sədat da yer almışdı.

Müharibə dövründə Ənvər Sədat Ox dövlətləri ilə əməkdaşlıq qurmağa çalışmışdı. O, həm 1957-ci ildə nəşr edilmiş "Nil üzərində üsyan", həm də 1977-ci ildə çap olunan "Şəxsiyyət axtarışında" adlı xatirə əsərlərində Misirdəki hərbi qüvvələri inqilabın əsas aparıcı qüvvəsi kimi dəyərləndirmişdi. Sədat bu qüvvələri, tarixi baxımdan, Ərəbi Paşa üsyanında olduğu kimi, silahlı dəyişikliklərin hərəkətverici elementi kimi görürdü. Yazılarda məlum olmuşdur ki, 1939-cu ildən etibarən aşağı rütbəli zabitlər arasında potensial üsyan ehtimalı ilə bağlı müzakirələr aparılırmışdır. Sədat Misiri "ikinci İraq"a çevirmək arzusunda olduğunu da açıq şəkildə ifadə etmişdi. Bundan əlavə, Sədatın qeyd etdiyinə görə, əl-Məsrinin ilkin məqsədi o dövrdə Vişi rejiminin nəzarətində olan Beyruta getmək olmuşdu, lakin yolda maşını sıradan çıxmış və nəticədə o, onu həmin istiqamətə aparmaq üçün nəzərdə tutulmuş gizli bir alman təyyarəsinə çata bilməmişdi. Daha sonra əl-Məsri Misirə məxsus bir təyyarəni də ələ keçirməyə cəhd etmişdi, lakin bu təyyarə havaya qalxan zaman dirəyə çırpılmış və yerə düşərək məhv olmuşdu.

Abdin Sarayı hadisəsi zamanı Britaniya ordusu kral I Faruqa Müttəfiqlərə sadiq bir baş nazir təyin etməsi barədə göstəriş vermişdi. Bu hadisədən sonra Ənvər Sədat hökumət çevrilişi planlarını daha da irəlilətmişdi. O, bu məqsədlə "Müsəlman Qardaşları" təşkilatının islamçı lideri Həsən əl-Bənna ilə görüş keçirmişdi, lakin əl-Bənnanın bu planı açıq şəkildə dəstəkləmədiyini öyrənən zaman Sədat ciddi şəkildə məyus olmuşdu. O, daha sonra Qahirədə iki alman agenti ilə görüşərək planları barədə onlarla müzakirələr aparmışdı, lakin bu əlaqələr Britaniya kəşfiyyatı tərəfindən aşkar olunmuş və nəticədə Sədat həbs edilmişdi. O, məhkəmə qərarı ilə iki il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmişdi.

Müharibə dövründə Misir rəsmiləri Ox dövlətləri ilə əlaqələr qurmuşdular. 1941-ci ildə İsveçrədəki Misir səfiri Macarıstan səfirinə bildirmişdi ki, ölkədəki bütün milliyyətçi qüvvələr Ox dövlətlərinin qələbəsini ürəkdən arzulayır. Eyni zamanda qeyd olunmuşdu ki, britaniyalılar məğlub olacağı təqdirdə Misirin tam müstəqilliyinə ümid bəslənir. Macarıstan tərəfi Misirin müstəqil olacağına dair təminat vermişdi, lakin ertəsi gün İtaliyada dərc olunan "Relazioni Internazionali" qəzetində Misir "qalası"nın İtaliya və Almaniyanın nəzarətinə keçəcəyini, ölkənin gələcək taleyinin Romada və Berlində müəyyən ediləcəyini elan edən məqalə səfirdə narahatlıq hissi yaratmışdı. Həmin il, İranda fəaliyyət göstərən Misir səfiri Yusif Zülfüqar Paşa kral Faruqun adından həm İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləvi, həm də İrandakı Almaniya səfirinə mesaj göndərmişdi. Mesajda Britaniyanın İran neft yataqlarını işğal etmək niyyətində olduğu barədə xəbərdarlıq yer almışdı. Bundan əlavə, kral Faruqun Almaniya ilə açıq və sadiq münasibətlər qurmaq arzusunda olduğu da ifadə olunmuşdu. Britaniya hakimiyyəti kralın Ox dövlətlərinə keçəcəyi ehtimalını ciddi təhlükə kimi qiymətləndirirdi. Odur ki, kral Faruq təyyarə ilə İsgəndəriyyə şəhərinə səfər edən zaman onun təyyarəsinə Britaniya qırıcıları tərəfindən müşayiət edilmişdi. Pilotlara göstəriş verilmişdi ki, kralın təyyarəsinin qərb istiqamətinə dönəcəyi halda onu enişə məcbur etsinlər.

Kitablar

Şablon:Ref begin

• Wien, Peter; Wildangel, René. Höpp, Gerhard (redaktor). Blind für die Geschichte? Arabische Begegnungen mit dem Nationalsozialismus (alman). Klaus Schwarz Verlag. 2021. ISBN 9783112402689.

• Boum, Aomar; Stein, Sarah Abrevaya, redaktorlar Wartime North Africa: A Documentary History, 1934-1950 (1st). Stanford: Stanford University Press. 2022. ISBN 9781503611511.

• Wildangel, René. Zwischen Achse und Mandatsmacht: Palästina und der Nationalsozialismus (alman). Walter de Gruyter. 2021. doi:10.1515/9783112402733. ISBN 9783879976409.

• Ahmida, Ali Abdullatif. Genocide in Libya. Abingdon, UK: Routledge. 2020. ISBN 978-0-367-46889-7.

• O'Sullivan, Adrian. The Baghdad Set: Iraq through the Eyes of British Intelligence, 1941–45. Palgrave Macmillan. 2019. ISBN 978-3-030-15182-9.

• Boum, Aomar; Stein, Sarah. The Holocaust and North Africa (1st). Stanford University Press. 2018. ISBN 978-1503607057.

• Gershoni, Israel; Schroeter, Daniel J.; Webman, Esther. Nicosia, Francis R.; Ergene, Boğaç A. (redaktorlar ). Nazism, the Holocaust, and the Middle East: Arab and Turkish Responses. Berghahn Books. 2018. ISBN 9781785337840. LCCN 2017050574.

• Jackson, Ashley. Persian Gulf Command: A History of the Second World War in Iran and Iraq. Yale University Press. 2018. ISBN 9780300221961.

• Nasser, Saman. Arab nationalism in interwar period Iraq: A descriptive analysis of Sami Shawkat's al-Futuwwah youth movement (Tezis). James Madison University. December 2018. 9 December 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 December 2023.

• Nicosia, Francis. Nazi Germany and the Arab World. Cambridge University Press. 2015. ISBN 9781107067127.

• Gershoni, Israel. Arab Responses to Fascism and Nazism: Attraction and Repulsion (First). University of Texas Press. 2014. ISBN 978-0-292-75745-5.

• Motadel, David. Islam and Nazi Germany's War. Harvard University Press. 2014. ISBN 9780674724600.

• Aboul-Enein, Youssef; Aboul-Enein, Basil. The Secret War for the Middle East: the Influence of Axis and Allied Intelligence Operations during World War II. Naval Institute Press. 2013. ISBN 9781612513362.

• Kalman, Samuel. French Colonial Fascism: The Extreme Right in Algeria, 1919-1939. Palgrave Macmillan. 2013. ISBN 9781137307095.

• Bashkin, Orit. New Babylonians: A History of Jews in Modern Iraq. Stanford University Press. 2012. ISBN 9780804778756.

• Gensicke, Klaus. The Mufti of Jerusalem and the Nazis: The Berlin Years [Der Mufti von Jerusalem und die Nationalsozialisten. Eine politische Biographie Amin el-Husseinis] (alman). Gunn, Alexander Fraser tərəfindən tərcümə olunub. Vallentine Mitchell. 2011. ISBN 9783534208081.

• Achcar, Gilbert. The Arabs and the Holocaust: The Arab-Israeli War of Narratives. Henry Holt and Company. 2010. ISBN 9781429938204. OCLC 229026316.

• Black, Edwin. The Farhud: Roots of the Arab-Nazi Alliance in the Holocaust. Washington DC: Dialog Press. 2010. ISBN 978-0914153146.

• Gershoni, Israel. Confronting Fascism in Egypt: Dictatorship vs Democracy in the 1930s. Stanford University Press. 2010. ISBN 978-0-8047-6343-1.

• Mallmann, Klaus-Michael; Cüppers, Martin. Halbmond und HakenKreuz: das Dritte Reich, die Araber und Palästina [Nazi Palestine: The Plans for the Extermination of the Jews in Palestine] (alman). Smith, Krista tərəfindən tərcümə olunub. Enigma Books. 2010. ISBN 978-1929631933.

• Bashkin, Orit. The Other Iraq: Pluralism and Culture in Hashemite Iraq. Stanford University Press. 2009. ISBN 9780804759922.

• Nordbruch, Götz. Nazism in Syria and Lebanon: The Ambivalence of the German Option, 1933–1945. Routledge. 2009. ISBN 9780415457149.

• Herf, Jeffery. Nazi Propaganda for the Arab World. Yale University Press. 2009. ISBN 978-0-300-14579-3.

• Wien, Peter. Iraqi Arab Nationalism: Authoritarian, Totalitarian and Pro-Fascist Inclinations, 1932–1941 (2nd). Taylor & Francis. 22 February 2008. ISBN 9781134204793.

• Satloff, Robert. Among the Righteous: Lost Stories from the Holocaust's Long Reach Into Arab Lands. Public Affairs. 2006. ISBN 978-1586485108.

• Schwanitz, Wolfgang G. Germany and the Middle East, 1871–1945. Markus Wiener Publisher. 2004. ISBN 9781558762985.

• Simon, Reeva Spector. Iraq between the Two World Wars: the Militarist Origins of Tyranny. Columbia University Press. 2004. ISBN 978-0231117715.

• Lewis, Bernard. Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice. W. W. Norton & Co. 1999. ISBN 0-393-31839-7.

• Elpeleg, Zvi; Himelstein, Shmuel. The Grand Mufti: Haj Amin al-Hussaini, Founder of the Palestinian National Movement. Routledge. 1993. ISBN 9780714641003.

• Krämer, Gudrun. The Jews in modern Egypt: 1914–1952. Publications on the Near East University of Washington. Seattle: Univ. of Washington Press. 1989. ISBN 978-0-295-96795-0.

• Cleveland, William L. Towards the Axis // Islam Against the West: Shakib Arslan and the Campaign for Islamic Nationalism. University of Texas Press. 1985. 135–159. ISBN 9780292775947.

• Staley Marks, Martha. United States Policy Toward Tunisian Nationalism During World War II (Tezis). Portland State University. 1985. doi:10.15760/etd.5548. 4 February 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 January 2023.

• Hirszowicz, Łukasz. The Third Reich and the Arab East (1st). Routledge. 1966. ISBN 9781138221888.

Kitab fəsilləri

Jurnal məqalələri