Logologiya (yun. λόγος logos – “söz, məna, təlim” və λόγος logos + -logia – “elmi tədqiqat”) — müxtəlif sahələrdə istifadə olunan termin olub, bir neçə fərqli anlayışı ifadə edə bilər. Ən geniş yayılmış mənalarda dil oyunu, dilin təbiətinin fəlsəfi və elmi tədqiqi, və ya teoloji anlamda Allah haqqında söz və məna araşdırması.[1][2]
Logologiya — elmin və onun müxtəlif aspektlərinin — fəlsəfi, bioloji, psixoloji, sosial, tarixi, siyasi, institusional və maliyyə ilə bağlı tərəflərinin tədqiqi ilə məşğul olan fənlərarası sahədir. [3]Termin geologiya, antropologiya, biologiya və s. sahələrdə olduğu kimi, “elmin sistemli şəkildə öyrənilməsi” mənasını verən “-logiya” şəkilçisindən törəmişdir.
"Logologiya" sözü, əvvəlki “elm sosiologiyası” anlayışına nisbətən daha çevik qrammatik imkanlar yaradır: məsələn, loqoloq (bu sahədə çalışan şəxs), loqoloji (bu sahəyə aid), loqoloji tədqiqat və loqoloji yanaşma kimi ifadələr məna baxımından aydın və istifadəyə əlverişlidir.[4]
Müasir dövrdə sürətlə inkişaf edən metaelm (elmi biliklərin mahiyyəti, strukturu və inkişaf dinamikasını araşdıran sahə) loqologiyanın alt sahəsi hesab olunur.[5] Logologiya yalnız elmin daxili məntiqi və nəzəri əsasları ilə deyil, həm də onun cəmiyyətlə, siyasətlə və iqtisadi institutlarla qarşılıqlı əlaqələrini analiz edir. Bu baxımdan, loqologiya elm fəlsəfəsi, elm sosiologiyası, elmin tarixi və elm siyasəti kimi sahələri birləşdirən inteqrativ bir tədqiqat platformasıdır.[6]
Logologiya dilin strukturu və sözlərin forması ilə maraqlanan bir məşğuliyyət və ya sahə kimi də tanınır.[7] Bu mənada logologiya leksikologiya, etimologiya, fonetika və semantika sahələrinə yaxın durur. Eyni zamanda, bu anlayış Luis Kerrollun və ya Martin Qardnerin söz oyunlarında, palindrom, anaqram, akrostix kimi formalarda istifadə olunur. Bu kontekstdə logologiya həm elmi, həm də əyləncəli xarakter daşıyır.[8]
Teoloji mənada logologiya “sözün elmi” və ya “Allahın kəlamının təhlili” kimi başa düşülür. Burada logologiya Tanrının sözü, ilahi logos (yəni, “kəlam”) və onun insanla əlaqəsi haqqında fəlsəfi düşüncələr sistemidir. Bu yanaşma xüsusilə xristian teologiyasında, Yəhya İncilindəki “Başlanğıcda Söz vardı...” ifadəsində öz əksini tapır. Burada “Logos” Tanrı və ya İsa ilə eyniləşdirilir.[9]
İdrak nəzəriyyəsi, semantika və elmlərin dili sahəsində logologiya bəzi mütəfəkkirlər tərəfindən “elmin dili haqqında elm” və ya “məlumatın struktur təhlili” kimi şərh olunmuşdur. Bu anlamda logologiya metaelmi xarakter daşıyır.[10]
Logologiya anlayışı müxtəlif dövrlərdə fərqli məqsədlərlə istifadə olunmuşdur. Antik dövrdə Sokrat və Platon dialoqlarında sözlərin və anlayışların təbiəti ilə bağlı suallar logoloji yönümlü idi. [11]Orta əsrlərdə bu anlayış daha çox ilahiyyatla bağlı tətbiq edilmiş, Yeni dövrdə isə riyazi və məntiqi dil analizləri ilə əlaqələndirilmişdir. XX əsrdə logologiya termini həm də populyar mədəniyyətdə və əyləncə məqsədli dil oyunlarında geniş istifadə olunmağa başlamışdır. Xüsusilə Martin Qardnerin əsərlərində logologiya əyləncəli riyaziyyat və söz oyunları ilə birləşdirilmişdir.[12]
Elmi kəşf, yeni bilik və ya fenomenlərin aşkarlanması nəticəsində yaranan səbəb-nəticə prosesidir. Bəzən böyük paradiqma dəyişikliklərinə səbəb ola bilən bu kəşflər qanunların, struktur və əlaqələrin kəşfini əhatə edir . “Discovery science” (kəşf elmi) böyük məlumat dəstələrindən induktiv üsulla yeni əlaqələr və hipotezlər tapmaq məqsədində olan elmi yanaşmadır.[13]
Elmin psixologiyası elmi tədqiqatçıların düşüncə və davranışlarını, elmi motivasiya və yaradıcılıq proseslərini araşdırır . [14][15]Bu sahə elmi intuisiya, “aha!” anları, koqnitiv qərəzlər, elmi şəxsiyyət və fərdi zehni modellər üzərində fokuslanır. Elmin sosiologiyası elm fəaliyyətini cəmiyyət və institusional kontekstdə analiz edir. Robert K. Merton kimi klassiklər bu sahədə elmin normativ strukturu — “CUDOS” kimi — üzərində işləmişdir. Bu sahə həmçinin elmi biliklərin legitimləşməsi, elmi icmalar və mükafat mexanizmləri, gender və iqtimai struktur məsələlərini tədqiq edir. Son illərdə “Sociology of scientific knowledge” (SSK) yanaşması elm praktikası və biliyinin sosial şəraitə bağlı izahına xüsusi diqqət ayırıb.[16]
Logologiya bu üç sahəni — kəşf, psixologiya və sosiologiyanı — bir çərçivədə cəmləyərək elmi bilik prosesinin həm fərdi, həm sosial, həm metodoloji, həm də institutional qatlarını inteqrativ şəkildə öyrənir. Belə yanaşma elm fəaliyyətinin yalnız praktiki nəticə deyil, çoxqatlı sosial və mədəni fenomen olduğunu vurğulayır.[17]
- ↑ Zamecki, Stefan. Komentarze do naukoznawczych poglądów Williama Whewella (1794–1866): studium historyczno-metodologiczne [Commentaries to the Logological Views of William Whewell (1794–1866): A Historical-Methodological Study]. Wydawnictwa IHN PAN. 2012., ISBN 978-83-86062-09-6, English-language summary: pp. 741–43
- ↑ Kasparek, Christopher. "Prus' Pharaoh: The Creation of a Historical Novel". The Polish Review. XXXIX (1). 1994: 45–46. JSTOR 25778765. note 3
- ↑ Burke, Kenneth. The Rhetoric of Religion: Studies in Logology. University of California Press. 1970. ISBN 9780520016101.
- ↑ Bentz, V.M.; Kenny, W. ""Body-As-World": Kenneth Burke's Answer to the Postmodernist Charges against Sociology". Sociological Theory. 15 (1). 1997: 81–96. doi:10.1111/0735-2751.00024.
- ↑ Florian Znaniecki, "Przedmiot i zadania nauki o wiedzy" ("The Subject Matter and Tasks of the Science of Knowledge"), Nauka Polska (Polish Science), vol. IV (1923), no. 1.
- ↑ Maria Ossowska and Stanisław Ossowski, "The Science of Science", reprinted in Bohdan Walentynowicz, ed., Polish Contributions to the Science of Science, pp. 88–91.
- ↑ Bohdan Walentynowicz, "Editor's Note", Polish Contributions to the Science of Science, p. xii.
- ↑ Bohdan Walentynowicz, "Editor's Note", Polish Contributions to the Science of Science, edited by Bohdan Walentynowicz, Dordrecht, D. Reidel Publishing Company, 1982, ISBN 83-01-03607-9, p. XI.
- ↑ Elena Aronova, Simone Turchetti (eds.), Science Studies during the Cold War and Beyond: Paradigms Defected, Palgrave Macmillan, 2016, p. 149.
- ↑ Michael Shermer, "Scientia Humanitatis: Reason, empiricism and skepticism are not virtues of science alone", Scientific American, vol. 312, no. 6 (June 2015), p. 80.
- ↑ Michael Shermer, "Scientia Humanitatis", Scientific American, vol. 312, no. 6 (June 2015), p. 80.
- ↑ Steven Shapin, "A Theorist of (Not Quite) Everything" (review of David Cahan, Helmholtz: A Life in Science, University of Chicago Press, 2018, ISBN 978-0-226-48114-2, 937 pp.), The New York Review of Books, vol. LXVI, no. 15 (10 October 2019), pp. 29–31. (p. 30.)
- ↑ Thomas Nagel, "Listening to Reason" (a review of T.M. Scanlon, Being Realistic about Reasons, Oxford University Press, 132 pp.), The New York Review of Books, vol. LXI, no. 15 (October 9, 2014), p. 49.
- ↑ Merton, Robert K. The Sociology of Science: Theoretical and Empirical Investigations. Chicago: University of Chicago Press. 1973. ISBN 978-0-226-52091-9.
- ↑ Merton's hypothesis is also discussed extensively in Harriet Zuckerman, Scientific Elite: Nobel Laureates in the United States, Free Press, 1979.
- ↑ Marcelo Gleiser, "How Much Can We Know? The reach of the scientific method is constrained by the limitations of our tools and the intrinsic impenetrability of some of nature's deepest questions", Scientific American, vol. 318, no. 6 (June 2018), p. 73.
- ↑ J.W.T. Spinks, “Language and Science,” American Chemical Society, Journal of Chemical Education, vol. 31, no. 7 (1 July 1954), p. 348.
- American Masters: Decoding Watson - PBS documentary about James Watson, co-discoverer of the structure of DNA, including interviews with Watson, his family, and colleagues. 2019-01-02.